- جاقىندا «Zonakz.net» ين­تەرنەت گازەتىندە قازاق­ستان مۇسىلماندار ءدىني باسقار­ماسىنىڭ ءدىني اعارتۋ جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدىمۇتالىپ داۋرەنبەكوۆتىڭ سوپىلىقتى تەرىس­تەگەن سۇحباتى شىقتى. وعان «ەكسترەميستى-سۋفيستى» دەپ ات قويىپتى. شىندىعىندا ەكسترەميزم مەن سۋفيزم ءبىر ۇعىم با؟ ەكەۋىنىڭ  ارا جىگىن قالاي اجى­راتۋعا بولادى؟

- ءيا، قازىر سوپىلىق تۋرالى تەرەڭ بىلمەيتىندەر تەرىس پىكىرلەرىن قارشا بوراتىپ جاتىر. ولاردىڭ سوپىلىققا قاتىستى پىكىرلەرى سۋدىڭ ءدامى تۋرالى مىسالعا ۇقسايدى. بىراق ونىڭ اششى، الدە تۇششى ەكەنىن مۇلدەم اجىراتىپ بەرە المايدى. سەبەبى بۇل ءىلىم تۋرالى سول جولدا جۇرگەندەردەن باسقالارى جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. شىن سوپىلىقتىڭ مانىندە ەكسترەميزم تۇگىل فاناتيزم (فاناتيزم ياعني، ارابشا «تااسسۋب») دە بولمايدى. ونىڭ ءمانى - ار، ماقساتى، مۇراتى - اللا. ول - وتە تەرەڭ ءىلىم. بىلمەيتىندەر، ەڭ بولماسا، بىلمەيمىن دەسە،  قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى بولار ەدى. بۇگىنگى تاڭدا «باس باسىنا ءمۇفتي بولعاندار» قوعامدى دا، ءدىنىمىزدى دە قۇبىجىق  ەتىپ كورسەتۋگە جارىسا اتسالىسىپ جاتقاندىقتارىن سەزىنبەيدى.

- سوپىلاردى قازىر «مۇشريك» دەۋشىلەر دە شىعىپ جاتىر. عالام­تورداعى «اسىل ارنا» سايتىندا «سوپىلىق يسلامدا جوق» دەپ جازىپتى. وسى پىكىردىڭ انىعىن بىلمەي دال بولدىق. بۇعان نە ايتاسىز؟

- جاقىندا «Zonakz.net» ين­تەرنەت گازەتىندە قازاق­ستان مۇسىلماندار ءدىني باسقار­ماسىنىڭ ءدىني اعارتۋ جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدىمۇتالىپ داۋرەنبەكوۆتىڭ سوپىلىقتى تەرىس­تەگەن سۇحباتى شىقتى. وعان «ەكسترەميستى-سۋفيستى» دەپ ات قويىپتى. شىندىعىندا ەكسترەميزم مەن سۋفيزم ءبىر ۇعىم با؟ ەكەۋىنىڭ  ارا جىگىن قالاي اجى­راتۋعا بولادى؟

- ءيا، قازىر سوپىلىق تۋرالى تەرەڭ بىلمەيتىندەر تەرىس پىكىرلەرىن قارشا بوراتىپ جاتىر. ولاردىڭ سوپىلىققا قاتىستى پىكىرلەرى سۋدىڭ ءدامى تۋرالى مىسالعا ۇقسايدى. بىراق ونىڭ اششى، الدە تۇششى ەكەنىن مۇلدەم اجىراتىپ بەرە المايدى. سەبەبى بۇل ءىلىم تۋرالى سول جولدا جۇرگەندەردەن باسقالارى جارىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. شىن سوپىلىقتىڭ مانىندە ەكسترەميزم تۇگىل فاناتيزم (فاناتيزم ياعني، ارابشا «تااسسۋب») دە بولمايدى. ونىڭ ءمانى - ار، ماقساتى، مۇراتى - اللا. ول - وتە تەرەڭ ءىلىم. بىلمەيتىندەر، ەڭ بولماسا، بىلمەيمىن دەسە،  قۇدايدىڭ سۇيگەن قۇلى بولار ەدى. بۇگىنگى تاڭدا «باس باسىنا ءمۇفتي بولعاندار» قوعامدى دا، ءدىنىمىزدى دە قۇبىجىق  ەتىپ كورسەتۋگە جارىسا اتسالىسىپ جاتقاندىقتارىن سەزىنبەيدى.

- سوپىلاردى قازىر «مۇشريك» دەۋشىلەر دە شىعىپ جاتىر. عالام­تورداعى «اسىل ارنا» سايتىندا «سوپىلىق يسلامدا جوق» دەپ جازىپتى. وسى پىكىردىڭ انىعىن بىلمەي دال بولدىق. بۇعان نە ايتاسىز؟

- سوپىلىق تاريقاتقا تاقۋالار عانا ەنە الادى. ءوزى "مۇشريك، ءوزى مۇرتەت" ادامنىڭ تاريقات جولىن قالاۋى - تىپتەن اقىلعا سىيمايتىن ابسۋرد. ويتكەنى، سوپىنىڭ تاريقاتقا ءوز ەركىمەن كىرۋى شارت. ءمۇريد بولۋ كەرەك، زورلاپ ەشكىم ەشكىمدى سوپى قىلا المايدى. تاريقاتتان بۇرىن شاريعات بار. وسىنى تەرەڭ مەڭگەرگەندەر عانا تاريقاتتان جوعىن ىزدەيدى. قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزدا سوپى، سوپىلىق، ءدارۋىش، زىكىر جانە زىكىرشىلەر نەمەسە تاريقاتشىلاردى يسلامعا جات دۇنيەتانىمداعى جەكە اعىم رەتىندە كورسەتۋ بەلەڭ الىپ بارادى. سوپىلىقتى سىناپ، ونىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى مەن يدەيالارىن جوققا شىعارۋ ارەكەتى قۇران مەن حاديس شەڭبەرىندە ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، سوپىلىق تانىمداعى ءاربىر ۇعىم، كاتەگوريا، سيمۆولدار مەن تۇعىرلاردىڭ قۇراندا ورىن العان-الماعاندىعى نەگىزگى ولشەمگە اينالدى. بۇل جەردە تەك سالافيلەر عانا ەمەس، يسلامداعى بارلىق اعىمدار، مازحابتار، تاريقاتتار وزدەرىنىڭ نەگىزگى ولشەمى رەتىندە قۇراندى تانيدى. سونىمەن «مەنىڭ حيكمەتتەرىم - قۇراننىڭ ءمانى» دەگەن ياساۋي ءىلىمى، مادەنيەتى جانە جولىنا دەگەن تاريحي ساناعا قۇرمەتتىڭ ورنىنا ونى قارالاۋ، جوققا شىعارۋ بەلەڭ الىپ وتىر. ياساۋي مادەنيەتى دە قۇرانعا نەگىزدەلگەن. وكىنىشكە وراي، بۇگىن ونى ماقساتتى تۇردە باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تانىتۋعا تىرىسۋشىلىق تەندەنتسياسى باسىم. مىنە، وسى بەتپەردە، وسى قالىپ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى تىلگە تيەك ەتىلەتىن بولدى. تاريحي قۇندىلىق كوزىنە اينالعان، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى بولعان ياساۋي مۇراسىن اكسيولوگيالىق قابىلداۋ اياسىنان شىعارۋعا ۇمتىلاتىن كۇشتەر نەمەسە توپتاردىڭ بەلسەندىلىگى كوزگە تۇسەدى. بۇعان قوعامداعى ءدىن ماسەلەسى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك پەن تەپە-تەڭدىكتىڭ بولماۋى سەبەپ بولسا، ەكىنشى جاقتاعى، ياعني، بۇگىنگى سوپىلىق جولداعىلاردىڭ وزدەرىن قوعامعا ءتيىستى دارەجەدە تۇسىندىرە الماۋى قۇبىلىستىڭ باستى كومپونەنتى دەر ەدىك. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىن مەن ساياسات اراقاتىناسىنا نەمقۇرايلى قاراۋى جانە ءدىندى ساياسي توپتاردىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋى دا نەگىزگى فاكتور. الەمدىك جاھاندىق قۇبىلىسپەن بىرگە كەلە جاتقان يسلاموفوبيا، تەررورلىق ارەكەتتىڭ دىنگە، يسلامعا نەگىزدەلۋىنە كوز جۇمۋشىلىق، تۇسىنە الماۋشىلىق سياقتى پسيحولوگيالىق كەدەرگىلەردىڭ بارلىعى، جالپى العاندا، ءدىني تانىمعا تىرەلىپ وتىر. قوعامىمىزدا سىرتقى جانە ىشكى توپتاردىڭ ارەكەتى ارقىلى تاريحي ساباقتاستىققا، ساناعا قارسى جۇمىس جۇرگىزىپ، سوپىلىق تۋرالى تەرىس پيعىل تۋدىرىپ جاتىر.

- نەگىزىنەن سوپىلىققا سىن بۇگىن عانا ايتىلىپ جاتقان جوق قوي...

- راس ايتاسىز، جالپى العاندا، سوپىلىق تۋرالى ايتىلىپ جاتقان سىن جاڭا سىن ەمەس. ول سوناۋ ءVىىى-ءىX عاسىرلاردان باستاۋ الاتىن فيكح پەن كالام، سوپىلىق پەن فيلوسوفيا نەمەسە شاريعات پەن اقيقات اراسىنداعى تانىمدىق نەگىزدەر ارقىلى پايدا بولعان، ءالى دە جالعاسىپ كەلەدى. سوپىلىقتى جەكە ءدىن رەتىندە، ياعني يسلامعا جات باسقا اعىم رەتىندە كورسەتۋ ۇدەرىسى تاريحتا ۇزدىكسىز قايتالاندى. وسى دەرت بۇگىن قازاقستانعا اۋدى. بۇگىنگى قوعامىمىزدا سوپىلىقتى شيلەرمەن ءبىر اعىم رەتىندە كورسەتكىسى كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. جاساندى جانە ماقساتتى سۋفيزموفوبيا قۇبىلىسى شىن مانىندە يسلامدى وركەنيەت، دۇنيەتانىم جانە فيلوسوفيالىق ءداستۇرى بار ءدىن رەتىندە قابىلداعىسى كەلمەيتىندەردىڭ ارەكەتى (قاساقانا قارسى شىعۋ مەن تۇسىنبەستەن، بىلمەستەن قارسى شىعۋ ەكى ءتۇرلى ماسەلە). سوپىلىققا، زىكىرگە، اۋليە تۇسىنىگىنە قارسى شىعۋ دەگەن ياساۋيعا، بۇكىل تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، سايىپ كەلگەندە، قازاق حالقىنا قارسى شىعۋ دەگەن ءسوز. ويتكەنى، ياساۋيدەن باستاپ ءماشھۇر جۇسىپكە دەيىنگى قازاق دانالارى سوپىلىق مادەنيەت نەگىزىندە وي تولعادى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى - سوپىلىق مادەنيەت دەگەن ءسوز.

تاريحقا جۇگىنسەك، سوپىلىقتى العاش رەت جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، دۇشپاندىق جاساعان شيتتەر جانە حاريجي، عۇلاتتار، يماميلەر، زايديلەر بولاتىن. سۋننيلەر سوپىلىقتى ءدال وسى شي'ا توپتارى سەكىلدى جوققا شىعارۋعا اسىققان ەمەس، ەشقانداي كۇپىرلىك ۇكىمىن دە بەرگەن ەمەس. دەگەنمەن يبن حانبال، سوپىلىق تۋرالى سىرتقى عيباداتتى (زاحيري يبادات) السىرەتىپ، ورنىنا "تەرەڭ ويلاۋدى" (تافاككۋر) قويىپ دامىتىپ، وسىلايشا ءدىني پارىزداردان (يباھا) ادامدى قۇتقارىپ، رۋحىن اللامەن ءاردايىم دوستىقتا قوساقتاپ (حۋلۋل) ءدىن قاعيداسىن بۇزادى دەگەن پىكىر تاراتتى. يبن حانبالدىڭ شاكىرتى ءابۋ زۋرا سوپىلىق زىندىقتىڭ، اسىرەسە رافيزيلەردىڭ ەرەكشە ءبىر اعىمى رەتىندە كورسەتتى. مۋتازيلا كالامشىلارى سوپىلىقتاعى جاراتۋشى مەن جاراتىلعاندار اراسىنداعى ەكى جاقتى ورتاق ماحاببات يدەياسىنىڭ ماعىناسىز ەكەندىگىن ايتىپ، بۇل يدەيا تەوريالىق جاعىنان انتروپومورفيزمگە، پراكتيكالىق جاعىنان ينكورناتسيانى نەگىزدەيدى دەپ تاپتى.

ايتسە دە سۋننيلەر تاراپىنان سوپىلىق تىيىم سالىنعان (حارام) اعىم رەتىندە تانىتىلعان جوق. ءابۋ تاليپ ءال-ماككيدىڭ (996 ءو.) «قۇت-ۋل-قۋلۋب» (جۇرەكتىڭ قۇتى), عازاليدىڭ «يحيا-ۋل-ۋلۋمي-د-دين» ء(دىن عىلىمدارىنىڭ جاندانۋى) اتتى ەڭبەكتەرى بۇعان مۇمكىندىك بەرمەدى. يبن جاۋزي، يبن تايميا، يبن قايىم سياقتى سوپىلىققا جانى قاس كالامشى-ويشىلداردىڭ وزدەرى عازاليدىڭ دانالىعى، كەمەلدىگى الدىندا باس ءيدى. سوپىلىقتىڭ قاس دۇشپانى ۋاححابي اعىمىنىڭ قۇرۋشىسى، سۋفي شاقيقتىڭ ءوزى «حاتيم يل-اسامعا» تۇسىندىرمە جازدىرعان.

شىن مانىندە «ءسوزدىڭ سىرتقى قىرىنىڭ «ارعى جاعىنان» ءمان تابۋدى كوزدەگەن سۋفيلەردىڭ نەگىزگى قاينار بۇلاعى (يسمايلي-باتينيلەردەن) دا تەرەڭ قۇراننىڭ مانىنە جەتۋ ەدى. ولاردىڭ ادىسىندە باتينيلەردىڭ جولىنا قاراعاندا، انتروپومورفتىق، سيمۆولدىق تۇسىندىرمەلەر از بولاتىن. سوپىلاردىڭ يسمايليلەرگە قاراعاندا، قۇراندى وتە تەرەڭ وقىپ، ۇعىنۋدىڭ ەكى ءادىسى اراسىندا ورتاق تۇستارى كوپ بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، يسلام فيلوسوفياسى مەن سۋفيزم، فيكح پەن كالامداعى قۇراننىڭ رۋحىنا جات كوزقاراستارعا قارسى ءادىس قالىپتاستىرعان.

- مىنا ساراپتاماڭىز قىزىق ەكەن. سوپىلىقتى جوققا شىعارعىسى كەلەتىن توپتارعا نەمەسە ولاردىڭ سىنىنا قىسقاشا توقتالىپ وتسەڭىز...

- ءبىرىنشى سىن، عيباداتتىڭ فورماسى مەن مانىنە بايلانىستى. ياعني، عيباداتتىڭ فورماسىن انىقتايتىن دا، عيبادات ەتىلەتىن دە تەك ءبىر اللا عانا. بۇعان داۋ جوق.

راس، يسلام نەگىزى بويىنشا ادامزات جانە باسقا بارلىق جاندىكتەر اللانى ۇلىلاۋ، وعان تابىنۋ ءۇشىن جاراتىلدى. ءار دىندە اللاعا تابىنۋ فورماسى ءار ءتۇرلى. يسلامدا تابىنۋ فورماسىن ۋاقىتىن ريتۋالدىق نەگىز رەتىندە انىقتاعان حز.مۇحاممەد پايعامبار بولاتىن. سوپىلار بۇل عيبادات فەنومەنى شەڭبەرىنىڭ سىرتىنا شىققان ەمەس. عيباداتتىڭ فورماسى مەن ۋاقىتىن سول كۇيىندە قابىلدايدى، شاريعاتتى نەگىزگە الادى. "اللادان باسقا تابىنار ەشتەڭە جوق" (لا ماعبۋدا يللا اللا) دەپ زىكىر سالادى. عيباداتتىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن، ماقساتى مەن نەگىزگى يدەياسىن تەرەڭ تۇسىنەدى. ولاردىڭ رۋحاني جاتتىعۋلارى عيباداتقا بارار جولداعى رۋحتى ءار ءتۇرلى كەدەرگىلەر مەن الاڭداۋشىلىقتان ارىلتۋدىڭ مەتودى عانا. ءاربىر زىكىر، ساما، جۇرەكتى شىنايى عيبادات ەتۋگە دايىنداپ، اللا مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس تىرەگىن كۇشەيتۋدىڭ قۇرالى، ادىستەمەلىك جۇيەسىنىڭ تۇعىرلارى.

ەكىنشى سىن، سوپىلىق پايعامباردىڭ سۇننەتىنە، فورماسىنا، شاريعاتقا سايكەستىگى نەمەسە قايشىلىعى: مىسالى: زىكىر سالۋ (اللا، اللا، حۋ، حۋ) ولەڭ، راكس، ساما، شاڭ، رۋباب - بۇلاردى كۇناھارلىق دەپ قارايدى. بۇلار بيدعات، ياعني، دىنگە كەيىننەن ەنگەن جاڭاشىلدىق.

سوپىلىقتىڭ العاشقى ءداۋىرىن دەگدارلىق (زۋحد) كەزەڭى دەيمىز. دەگدارلىق سوزدىك تۇرعىدان كوڭىل بولمەۋ، ازىرقانۋ، تارك ەتۋ، ودان بەت بۇرۋ دەگەن ماعىناعا كەلەدى. ال دەگدارلىقتىڭ تەرميندىك ءمانى - اقىرەتكە بەت بۇرۋ ءۇشىن دۇنيەدەن بەزۋ، قانشا باي بولسا دا، كوڭىلىندە دۇنيە، مۇلىككە، ءناپسىنىڭ قۇمارلىعىنا بوي الدىرماۋ، شىنايى ءدىني ءومىر سالتىنا لايىق، ناعىز ءدىندار بولۋ دەگەن ماعىنالارعا كەلەدى. دەگدارلىق حز.پايعامبار كەزىندە دە بولعان. وسى دەگدارلىق سوپىلىقتىڭ العاشقى ءتۇرى، كەزەڭى. دەگدارلىق تىرشىلىك، ءومىر ءسۇرۋ فورماسى يسلامدا ۋاقىت وتە كەلە پايدا بولعان قۇبىلىستارمەن پاراللەل دامىدى. قۇران مەن حاديستە دەگدارلىق تۋرالى اياتتار مەن پايعامبار ويلارى كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، "بارلىق پەندە ولەدى... دۇنيە وتكىنشى، الدامشى قىزىقتان باسقا ەشتەڭەسى جوق". "بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى وتكىنشى جانە وتە از (قىسقا), اقىرەت بولسا (و دۇنيە) اللانى جۇرەگىندە ۇيالاتقاندار ءۇشىن وتە قايىرلى. سىزگە ءالى اقىل كىرمەگەن بە؟ ", "اقىرەتكە قاراعاندا بۇل دۇنيەنىڭ نىعمەتتەرى وتە از، وتكىنشى ءارى الدامشى بولسا دا، ولار (مول ىرىس بەرىلگەندەر) دۇنيە نىعمەتتەرىنە قۋانادى. بۇل دۇنيە ءبىر ويىن، قىزىق، وتكىنشى، ال اقىرەت، مىنە، ناعىز ءومىر. اتتەڭ، (ولار مۇنى) بىلمەيدى", - وسى ماندەس اياتتار كوپ. سوپىلار وسى اياتتاردى وزدەرىنىڭ "دۇنيە-جالعان" تۇسىنىكتەرىنە ارقاۋ ەتىپ العان. ونىڭ ۇستىنە "دۇنيە" سوزدىك تۇرعىدان اللادان ەڭ ۇزاق جەر دەگەن ماعىناعا كەلەدى. سوپىلاردىڭ جاراتىلىس كونتسەپتسياسىندا ادام، رۋح الەمىنەن وسى دۇنيەگە سىناق ءۇشىن جىبەرىلگەن. وسىلايشا، رۋح الەمىندە اللامەن بىرگە "باقىت جۇرتىندا" ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندا وسى دۇنيەگە ەرىكسىز جىبەرىلگەن.

- يسلامدا ءسۋفيزمنىڭ ورنى قانداي؟ ياساۋي ءىلىمى سۋفيزم بە؟

- ياساۋي دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزىندە سوپىلىق جاتىر. سوپىلىق - باسقا تانىمداردان ەرەكشە يسلامدىق دۇنيەتانىم فورماسى. سوپىلىق ەشقاشان يسلامعا سىرتتاي وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولعان دا ەمەس! سوپىلىق يسلامنىڭ مازمۇنى، ءمانى. ال فورما مەن مازمۇن ءبىرتۇتاس نارسە عوي. سوپىلىق يسلامنىڭ، مۇسىلمانداردىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قورعاۋشىسى بولا بىلگەن. ءسۋفيزمنىڭ ىشكى ءمانىن اشىپ تۇسىندىرۋگە ءبىر ماقالا تۇگىل، زەرتتەۋشىنىڭ ءومىرى دە جەتپەيدى. سوندىقتان سوپىلىقتىڭ سىرتقى قىرىنا قاراپ-اق ونىڭ مۇسىلماندىق تاريحىنداعى ورنىن تانۋعا بولادى. مىسالى، تاريحتا موڭعول شابۋىلىنا قارسى، كۋبرايا، كرەستشىلەرگە قارسى شازيليا، ورىستاردىڭ وتارلاۋىنا قارسى ياساۋيا، ناقشبانديا، قالماقتارعا قارسى ناقشبانديا، افريكادا فرانتسۋز يمپەرياليستەرىنە سەنۋسيا، تيجانيا اعىلشىندارعا قارسى سۋحراۋارديا تاريقاتتارى ۇزدىكسىز سوعىس جۇرگىزدى.  كوردىڭىز بە، سىرتقى دۇشپاندارعا قارسى تۇرۋ تاريقاتتار ارقىلى مۇمكىن بولعان ەدى. بۇل سوعىس مادەنيەتىن، ەركىندىگىن، ازاتتىعىن، وتانىن قورعاۋ ءۇشىن جۇرگىزىلدى. سوندا سوپىلىق - يسلامعا وپپوزيتسيا ما؟ جوق الدە مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني تىرەگى مە؟  ونى ءوزىڭىز سارالاڭىز. سوپىلىق يسلام وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ مۇسىلماندىقتىڭ نامىسى، ءدىننىڭ ىشكى ءمانى، وزەگى.

- 01.09.2010 كۇنى «Zonakz.net» ينتەرنەت گازەتىندە قمدب-نىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى وڭعار قاجى ومىربەك قمدب ءپاتۋاسىن جاريالاپتى. يسلامدا زىكىر بار ما؟ زىكىر تۋرالى قۇران كارىمدە نە دەيدى؟ جالپى «زىكىر» دەگەن نە؟

- زىكىر، زىكىر سالۋ قۇراندا بار. حاديستە بار. زىكىر تۋرالى ايات كوپ. قۇراننىڭ جەتى اتىنىڭ ءبىرى - زىكىر. دەمەك زىكىر، اللانى ەسكە الۋ اللانىڭ بۇيرىعى. شاريعاتتا بار دەگەن ءسوز.

-  ياساۋي زىكىرىندە بي، مۋزىكا قولدانىلادى، ال ۋاححابيلەر ءۇشىن مۋزىكا حارام دەلىنەدى. بۇعان نە دەيسىز؟

- يسلام تاريحىندا بي، مۋزىكا حارام دەۋشىلەر بولعان. بۇگىن ولاردىڭ سىندارى مەن مىندەرى قۇنسىزدانعان. سەبەبى بۇگىن ءدىن عىلىم رەتىندە وتكەنگە قاراعاندا الدەقايدا دامىدى. ەكزيستەنتسيا فيلوسوفياسى، ءدىن فەنومەنولوگياسى مەن پسيحولوگياسى ءار قۇبىلىسىنىڭ تانىمى، ۇستانىم مەن مۇراتىن انىقتاي الاتىن ساتىعا كوتەرىلدى. ارينە، ءدىني تانىم تابيعاتى جاعىنان كۇردەلى ءارى ۋاقىت پەن كەڭىستىك، دۇنيەتانىمدىق مادەني كوپقاباتتىلىقتى دا ءوز ىشىندە قامتيدى. سوندىقتان يسلام ەشقاشان مۋزىكانى جاتسىنباعان. يسلامدا مۋزىكا ءومىردىڭ ءوزى. جاراتىلىس سول مۋزىكادان باستالعان. يسلامدا، الەمدە مۋزىكانىڭ، تەوريالىق جانە فيلوسوفيالىق تەوريالارىن قامتيتىن زەرتتەۋلەردى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي اتامىز جاساعانى بەلگىلى، بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ءياساۋيدىڭ مۋزىكالىق تۇجىرىمى تىكەلەي ءال-ءفارابيدىڭ ساز فيلوسوفياسىنا نەگىزدەلگەن. راكس - ريتۋالدىق بي، ساما ءدىني اۋەن تىڭداۋ - اللانى ەسكە الۋدىڭ، رۋحاني شابىت شاقىرۋدىڭ ادىستەرى عانا. ال ءادىس ەشقاشان مۇرات بولماعان.

سالافيلەردىڭ تاعى ءبىر ءۇشىنشى سىنى - «جۇننەن كيىم كيۋ حز.يسانىڭ جولى. حز.مۇحاممەد جولى ماقتادان كيىلگەن كيىم»، - دەيدى. سوپىلىق پەن ءجۇن اراسىنداعى بايلانىسقا نەگىزدەسە كەرەك بۇلۇتاي مىرزا دا سوپىلاردى «حريستيان» دەپ ءجۇر. بۇل جەردە سالافيلەر مەن بۇلۇتايشىلاردىڭ وسى سىنى قيسىنعا سىيمايتىن ناعىز سوفيستيكا. ءجۇن ماسەلەسى توڭىرەگىندە حاديستەردى سارالاپ قارايتىن بولساق، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ جۇننەن توقىلعان شاپانى، ولەرىندە دە ۇستىندە جۇننەن تىگىلگەن كيىمى بولعانى بەلگىلى. مىسالى، ۋرۆا بين مۋعيرا ءوزىنىڭ اكەسىنەن ەستىگەن حاديستە حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءجۇن شاپانى بولعاندىعىن ايتادى.

كەلەسى ءبىر سىندا، سۋفي ءسوزى يسلامعا گرەكتىڭ "سوفيا" (دانالىق) سوزىنەن ەنگەن دەيدى. سوپىلىق ءار ءتۇرلى اعىمدار مەن فيلوسوفيالىق مەكتەپتەردىڭ يدەيالارىنىڭ قوسىندىسى. وسىلاردى يسلاممەن ارالاستىرىپ، وزدەرىن مۇسىلمانمىن دەپ كورسەتەدى. گرەك پانتەيزمى سوپىلىق دوكترينالاردىڭ نەگىزى، نەوپلاتوندىق ءىلىمى وسى سوپىلىققا ەنىپ، تارجىمە ارقىلى قابىلداندى. بۇعان فيلوسوفيا كىنالى. مانيحەيلىك پەن سۋفيزم يراننىڭ نەگىزگى تانىمى. ۆەدانتا ءىلىمى دە سوپىلىقتا بار. يسلامدا العاشقى ءۇش عاسىردا "سۋفي" ءسوزى، ۇعىمى بولعان ەمەس.

شىندىعىنا كەلسەك، سۋفي ۇعىمى پايعامبارىمىز ءداۋىرى كەزىندە جانە ودان بۇرىن دا بولعان. ال وسى ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانىن تولتىرعان يسلام بولدى. سۋفيلىك قۇرانمەن كوكتەپ، دامىدى، تامىرىن قۇراننان الدى. بۇعان تالاساتىندار بولسا، ولار بەلگىلى ءبىر ماقساتقا قىزمەت ەتەتىن سىرتتان تاپسىرما العاندار بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، سوپىلىقتىڭ العاشقى كەزەڭى زۋحد تۋرالى جوعارىدا جەتكىلىكتى دارەجەدە توقتالىپ وتتىك. ءاربىر مادەنيەت ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ قاسيەتتى كىتابىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە ءىنجىل بولعانى سياقتى يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇران بار. يسلام فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى - قۇران. سوپىلىقتى تاريحي پروتسەسس ىشىندە سارالاساق، ءىشىنارا باسقا مادەنيەت، دۇنيەتانىمدارمەن بايلانىستا بولعان. بىراق، سوپىلىق جولىنداعىلار ءۇشىن ەڭ باستىسى ءارى ماڭىزدىسى قۇران كارىمنىڭ بۇيرىعى، كورسەتكەن جولى مەن ۇسىنىستارى. سوندىقتان قۇران مۇسىلماندار ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى، ورنى مەن ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن اللانىڭ كالامى، ءسوزى (لوگوس). سوپىلىقتاعى قۇراننىڭ اسەرى دە وزگە يسلام عىلىمدارى سياقتى ەڭ باستى جانە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.

- سوپىلار، اللا بۇل الەمدى مۇحاممەد ءۇشىن جاراتتى دەيدى. بۇعان قانداي نەگىز بار؟

- اللانىڭ ءوزى حز.مۇحاممەدتى ادامزاتتىڭ ءتاجى دەسە، الەمدى اللا ادام ءۇشىن جاراتسا، ادامزات ءۇشىن راحمەت رەتىندە جىبەرىلگەن مۇحاممەد پايعامبار بولسا، بۇل ءسوزدىڭ قۇراننىڭ مانىنە سايكەس كەلمەيتىن ەشتەڭەسى جوق. اللا، بۇل دۇنيە دە، و دۇنيە دە ماعان ءتان (ال-لايل، 13). (زاريات، 56) - مەن جىنداردى، ادامداردى ماعان قۇلشىلىق ەتسىن دەپ جاراتتىم. اللا ەڭ ءبىرىنشى نۇر، ودان مۇحاممەدتى جاراتتى.

سوپىلاردىڭ اۋليەلەرگە سىيىنۋى، مولالاردى اينالۋى، ولىككە كەسەنە ورناتۋى، دۇعا، زىكىر جاساۋى، تۇمار تاعۋ - ولاردىڭ يسلامعا اكەلگەن بيدعاتتارى. سوپىلىق ەڭ ۇلكەن شيرك، ياعني، كوپقۇدايلىق نەگىزدەگى يسلامعا جات، تاۋحيدتەن الىس ءدىني تانىم. يسلامي بىرلىك پەن ۋنيۆەرسالدىقتى بۇزۋ ءۇشىن سوپىلىقتى يسلامنىڭ ەزوتەريالىق قىرى، يسلام ءميستيتسيزمى دەپ كورسەتەدى.

بۇلار سالافيلەر مەن ۋاححابيلەردىڭ وزگەرمەيتىن تانىمىنان قاعيداشىل ۇستانىمىنان تۋىنداعان سىندار. يسلام ءومىر فيلوسوفياسى، قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەڭ ۇلى كىسىلىك، قۇندىلىق يەسى بولىپ قالىپتاسۋىنا، ادامدى سۇيۋگە، ادىلەت، ادالدىق، باسقا دىنگە قۇرمەت پەن توزىمدىلىك تۇسىنىگىن ەگەتىن ءدىن دەپ تۇسىنەمىز.

- جالپى ۋاحابيلەر دەگەن كىمدەر؟ ولاردىڭ سوپىلارمەن بايلانىسى بار ما؟

- بۇل اعىمنىڭ قالىپتاسۋىنا سول ءداۋىردىڭ قوعامدىق، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە ساياسي جاعدايلارى سەبەپ بولدى. اعىمدى نەگىزدەگەن مۇحاممەد يبن ابدۋلۋاححاب ءحVىىى عاسىردىڭ ورتالارىندا ورتالىق ارابستاندا ناجد جانە ال-حاسا ايماقتارىندا قوزعالىس جەتەكشىسى بولدى. بۇل اعىم نەگىزىنەن اراب ۇلتشىلدىعىن، وسمان يمپەرياسىنان ازات بولۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەردى. بۇل ايماقتا ەشقانداي يمپەريانىڭ ىقپالى بولمادى. وتە از بولدى يسلام تاريحىندا. جەكە-جەكە تايپالاردان قۇرالعان ارابتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر يدەولوگياعا بىرىكتىرۋ، ۇلت جاراتۋ، ورتاق مۇددە، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا نەگىزدەلدى. دەگەنمەن ۋاححابي اعىمىنىڭ دوكترينالىق نەگىزى يسلام تاريحىندا ەرتەرەك باستالعان بولاتىن. دەمەك، ابدۋلۋاححاب ءوز يدەياسىن اسپاننان العان جوق. بۇل يدەيا سۋنني، حانبالي مازحابى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، دامىدى. ءVىىى-ءىح عاسىرلاردا يسلام دوگماتيكاسىنا قاۋىپ تونگەن شاقتا، قۇران مەن سۋننانىڭ تازالىعىن جاقتاپ فيقح مەكتەبىن قۇرعان يبن حانبال تاريحتا "يسلامدى بيدعاتتاردان قۇتقارۋشى" دەگەن اتپەن قالدى. وسى پرينتسيپ ۋاححابيلەردىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالدى. ابدۋلۋاححاب حانبالي ۇستانىمى نەگىزىندە ءدىني، ساياسي اعىمىن قۇردى. ابدۋلۋاححاب ء"دىندى تازالاۋ", ياعني، پايعامبار زامانىنا ورالۋ ماقساتىمەن ءوز اعىمىن، قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى. ونىڭ ويىنشا، تەك ءباداۋي ارابتار ەمەس، بارلىق مۇسىلماندار تازا يسلام دوكتريناسىنان الىستاعان بولىپ ەسەپتەلەدى. تاۋحيد جۇيەسىنە قاۋىپ ءتوندى. ءتاۋحيدتى دۇرىس تۇسىنبەۋىمىزدەن، ۇمىتۋىمىزدان ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتيكالىق بوداندىقتامىز دەپ ۇيىمداستىردى. پايعامبار قابىرىن زياراتتىڭ ءوزى تاۋحيد تەورياسىنا قاراما-قايشى كەلەدى. دىندەگى ماسەلەسىنە باسقاشا ءمان بەرەدى. بۇلار ارينە ءوز سەنىمدىك ۇستانىمدارى تۇرعىسىنان اۋليە، انبيەلەرگە، ولاردىڭ قابىرىنە زيارات ەتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. اسىرەسە، شيلەر پايعامبار اۋلەتىنەن شىققان ۋاكىل-يمامدارعا دەگەن قۇرمەتى تەرەڭ بولاتىن. تەك پايعامباردىڭ عانا ەمەس، كەربالا شولىندەگى حاسان  مەن حۋساين، مەككەدە ءابۋ تاليپ پەن ءبيبى حاديشا قابىرلەرىنە اعىلىپ كەلىپ جاتاتىن. ابدۋلۋاححاب وسى قۇبىلىسقا سوعىس اشتى. ولاردىڭ ارەكەتىن اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك), دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات), دىننەن بەزۋشىلىك (كۋفر) دەپ باعالادى. ولار ءۇشىن پايعامباردىڭ، اۋليەلەردىڭ قابىرلەرىن زيارات ەتۋ، اللاعا جەتكىزۋشى قۇرال (تاۋاسسۋل) اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ ەسەپتەلەدى (شيرك). ولار وتە قاعيداشىل. مىسالى، "باس اۋرۋعا انالگين ەم" دەسەڭىز، بۇل ءسوز اللاعا سەرىك قوسۋ  (شيرك). "ياساۋيدەي اۋليەنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن مىنا دۇعامدى قابىل قىل" دەسەڭ دىننەن بەزگەنسىڭ (مۇشريكسىڭ). بۇلار ءوز دىنىنەن جات، الىس قالعانداردى تەز باۋراپ الاتىن دوكترينا. ابدۋلۋاححاب "قۇران مەن سۋننا" باسقا دا نەگىزدەردى قابىلدايتىن مازحابتاردى دىنگە جاڭالىق قوسۋ دەپ (بيدعاتشىلىقپەن) كۇستانالايدى. ال، وزدەرىن تۇسىنگىسى كەلمەگەندەردى نادان (جاحيل), ولاردىڭ سەنىمىنە كىرمەگەندەردى ء"دىنسىز" دەپ قارايدى. ابدۋلۋاححاب ء"بىزدىڭ حانافي مازحابىن كافيرلەردىڭ مازحابى" دەپ قارايدى. شىندىقتا ولاردىڭ قاس دۇشپانى - ناعىز مۇسىلماندار. ويتكەنى، تاۋحيد ۇستانىمى حريستيان، ياحۋديلەرگە سايكەس كەلمەدى. سوندا دا ولارعا مۇسىلمانعا قىلعان ارەكەتتەرىن قىلا المايدى. ولاردىڭ يمان ماسەلەسى بويىنشا ايتقان يدەيالارى، جولدارى مۇسىلماندار اراسىندا ءتۇرلى تۇسىنىسپەۋشىلىككە اپارىپ سوعۋدا. سونىمەن ۋاححابيلەر قازاقستاندا عاسىرلار بويى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى حانافي مازحابىنا قاراما-قايشى كوزقاراستاعى اعىم. مىسالى، ءبىز ومىردەن وتكەندەرگە، رۋحىنا قۇران باعىشتايمىز، تاريقات، قابىردى زيارات ەتۋ، ولارعا بەلگىتاس ورناتۋ يسلامعا جات دەپ ۋاعىز ايتۋشىلار كوبەيدى. بۇل قوعامدى قايشىلىقتار مەن كەلەڭسىز جايلارعا اپارىپ سوعۋدا. مۋزىكا، تەاتر، ونەر، تۋىلعان كۇن تويلاۋدى حارام، كۇنا دەپ ەسەپتەيدى. بۇلار، ۋاححابي اعىمىنداعىلار ءۇشىن اللاعا سەرىك قوسۋ (شيرك) جانە دىنگە جاڭالىق قوسۋ (بيدعات).

- وسى تايميا  دەگەن كىم؟  قازىر جاستار «ۇلى ۇستاز تايميا» دەپ شۋلاپ ءجۇر...

- تاقيۋددين يبن تايميا  ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن احماد يبن حانبالدىڭ دوكتريناسىنىڭ جايىلۋىنا كوپ ەڭبەك ەتكەن ادام. ونىڭ كوزقاراسى بويىنشا اۋليەلەر، انبيە، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ا.س) قابىرىن زيارات ەتۋگە قارسى شىقتى. يبن تايميا حانبالي مازحابىنىڭ رەفورماتورى رەتىندە، كەيبىر ماسەلەلەردە حانبالي اعىمىنا ۇيلەسپەيتىن يدەيالار تاراتتى. قۇران مەن حاديستەن باسقا نەگىزدەردى مويىندامادى. سول سەبەپتى قازىلار تاراپىنان قۋعىندالدى، قاپاسقا جابىلدى. 1328 جىلى تۇرمەدە قايتىس بولدى. يبن تايميا اعىمى ءوز داۋىرىندە راديكالدى ەسەپتەلگەندىكتەن ونشا وعان ەرۋشىلەر بولمادى. يبن تايميا يدەياسىن يبن قايم ال-جاۋزيا سياقتى شاكىرتتەرى ءارى قاراي جالعاستىردى. وسى تۇعىرلار مۇحاممەد ابدۋلۋاححاب تاراپىنان ۋاححابي اعىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزىنە اينالدى. ۋاححابي قوعامداعى قۇبىلىستار مەن ءدىني، فيلوسوفيالىق ماسەلەلەردى تەرەڭ تالدامايدى، ءبىر جاقتى تۇجىرىم، ۇكىم بەرەدى. ولار ءۇشىن قۇران مەن سۋننادان كەيىن يبن تايميا مەن يبن جاۋزيا ەڭبەكتەرى كودەكس رەتىندە قابىلدانادى. بىراق، بۇل عالىمداردى دا دۇرىس ءتۇسىنىپ، مەڭگەرە الماعاندارى بەلگىلى.

-  «بيدعات» دەگەن نە؟

- "بيدعات" ءسوزى اراب تىلىندە سوزدىك ماعىنادا "جاڭالىق ەنگىزۋ" رەتىندە، شاريعات تۇرعىسىنان پايعامبارىمىز ۇيرەتكەن يسلام دىنىندە كەزدەسپەيتىن ەشقانداي شاريعاتتىڭ قاعيداعا نەگىزدەلمەيتىن امالدى، ءىس-ارەكەتتى ايتادى. يسلام عۇلامالارى بيدعاتتى تۇگەلدەي جوققا شىعارمايدى. دىنگە جاڭالىق قوسۋدى (بيدعاتتى) جاقسى جانە جامان دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراستىرادى. جامان بيدعاتقا، عۇلامالارىمىز، يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنە، عيبادات فورماسىنا جاڭالىق ەنگىزۋدى ايتادى. مىسالى، بەس ۋاقىت نامازدى، التى ۋاقىتقا شىعارۋعا نەمەسە ەكى ۋاقىتقا تۇسىرە المايدى. يسلامنىڭ يمان، ناماز، ورازا، زەكەت جانە قاجىلىق شارتتارىنا باسقا تاعى دا وزگەرىس ەنگىزۋىنە جول جوق. جاقسى بيدعات بولسا، ادامنىڭ اقىلى، وي-ساناسى، قوعام مەن ادامنىڭ ماتەريالدىق، رۋحاني تىرشىلىگىنە، كەمەلدىگىنە ۇلەس قوساتىن نارسەلەر كىرەدى. بۇلار ءدىني جانە ءدۇنياۋي دامۋعا ىقپال ەتكەندىكتەن دىندە رۇقسات ەتىلەدى. مىسالى، حز.مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋىلعان كۇنى ء(ماۋلىد), ءتاسپى (تاسبيح), سالاۋات (تاحليل), اللانى ەسكە الۋ (زيكر), اسەم ۇيلەردە تۇرۋ، تەحنيا جەتىستىكتەرىنەن پايدالانۋ جانە ت.ب. ۋاححابيلەر بۇلارعا، پايعامبار داۋىرىندە بولماعان نارسەنىڭ ءبارىن جوققا شىعارادى. ولاردى تۇتاستاي بيدعات دەپ قارايدى. يسلام ەشقاشان ادامنىڭ رۋحاني، ماتەريالدى دامۋىنا، كەمەلدەنۋىنە قارسى شىقپايدى. ادامنىڭ اشقان جاڭالىقتارىنا اللا سۇيىسپەنشىلىك تانىتادى. قۇران مەن سۋنناعا ونىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن نارسەنىڭ ءبارىن يسلام "عۇرىپ" دەيدى. ياعني، كوركەم، ادەمى دەگەن ءسوز. بارلىق مۇسىلماننىڭ قابىلداعان ءىسى اللا تاراپىنان دا قابىلدانادى (حاديس). ەگەر ءبىز پايعامبار داۋىرىندە بولماعان دەپ، سۋننيتكە ساي ەمەس دەپ، بۇگىنگى عىلىمدار مەن يسلام عىلىمدارى تافسير، حاديس، اراب ءتىلى (سارف، ناحۋ) باس تارتساق، مەكتەپ، مەدرەسە، ۋنيۆەرسيتەتكە بارماساق، بۇل تازا يسلامنىڭ رۋحىنا ابسوليۋتتىك تۇرعىدان جات نراسە. يسلام قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول ادامدى، اسىرەسە، مۋمين-مۇسىلمانداردىڭ دامۋى مەن كەمەلدەنۋىنە باستايتىن،  قيامەتكە دەيىن ۇكىمى جۇرەتىن اللانىڭ سوڭعى ءدىنى.

سوپىلىق، تاريقاتتار تۋرالى مۇسىلمان عۇلامالارى ونىڭ كەمەلدىك، ار ءىلىمى، جولى ەكەندىگىن ايتىپ كەتكەن. ال ۋاححابيلەر، سوپىلىققا قارسى شىعىپ، ءوز ناداندىقتارىن نەگىزدەپ، تاريقات ماشايىحتارىنا ىقپال بەرۋدى «كۇپىرلىك، كۇنا» دەپ ەسەپتەيدى.

- اباي قۇنانبايۇلىنىڭ سوپىلىق تۋرالى كوزقاراستارىنا نە دەيسىز؟ ءسىز ءوز ەڭبەكتەرىڭىزدە «قازاق  مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزىن ياساۋي سالعان. اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، مايلىقوجا ت.ب. قازاق عۇلامالارى ءياساۋيدىڭ ءىلىمىن جالعاستىرۋشى ءىزباسارلارى» دەيسىز. بۇل نە سوندا اداسۋشىلىق ەمەس پە؟

- راس بارلىق قازاق ويشىلدارى مەن زيالىلارى سوپىلىق ياعني، ار تۇزەيتىن ىلىممەن سۋسىنداعان. سىناعان، ۇيرەنگەن. ياساۋي دە سوپىلاردى سىناعان. ابايدىڭ سوپىلىققا تاعىپ وتىرعان سىنى دا جاڭا سىن ەمەس، ول سوناۋ تراديتسيوناليستەر مەن سوپىلار اراسىندا ءىح عاسىردان بەرى كەلە جاتقان سىن. ابايدىڭ سوپىلىقتى سىناۋىندا ماقسات بار. بۇل ماقساتتى اباي ءوزىنىڭ ۋاقىتى مەن كەڭىستىگىندەگى احۋالدان الىپ وتىر. اباي عانا ەمەس، جالپى شىعىس الەمى باتىستىڭ تەحنولوگياسىنان، عىلىمىنان ارتتا قالۋدىڭ باستى سەبەبى رەتىندە يسلامنىڭ رۋحى بولعان سوپىلىق دۇنيەتانىمدى كورسەتكەن بولاتىن. بۇعان سىرتقى ميسسيونەر-وريەنتاليستەردىڭ دە ىقپالى كۇشتى بولدى. سوپىلىقتى جوققا شىعارۋ ارقىلى يسلامدىق تۇتاستىقتى ىدىراتۋ ماقسات ەتىلدى. نەگىزىنەن ابايدىڭ داۋىرىندە سوپىلىق مادەنيەت ابدەن توزىعى جەتىپ، ءوزىنىڭ تازا رۋحىنان الىستاپ، كىم كورىنگەننىڭ قۇرالىنا اينالىپ، ءدىن-قوعامدى ىدىراتۋدىڭ ساياساتىنا اينالعان بولاتىن. تاريقاتتار ساياسي بيلىك باسىنداعى جەكەلەگەن حان، سۇلتاندارعا عانا قىزمەت ەتە باستاعان. سوپىلىق ءوزىنىڭ ادامدىق، مورالدىق مۇراتتارىنان جۇرداي بولعان ەدى.

تاريحتاعى ياساۋي جولى - ءدىن ءىشى تۇتاستىققا جانە دىندەر اراسى تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىققا شاقىرادى. بۇل جولدىڭ ۇستىندىق نەگىزى - شاريعات، پسيحوتەحنيكالىق جۇيەسى - تاريقات، تانىمدىق نەگىزى - ماعريفات جانە اقيقاتتان تۇرادى. «شاريعاتسىز تاريقاتقا، ماعريفاتسىز اقيقاتقا وتۋگە بولمايدى»، - دەيدى ياساۋي. ياساۋي ءىلىمى بويىنشا شاريعات - اللانىڭ جاراتقان باقشاسىندا قالاي ءجۇرۋدى ۇسىنادى. اللا ادامعا اقىل، ەرىك، قايرات بەرۋ ارقىلى سىناپ، وسى باقشانى اداسپاي ارالاعاندارعا جاننەتتى ءناسىپ ەتەدى. ياعني، شاريعاتتىڭ مۇراتى - ءجاننات. سول باقشانىڭ ىشىندە «گۇل» بار. ول گۇلدى تەك قانا اللانىڭ ديدارىن تالاپ ەتكەندەر عانا ىزدەيدى. بۇنى تەك اللاعا عاشىق بولعاندار قالاپ الادى. ولار ءۇشىن اللانىڭ جۇماعى دا، توزاعى دا ەمەس، ءوزى كەرەك. ياعني تاريقاتتىڭ مۇراتى اللانىڭ ديدارى. سوندىقتان دا ولاردى «ديدار تالاپ» دەيدى. سىنعا توزگەندەر عانا «سىرعا قانىعادى». بۇل ماعريفات ساتىسى.

- «مەدينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭعىستاۋدا ءپىر بەكەت» دەيدى قازاق حالقى. بۇنىڭ يسلامعا قانداي قاتىسى بار؟

- بۇل قازاق دالاسىنا تارالعان يسلام ارناسىنىڭ رۋحاني باستاۋىن كورسەتەتىن تىركەس. قۇت ءىلىمىنىڭ بەرىلۋ جولدارىن دا بىلدىرەدى. «قۇرما سيمۆولىمەن كەلگەن ءىلىم» قازاق دەگەن بولمىستىڭ وزىنە، وزەگىنە سوپىلىق تانىم بولىپ ەندى. قازاقتىڭ قۇقىقتىق، مورالدىق، ساياسي جانە تانىمدىق جۇيەلەرىنىڭ جەلىسىندە ياساۋي ءىلىمىن كورۋگە بولادى. العاشقىدا قازاق دەگەن بولمىستتىق عارىشقا كىرۋ ءۇشىن ول رۋدىڭ «سۇلتانى مەن قوجاسى» بولۋى شارت بولاتىن. مىسالى ابىلاي كەزىندەگى «كەرەيلەر» وزدەرىنىڭ سۇلتانى مەن قوجاسىن انىقتاپ، قازاق بولدى. ءياساۋيدىڭ جوعارىدا ايتقان ءتورت ۇستانىمى مەن شارتى، ياعني، «زامان، مەكەن، يحۋان، رابتي سۇلتان» قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسى بولدى.

ياساۋي ءىلىمى بۇگىنگى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان ءبىز ياساۋي جولىنداعى قازاق مۇسىلماندارىمىز. ونى ەشكىمنەن جاسىرا المايمىز. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى. سوندىقتان قازاقستانعا زىكىردەن كەلەتىن قاۋىپ جوق. ياساۋي ءىلىمى قازاقستانداعى دىنىشىلىك قانا ەمەس دىندەرارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىقتىڭ تەمىرقازىعى. سوپىلىق، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ نەگىزى. ول ەشقاشان مەملەكەتكە، ونىڭ ساياساتىنا «قيعاش ەمەس». سوپىلىق ەگەر قازاق مەملەكەتى مەن ساياساتىنا قيعاش بولسا، وندا مەملەكەتتىلىگىمىز بەن مادەنيەتىمىز دە «قيعاش» بولعانى. ويتكەنى، سوپىلىق قازاق رۋحانياتىنىڭ نەگىزىندەگى وزەكتىڭ ەڭ ماڭىزدىسى، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى.

سوندىقتان بىزگە قالعانى ياساۋي مۇراسىن ءوز دەڭگەيى مەن دارەجەسىندە مەڭگەرىپ، سوعان لايىق بولا الۋىمىز كەرەك. بارشا مۇسىلمان وقىرمانداردى ءياساۋيدى ونىڭ مۇراسىن سۇيۋگە جانە قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىن. ويتكەنى ءوزىڭدى قۇرمەتتەۋدىڭ ۇستانىمى وسىندا جاتىر...

- ياساۋيتانۋ ءماتىنى بار عىلىم با؟ كەيىنگى كەزدەرى ياساۋي حيكمەتتى ءوز جازباعان دەگەن سوزدەر ايتىلىپ جاتىر. بۇل جايلى نە ايتاسىز؟

- ياساۋي تۋرالى الەمدە 30-دان استام مونوگرافيا، 500-دەن استام ماگيسترلىك، دوكتورلىق، باكالاۆرلىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. ءحىV ع. باستاپ بۇگىنگە دەيىن ياساۋي تۇركى سوپىلىعىن ناسيحاتتاۋشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نەگىزگى وبەكتىسىنە اينالىپ كەلەدى. ول تۋرالى ەڭ ەسكى قولجازبا نۇسقالارى ءحىV عاسىرعا، حيكمەتتەرى دە ءحVىى - عاسىرعا ءتان. كەزىندە ياساۋيتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنان ياساۋي مادەنيەتىنە ءتان 6 كىتاپ جاريالاندى. ياساۋي شىعارمالارى - "ديۋاني حيكمەت", "ميرات-ۋل قۋلۋب", "ريسالا دار ادابي تاريقات", "يلمۋل احۋال", "كيتابۋل تانبيح ۋد-داللين". بۇلار تولىعىمەن ياساۋي مادەنيەتىنە ءتان ماتىندەر.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان ب.سايفۋنوۆ

كەنجەتاي دوساي, ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى،  تۇركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى