مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ باسىنان قانشا زۇلمات وتسە دە اتا- باباسىنىڭ جولىنان اداستىرماي، اينىتپاي كەلە جاتقان باستى قاسيەتى - ءداستۇرى مەن مادەنيەتى بولاتىن. كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك-اتەيستىك جۇيەنىڭ وزىندە قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن، ءدىنى يسلام ەكەنىن ۇمىتتىرماعان دا دا وسى ءداستۇرى ەدى. وسى ءداستۇردىڭ ارقاسىندا حالىق ءدىنىنىڭ يسلام، پايعامبارىنىڭ مۇحاممەد، جۇرەر جولى ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول ەكەنىن، كيەلى مەكەنىنىڭ اۋەلگىسى مەككە، ەكىنشىسى قازاقتىڭ بار جاقسىسى ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعان باسىن قوسقان تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى ەكەندىگىن قازاق ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. بۇل كيەلى مەكەندى جىرشى-جىراۋلارى جىرىنا ارقاۋ ەتتى. سوناۋ ماڭعىستاۋداعى ساتتىعۇل جىراۋ ءوز شىعارماسىندا بىلاي دەيدى:                    انبيالاردىڭ اقىرى،

حاق راسۋلى مۇحاممەد،

ابزالى اسىل نۇر وتكەن.

ارتىنان كەلىپ كوپ يمام،

شاريعات جولىن كۇزەتكەن.

ءپىرادار ءپىردىڭ باسشىسى

قوجا احمەت ياساۋي،

تۇركىستاندا بۇ دا وتكەن.

تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن،

كەرەمەتىن اسىرىپ،

جەتى ولىكتى ءتىرىلتىپ،

مۇسىلمانعا قايىر دۇعا ەتكەن.

ونىڭ جەرلەسى سۇگىر بەگەندىك ۇلى بولسا،

ايىرلىپ اتا قونىس ماڭعىستاۋدان،

قان ساۋلاپ قابىرعامنان قاقىرادىم.

ورناعان تۇركىستاندا ازىرەت سۇلتان،

تارىقسام اتىڭدى ايتىپ، اھىلادىم، - دەيدى.

مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق حالقىنىڭ باسىنان قانشا زۇلمات وتسە دە اتا- باباسىنىڭ جولىنان اداستىرماي، اينىتپاي كەلە جاتقان باستى قاسيەتى - ءداستۇرى مەن مادەنيەتى بولاتىن. كەشەگى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك-اتەيستىك جۇيەنىڭ وزىندە قازاقتىڭ قازاق ەكەنىن، ءدىنى يسلام ەكەنىن ۇمىتتىرماعان دا دا وسى ءداستۇرى ەدى. وسى ءداستۇردىڭ ارقاسىندا حالىق ءدىنىنىڭ يسلام، پايعامبارىنىڭ مۇحاممەد، جۇرەر جولى ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان سوپىلىق جول ەكەنىن، كيەلى مەكەنىنىڭ اۋەلگىسى مەككە، ەكىنشىسى قازاقتىڭ بار جاقسىسى ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعان باسىن قوسقان تۇركىستانداعى ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى ەكەندىگىن قازاق ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. بۇل كيەلى مەكەندى جىرشى-جىراۋلارى جىرىنا ارقاۋ ەتتى. سوناۋ ماڭعىستاۋداعى ساتتىعۇل جىراۋ ءوز شىعارماسىندا بىلاي دەيدى:                    انبيالاردىڭ اقىرى،

حاق راسۋلى مۇحاممەد،

ابزالى اسىل نۇر وتكەن.

ارتىنان كەلىپ كوپ يمام،

شاريعات جولىن كۇزەتكەن.

ءپىرادار ءپىردىڭ باسشىسى

قوجا احمەت ياساۋي،

تۇركىستاندا بۇ دا وتكەن.

تۋىنا جۇرتتى تۇنەتكەن،

كەرەمەتىن اسىرىپ،

جەتى ولىكتى ءتىرىلتىپ،

مۇسىلمانعا قايىر دۇعا ەتكەن.

ونىڭ جەرلەسى سۇگىر بەگەندىك ۇلى بولسا،

ايىرلىپ اتا قونىس ماڭعىستاۋدان،

قان ساۋلاپ قابىرعامنان قاقىرادىم.

ورناعان تۇركىستاندا ازىرەت سۇلتان،

تارىقسام اتىڭدى ايتىپ، اھىلادىم، - دەيدى.

ارقانىڭ قازاعى بالماعامبەت بالقىبايۇلى بىلاي دەيدى:

قوجا احمەت ياساۋي

سيلسالاسى سيلسلام،

اتىن بىلگەن بار عالام.

حيلافالىق قىلىپ ول زاتقا،

ءسوز ايتپايدى ءبىر كالام.

ال، دۋلات باباتايۇلى بولسا،

قاسيەتتى قاراتاۋ،

اسا الماعان سەنەن جاۋ، - دەپ، تۇركىستاندى ارقا تۇتادى. قازاق قينالسا دا، قايعىرسا دا، قۋانسا دا ەسىنەن اۋليەسى قوجا احمەت ياساۋي مەن ول جاتقان  كيەلى مەكەن تۇركىستاندى ەشقاشان ەسىنەن شىعارعان ەمەس. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ايتقانى بولىپ، ايداۋىنا حالىقتى جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە سول پارتيانىڭ قاتارىندا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ ءجۇرىپ-اق دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ءوزى وتىرارعا بارعاندا، ارىستان باب قابىرىن «نەتكەن ۇزىن، ولشەپ كورەيىنشى»، - دەپ قۇلاشىن جازىپ، قۇشاقتاپ، تۇركىستانعا كەلگەندە ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى ىشىندەگى قۇدىققا «تەرەڭدىگى قانشا ەكەنىن بايقايىن»، - دەپ تيىن تاستاپ، وزىنشە قۇرمەت كورسەتكەن ەكەن. ال، وزبەكالى جانىبەكوۆ بولسا، بۇل كيەلى جەرلەر ءۇشىن قۇربان بولۋعا بار ەدى. بۇل تۇلعالار قازاقتىڭ كيەلى جەرلەرىن كوركەيتۋ جولىندا قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. اسىرەسە، تۇركىستاندى، ازىرەت سۇلتاندى رەتىن تاۋىپ كوركەيتۋگە، جالپى حالىق كەلەتىن ورىنعا اينالدىرۋعا بارىن سالدى. ويتكەنى، ولار بۇل كيەلى مەكەن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنىڭ وزەگى ەكەندىگىن سەزىنە ءبىلدى. ۇشسا قۇس قاناتى تالاتىن، باتىسى مەن شىعىسى مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان سايىن دالانى مەكەندەگەن قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، ولەڭ-جىرىنىڭ ءبىر بولۋى - يمان-سەنىمىنىڭ ءبىر بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. قازاق دالاسىن الىپ جاتقان سانسىز اۋليەلەر دە تۇركىستانمەن، ازىرەت سۇلتانمەن بايلانىستى، ياساۋي جولىن تاراتۋشىلار ەدى. جالپى قازاق حالقىنىڭ، قازاق مادەنيەتىنىڭ تارالۋ ايماعىن ايقىنداعان دا ياساۋي جولى، ياساۋي مادەنيەتى بولاتىن. ياساۋي جولى قاي جەرگە دەيىن جەتسە، سول جەردە قازاق مادەنيەتى بولدى، ول قاي جەردەن شەگىنسە، قازاق مادەنيەتى دە سول جەردەن شەگىندى. بۇل قازاقتى قازاق ەتىپ ۇيىستىرۋشى رۋحاني كۇش - ياساۋي جولىن ەكەنىن كورسەتەدى. سول ءۇشىن قازاق حالقى قوجا احمەت ءياساۋيدى، ول جاتقان كيەلى مەكەن تۇركىستاندى قادىرلەپ، قاستەرلەپ كەلدى. بۇل جەر قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى ەدى. وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى ۋاححابيلىك اعىم ىقپالىنىڭ ارتۋىمەن ياساۋي ىلىمىنە، تۇركىستانعا قارسى شابۋىل كۇن ساناپ ءورشىپ كەلەدى. «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەگەن جالعان ۇراندى تۋ ەتكەن ۋاححابيلەر اۋليەلى جەرلەرگە، الدىمەن تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتانعا زيارات جاساۋعا قارسى شىعۋدا. «سوپىلىق يسلامعا جاتپايدى، سوپىلىق كوپ قۇدايشىلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى» دەپ، حالىقتى، اسىرەسە جاستاردى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان ايىرۋعا كۇش سالۋدا. بۇل ۇدەرىستىڭ باسىندا م. بۇلىتاي سياقتى «اسىرە مۇسىلماندار» تۇرسا، قمدب باسشىلارى دا سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ، ولاردان كەم قالىپ جاتقان جوق. ءمۋفتيىمىز ءا. دەربىساليەۆ، «تۇركىستانعا زيارات جاساۋ ءامىر تەمىردەن بەرى بار. ونىڭ استارىندا ساياسات جاتىر. ايتپەسە، ازىرەت سۇلتان دا، تۇركىستان دا كيەلى جەرگە جاتپايدى. بۇل يسلامعا جات!» - دەپ سايراسا، ءدىني باسقارمانىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ا. داۋرەنبەكوۆتىڭ ZONA kz. سايتىندا جاريالانعان سۇحباتىندا بۇل ويدى ودان ارى دامىتا تۇسەدى. «تۇركىستان ەكىنشى مەككە دەگەن تۇسىنىك بار. وعان زيارات جاساۋعا بولادى ما؟» - دەگەن ءتىلشى سۇراعىنا ا. داۋرەنبەكوۆ مىرزا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى.

- سوگلاسنو وسنوۆنىم كانونام يسلاما سۆياتىمي دليا مۋسۋلمان مەستامي ياۆليايۋتسيا مەككا ي مادينا. چتو كاساەتسيا پولومنيچەستۆا ۆ تۋركەستان، تو دۋحوۆنوە ۋپراۆلەنيە پروتيۆ ەتوگو، پوسكولكۋ ەتو پروتيۆورەچيت يسلامۋ. حادج سوۆەرشاەتسيا تولكو ۆ مەككۋ. پوكلونەنيا موگيلام ي سۆياتىم مەستام سچيتايۋتسيا پروياۆلەنيەم يازىچەستۆا، نو پويتي پروتيۆ سلوجيۆشيحسيا نارودنىح تراديتسي مۋفتيات نە ۆپراۆە، تاك كاك كازاحستان سچيتاەتسيا سۆەتسكيم گوسۋدارستۆوم، ا نە مۋسۋلمانسكوي سترانوي». بۇل سوزىمەن ا. داۋرەنبەكوۆ مىرزا عاسىرلار بويى وسى ءداستۇردى ساقتاپ كەلگەن قازاق حالقى مەن وزگە تۇركى حالىقتارى مۇسىلمان ەمەس دەگەن ءپاتۋا بەرىپ وتىر. بۇل پىكىردى ايتىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا قۇيىپ جۇرگەن تەك قمدب باسشىلارى ەمەس. ولاردىڭ قاراماعىنداعى مەشىتتەردە وسى باعىتتاعى ۋاعىزدار جۇرگىزىلەتىنىنە كۇمان جوق. باسقا جەر ەمەس، تۇركىستاننىڭ وزىندە وسى باعىتتاعى ۋاعىزدى ءدىني ءبىلىمى جوعارى سانالىپ جۇرگەن ءبىر يمام «ازىرەت سۇلتانعا زيارات جاساۋعا بولادى ما؟»-  دەگەن ساۋالعا  «بولمايدى» -دەپ جاۋاپ بەرىپ، تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتانعا زيارات جاساۋدى ۇلكەن كۇنا قاتارىنا جاتقىزىپتى جانە ونى قۇرانداعى «ءپىل» سۇرەسىندە باياندالاتىن وقيعامەن بايلانىستىرىپتى. باسقاشا ايتقاندا، ازىرەت سۇلتانعا زيارات جاساۋ اللانىڭ بۇيرىعىنا قارسى شىعۋ ەكەنىن دالەلدەپتى. مۇنداي ۋاعىزدى تىڭداعان كەز-كەلگەن ادام ءوز مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ساقتاعان قازاقتى مۇسىلمان قاتارىنا جاتقىزادى ما؟ جوق! ولاي بولسا شىنىمەن قازاق مۇسىلمان ەمەس پە، سوندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز كىم؟ - دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى حاق. وكىنىشكە وراي، يسلام ءدىنىنىڭ قاينارلارىنان، تاريحىنان حابارسىز، شالا ساۋاتتى، شاريعات پەن تاريقاتتىڭ اراجىگىن، بىرلىگى مەن ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتا بىلمەيتىن پاقىرلار يسلام دىنىنە ۇكىمىن جۇرگىزىپ تۇرعان كەزدە بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ايتپەسە، مۋفتي دە، ءدىني باسقارمانىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى دە، تۇركىستانداعى يمام دا مۇنداي اڭگىمەنى ايتپاس ەدى. ەگەر ولار ءبىلىمدى بولسا، قۇرانداعى دالەلدەرگە قۇلاق اسار ەدى. مىسالى، قۇراندا «دانەكەرلەر»، «اۋليەلەر» تۋرالى اياتتار ماعىناسىن تەرەڭىرەك ۇعىنعان كىسى، پايعامبار حاديستەرىنەن ءۇستىرت حابارى بار ادام دا ءبىزدىڭ ءدىندارلار ايتقان ۇشقارى پىكىردى ايتپاسى انىق. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى نەگىزىندە قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرى جاتقانىن، قازاقتىڭ ءاربىر ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرى سول ءدىني تانىممەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى ۇزاق عاسىرلار بويىنا قانشاما سىنداردان ءوتىپ، سارالانعان جول. قۇران اياتتارىنىڭ ءوزى قازاق ۇعىمىنا ساي ۇعىنىقتى تىلمەن «ماقال» دەگەن ات الىپ، حالىق ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ءدىندارلار  بۇلاردان حابارسىز. ەسەسىنە بۇلاردا ۋاححابيلىك-سالافيلىك كوزقاراس، تانىم باسىم. وزدەرىن «احل ال-سۋننا ۋا ل جاما'ا» وكىلىمىز، حانافي مازحابىنانبىز دەپ سايراعانىمەن، ءىشى بولەك ەكەندىگى سۇحباتىنان-اق كورىنىپ تۇر. انىق حانافي مازحابىنىڭ وكىلى بولسا، شاريعات پەن تاريقات اراسىنداعى ەرەكشەلىكتى ءبىلۋى ءتيىس ەدى. اۋليەلەرگە زيارات ەتۋ، ولاردان جاردەم سۇراۋ اللاعا سەرىك قوسۋ ەمەستىگىن تۇسىنەر ەدى. اۋليە تۇگىل، مۇحاممەد پايعامبار اتىن اتاساڭ اللاعا سەرىك قوسۋ بولىپ تابىلادى، - دەپ حابار ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن «اسىل ارنا» اتتى تەلەارنا قمدب اتىنان شىعىپ جۇرگەن جوق پا؟ بۇگىنگى كۇنى «اسىل ارناعا» «حابار» تەلەارناسى قوسىلدى. قۇربان ايتتىڭ ءبىرىنشى كۇنى ءۋاححبيزمنىڭ ەلىمىزدەگى بەلدى وكىلى دارىن مۋباروۆ، شەتەلگە كەتكەن جەرىنەن قايتا كەلىپ تاعى دا ۋاعىزىن باستادى. ايتاتىنى سول اللاعا سەرىك قوسۋ. بۇل قمدب-نىڭ بەت-پەردەسى حانافي بولعانىمەن، ونىڭ  ار جاعىنداعى ىشكى بولمىسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك ەكەندىگىن كورسەتەدى. ولاي بولماسا، پايعامبارعا ءتىل تيگىزگەن ارنا قمدب اتىنان شىقپاس ەدى. ال پايعامبار قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا رۋحاني تۇلعا. مۇحاممەد پايعامباردىڭ نۇرى ون سەگىز عالامنان بۇرىن جاراتىلعان. قالعان الەم سول نۇردىڭ قۇرمەتىنە جاراتىلعان. بۇل تۇسىنىك ءشادى تورەنىڭ «نازىم سيار ءشارىپ» اتتى داستانىندا بىلاي جىرلانادى:

عالامنان ءوز سەگىز مىڭ اۋەل بۇرىن،

جاراتتى پايعامباردىڭ اللا نۇرىن.

اۋەلى جاپپار اللا نۇرىم دەگەن

حاقىندا دالەل بولدى حاديس مۇنىڭ.

اسپان، جەر، عارشى، كۇرسى، كۇللى عالام،

سىيدىرعان ءجاننات، توزاق ءبارىن تامام،

ول نۇردىڭ فازىلىمەن پايدا بولدى.

جارالعان ون سەگىز مىڭ كۇللى عالام.

ءشادى اقىننىڭ بۇل ايتقانى ويدان شىعارىلعان ەمەس. قۇران اياتتارىندا نەگىزى بار ءسوز. قۇران كارىمنىڭ «انبيا» سۇرەسىنىڭ 107 اياتىندا بىلاي دەلىنەدى: «ەي، مۇحاممەد! راسىندا، ءبىز ءسىزدى بارلىق الەمدەرگە تەك قانا راحمەت ەتىپ جىبەردىك». پايعامباردىڭ «سەنى جاراتپاسام، قالعان دۇنيەنى جاراتپاس ەدىم» دەگەن ءحاديسى بار. بۇل قازاقى ءدىني تانىم نەگىزىندە شىندىق جاتقانىن كورسەتەدى. ال قازاقى ءدىني تانىم نەگىزىن سالعان تۇلعا قوجا احمەت ياساۋي ەكەندىگىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. قوجا احمەت ياساۋي ءوزىنىڭ رۋحاني سيلسيلاسىن مۇحاممەد پايعامبارمەن بايلانىستىرادى. ال قازاقتىڭ كەز-كەلگەن شەجىرەسى ءاربىر ادامدى رۋ، تايپا باسىنداعى اتالار (اۋليەلەر) ارقىلى قوجا احمەت ياساۋيمەن، ياساۋي ارقىلى پايعامبار رۋحىمەن بايلانىستىرادى. پايعامبار ارقىلى اللامەن بايلانىسادى. رۋحاني ساباقتاستىق، رۋحاني تۇتاستىق دەمەكتىڭ ءمانى وسىندا. وسى تانىمعا بايلانىستى قازاق اۋليەلەردى «اللامەن بايلانىستىرۋشى-دانەكەر» - دەپ بىلەدى. سول سەبەپتى، قازاق ءۇشىن پايعامبار دا، اۋليە دە ماڭگىلىك تۇلعا! ال بۇعان قۇران كارىمدە دالەل بار ما؟ بار!  ۇلى جاراتۋشى «مايدا» سۇرەسىنىڭ وتىز بەسىنشى اياتىندا «ەي، يمان كەلتىرگەندەر! اللادان قورقىڭدار جانە وعان جاقىن بولاتىن جولدى ىزدەڭدەر جانە ونىڭ جولىندا كۇرەسىڭدەر، سوندا، ارينە قۇتىلاسىڭدار»، - دەيدى. دەمەك، ءاربىر مۇسىلمان بالاسىن اللاعا جاقىنداتاتىن اۋليەلەر جولى ەمەسپە؟ بار ءومىرىن اللا جولىنا ارناعان، اۋليەلەر سالعان جولدان وزگە اللاعا جەتكىزەر جول بار ما؟ ازىرەت سۇلتان كەسەنەسى قاقپاسىندا «بابۋ-س-سادااتي ماعدانۋ-س-سا'اداتي، حۋببۋ-س-سااداتي ميفتاحۋ-س-سا'اداتي» دەگەن جازۋ بار. قازاقشاعا اۋداراتىن بولساق «اۋليەنىڭ ەسىگى باقىتتىڭ كەنى. اۋليەنىڭ ماححاباتى باقىتتىڭ كىلتى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءاربىر ادام بالاسى ءوز جاراتۋشىسىن اۋليەلەر تانىعان دارەجەدە تانىسا، باقىتقا جەتەتىنى انىق ەمەس پە؟  اۋليەلەر تۋرالى قۇران كارىمنىڭ «يۋنۋس» سۇرەسىنىڭ 62 اياتىندا «اللانىڭ دوستارىنا ەش قاۋىپ-قاتەر جوق، ءارى ولار قايعىرمايدى»، -دەپ جازىلعان. بۇل ايتىلعاندى تولىقتىرا تۇسەتىن جانە ءبىر ايات بار. وندا، «سەندەر اللا جولىندا جان بەرگەن شاحيدتەردى ولدىگە ساناماڭدار. ولار ءتىرى. ولار اللانىڭ راحمەتىن ءوز يەلەرىنەن العانىنا قۋانىشتى. ولار ءالى دە ءوز قاتارلارىنا قوسىلاتىنداردى كۇتۋدە. ولاردا ەشقانداي قورقىنىش جوق جانە ولار ەشقاشان قايعىرمايدى» (3/169-170). بۇل ايتىلعاندار قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزدەرىنە قايشىلىعى جوق ەكەنىن، كەرىسىنشە ۋاححابيلەر مەن قمدب وكىلدەرىنىڭ  يسلام ءدىنى نەگىزدەرىنە قايشى ارەكەتكە بارىپ وتىرعانىن دالەلدەيدى.

كەلەسى ماسەلە - شاريعات پەن تاريقاتتىڭ اراقاتىناسى. ءاربىر مۇسىلماننىڭ ورىنداۋى ءتيىس زاڭدار جيناعىن شاريعات دەيدى. ءابۋ حانيفا شاريعاتقا مىناداي انىقتاما بەرەدى: «بۇل ءاربىر ادامنىڭ قۇقىعى مەن مىندەتتەرىن ءبىلۋى». ودان كەيىنگى عۇلامالار «شاريعات - فيقح عىلىمى ادامنىڭ سىرتقى، كۇندەلىكتى ومىردەگى قىزمەتىن زەرتتەيتىن عىلىم. ال ادامنىڭ ىشكى رۋحاني بولمىسى سوپىلىق ءىلىم شەڭبەرىندە» دەگەن انىقتاما بەرگەن. بىراق شاريعات پەن تاريقات ءبىرى-ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايدى. شايح احماد زاررۋح دەگەن عۇلاما بىلاي دەيدى: «فيقح ءىلىمىنسىز يسلام بولمايدى. ويتكەنى، اللانىڭ بار زاڭى فيقح ىلىمىنەن شىعادى. سوپىلىق ءىلىمىسىز فيقح ءىلىمى جوق. ويتكەنى، شىن نيەتىڭمەن ارەكەتىڭدى قۇداي جولىنا جاساماساڭ، وندا ول ارەكەتىڭ قابىل بولمايدى. ءتان مەن جان ءبىرى ءبىرىنسىز ءومىر سۇرە المايدى.» دەمەك، سوپىلىق ءىلىم يسلام ءدىنىنىڭ ءمانى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىن سالعان ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاستى. ولاي بولسا، ءبىز نەلىكتەن بۇل جولدان باس تارتۋعا ءتيىسپىز. ونىڭ ۇستىنە مىڭ جىل بويى يسلامدا دۇرىس دەپ قابىلدانعان «احل ال سۋننا ۋا-ل جاما'نىڭ» قۇرامىنداعى حانافي مازحابىنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. ارينە، ياساۋي جولىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. الايدا، بۇل ەرەكشەلىكتەر يسلامعا قايشى كەلمەيدى. سوپىلىق تاريقاتتار - اللاعا باراتىن جولدار دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اركىم ول جولدار ىشىنەن ءوزىنىڭ مۇمكىندىگى مەن ۋاقىتىنا قاراي تاڭدايدى. ياساۋي جولى - تۇركىنىڭ رۋحاني، مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ جاسالعان، ونىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن تولىق قامتيتىن اللاعا ۇلاستىراتىن جول. قازىرگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمى وسى ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسىپ، ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ، جالپى مادەنيەتىنىڭ  وزىندىك قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋي جولى يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى ەدى. تۇركى بالاسى ءۇشىن ياساۋي جولىنان تىس يسلامدا جول قالمادى. بۇل جولدىڭ شەڭبەرىنەن شىعۋ تۇركى مادەنيەتىنەن قول ءۇزۋ دەگەندى بىلدىرەتىن. ياساۋي جولىندا تۇركىلەردىڭ تەك رۋحاني، مادەني بولمىسى ەمەس، مەملەكەتتىك جۇيەسى دە وسى جولمەن بىرلىكتە قالىپتاستى. مىسالى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ماسەلەسى بىرىنشىدەن، قان تازالىعىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرسە، ەكىنشىدەن، تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن رۋلىق، تايپالىق جۇيەنىڭ ساقتالۋىنىڭ كەپىلى ەدى.  نەكەلىك قاتىناسقا مۇنداي قاتاڭ تالاپ ياساۋي جولىنان وزگە بىردە-ءبىر تاريقاتتا جوق. ويتكەنى، رۋلىق، تايپالىق جۇيە  مەملەكەتتىكتىڭ تىرەگى رەتىندە تەك تۇركى مەملەكەتتىگىندە عانا بار. ول جۇيەنى ساقتاۋ - تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن ساقتاۋ. بۇل تۇركى حالىقتارىنىڭ تەك رۋحاني، مادەني بولمىسى ەمەس، مەملەكەتتىك جۇيەسى دە ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقاندىعىن بىلدىرەدى. ورتاعاسىرلاردا ياساۋي جولىنان شەگىنۋ التىن وردا، وزبەك ۇلىسى سياقتى مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلسە، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋى دە ياساۋي جولىنان شەگىنۋگە بايلانىستى بولدى. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ياساۋي جولىنا جاسالىپ جاتقان شابۋىل  ەرتەڭگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ تولىعىمەن تاريح ساحناسىنان كەتىرۋگە ىقپال ەتەرى حاق.

بۇگىنگى كۇنى «اسىرە يسلامشىلدار» ياساۋيگە، ياساۋي جولىنا، وسى جولدىڭ وزىندىك ءدىني جول-جورالعىلارىنا: اتاپ ايتقاندا، اۋليەلەرگە زيارات ەتۋ، ارۋاقتارعا ارناپ اس بارۋ، زىكىر عيباداتى سياقتىلارعا شابۋىلداۋمەن شەكتەلىپ وتىرعان جوق. ياساۋي جولى نەگىزىندە قالىپتاسقان بۇكىل ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە قارسى شابۋىلدى باستادى. حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرى حالىقتىڭ ءدىني تانىمىنىڭ ماتەريالدانعان كورىنىسى، سيمۆولدارى. حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن وزگەرتۋ ءدىني تانىم نەگىزدەرىن، كيەلى سانالعان بۇكىل سيمۆولدارىن جويادى. بۇل حالىقتى ءدىني تانىمىمەن قوسا، رۋحاني، مادەني بولمىسىنان تولىق اجىراتۋعا اكەلەدى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىن تامىرىمەن قوپارىپ، تاريح ساحناسىنان كەتىرەدى. قازىرگى كۇنى وسىدان بارى-جوعى 20-30 جىل بۇرىنعى ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ كوپشىلىگىنىڭ حالىق ساناسىنان وشكەنىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز. ولاردىڭ ەشبىرى شاريعات تالاپتارىنا قايشى كەلمەيتىن جانە قازاق حالقىنىڭ تابيعي-گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن بولاتىن. ەندى سول ەرەكشەلىكتەردىڭ بىرىنە توقتالىپ وتەلىك. سولاردىڭ ءبىرى - قازاقتا كىسى قايتىس بولسا، قازان كوتەرىلىپ، تاماق پىسىرىلەدى. ويتكەنى، قازاق ءالى كۇنگە ءوز اعايىن-تۋىسىنان اجىراماعان، قوعامداسىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان حالىق. كىسى قايتقان ءۇي بار اۋىرتپالىقتى جەكە كوتەرمەيدى. اعايىن، تۋىس، جەكجات بولىپ، بىرلەسىپ كوتەرەدى. ادام بالاسى ءۇشىن ولىمنەن اۋىر سالماق جوق. اعايىن، تۋىستىڭ، جەكجاتتىڭ كىسىسى قايتىس بولعان ۇيدە بولۋى - سول ۇيگە ءولىم اكەلگەن اۋىرپالىقتى بىرلەسىپ كوتەرۋگە، كىسىنەن ايرىلعان وتباسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، تاعدىرعا مويىنۇسىنۋ قاجەتتىگىن سەزىندىرەدى. ال ول ۇيدەگى قوناقتىڭ ءىشىپ-جەمى العاشىندا سول ۇيدەن بولۋى مۇمكىن. الايدا، ەرتەڭگى كۇنى اعايىن، تۋىسى بۇل شىعىننىڭ ورنىن تولتىرادى. جوق-جىتىك بولسا، ونداي كىسىنى جونەلتۋدى اعايىن، تۋىستارى مەن اۋىل-ايماعى بىرلەسىپ كوتەرەدى. بۇل حالىقتىڭ ۇزاق عاسىرلار بويىنا جالعاسىپ كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى.

وكىنىشكە وراي، سوڭعى جىلدارى ىرگەلەس كورشى وتىرعان وزبەك حالقىنداعى كىسى قايتىس بولعاندا ءۇش كۇنگە دەيىن قازان اسىلمايتىن، تاماق بەرىلمەيتىن سالتتى قازاق اراسىنا كۇشتەپ ەندىرۋ قولعا الىندى. تۇركىستان قالاسى مەن اۋدان كولەمىندە بۇل ءۇردىس تولىق جەڭىسكە جەتتى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءدىني تانىمى، تۇرمىس-سالتى، مادەنيەتى بولەك حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى نەلىكتەن كۇشتەپ ەندىرىلۋى ءتيىس. وزبەك حالقى اعايىن-تۋىسپەن ەمەس، ءوز بەتىنشە كۇن كورىپ، وزىنە عانا سەنىپ ۇيرەنگەن حالىق. انادان ءبىر تۋعانىمەن، وسكەن سوڭ قىز الىپ، قىز بەرىپ، ءبىر-بىرىنە قۇدا بولاتىن حالىقتا اعايىن، تۋىس بولمايدى. ۇيىندە ەركەگى بولماسا، نە ءىنىنىڭ، نە اعانىڭ ۇيىنە كىرۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي سالت-ءداستۇر قالىپتاسقان حالىقتا كىسىسى قايتىس بولعان ۇيدە قازان كوتەرىلمەۋى زاڭدى. سەبەبى، ول ازا تۇتىپ وتىرعان ءۇيدىڭ وزىنەن باسقا سەنەتىن ەشكىمى جوق. سوندىقتان مۇنداي سالت وزبەك حالقى ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. تەك ، قازاق ءۇشىن ەمەس. بۇل اعايىن، تۋىس اراسىن الشاقتاتاتىن، ءبىر-بىرىنە جاتباۋىر ەتەتىن سالت.

بۇدان باسقا دا قازاققا عانا ءتان قانشاما سالت-داستۇرلەر حالىق ساناسىنان وشىرىلۋدە. بۇل سالت-داستۇرلەردەن اجىراعان كۇنى قازاق حالقى حالىق رەتىندە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن ايرىلعان سوڭ  جەر بەتىندە قالادى ما؟ جوق. بىزدە قازىر «ءتىل بار جەردە ۇلت بار» دەگەن الدامشى تۇسىنىك بار. ءتىل ءار حالىقتىڭ مادەنيەتىمەن، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىمەن، وسىلاردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ءدىني تانىممەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەندىگىن ەسكەرە بەرمەيمىز. مىسالى، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنيكالىق جىكتەلۋى ءدىني تانىمنىڭ وزگەرۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ءدىني تانىمىمەن قوسا تىلدەرى دە وزگەردى. مىسالى، تۇركىستان، شىمكەنت، تارازداعى وزبەك حالقىنىڭ پايدا بولۋى سول جەردەگى حالىقتاردىڭ ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان 2000-2003 جىلداردا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرىمىزدە تولىق دالەلدەندى. قازىر ول حالىقتىڭ ءتىلى قازاق تىلىنەن بولەك ەكەندىگى بارشاعا ايان.

قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن تاپتىشتەپ جازىپ وتىرعانداعى ماقسات ءوزىمنىڭ كوپ بىلەتىندىگىمدى كورسەتۋ ەمەس. قازىرگى ەلىمىزدە قالىپتاسقان رۋحاني احۋال مەنى وسىنداي قادامعا بارۋعا يتەرمەلەپ وتىر. يسلام ءدىنى اتىن جامىلعان «اسىرە مۇسىلماندار» بۇگىنگى كۇنى دۇنيەنىڭ جارتىسىن قانعا بوكتىرگەنىمەن شەكتەلمەي، ءبىزدىڭ قاسيەتتى وتانىمىزعا اۋىز سالدى. اۋليەلەر جاتقان قاسيەتتى مەكەندەرىمىزدى، ارۋاقتارىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى اياققا تاپتاپ، حالىقتى، اسىرەسە، جاستاردى مۇلدە بولەك تانىمعا تارتۋدا. ولار ءوز ۋاعىزدارىن «يسلامدا ۇلت جوق» دەگەن جالعان ۇرانمەن جۇرگىزۋدە. دەمەك، ولار ءۇشىن قازاق حالقى قاجەت ەمەس. بۇل قازاق حالقىن جەر بەتىنەن كەتىرۋدىڭ باسى ەكەندىگىن ءاربىر سانالى ازامات ءتۇسىنۋى ءتيىس. وكىنىشكە وراي، بۇعان قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى مۇرىندىق بولىپ وتىرعاندىعىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم.  مۇنداي جاعدايدا ارەكەت ەتپەي قاراپ وتىرۋ، بىلگەنىڭدى ايتپاي جاسىرىپ قالۋ، وتاندى ساتقانمەن بىردەي.

جاقىندا قازان قالاسىندا وتكەن يسلام كونفەرەنتسياسىنا بارىپ كەلدىم. كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا تمد ەلدەرى مەن مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ءبىرازىنان  عالىمدار قاتىستى. سول جەردە سولتۇستىك كاۆكازدان كەلگەن عالىمدار تاراپىنان ماعان مىناداي سۇراق قويىلدى: - زىكىريا مىرزا، ايتىڭىزشى، قازاقستانداعى ءدىني احۋال قالاي دەپ باعالايسىز؟ يسلام ەلىڭىزدە قاي باعىتتا دامۋدا؟ مەن ول سۇراققا: - قازاق حالقى حانافي مازحابىندا. بىراق قازىر باسقا اعىمدار دا بار،- دەپ جاۋاپ بەردىم. سوندا ول: - مەن ءوز باسىم، زەرتتەۋشى رەتىندە، قازاقستاندا حانافي مازحابى دەگەنگە كۇدىگىم بار. ويتكەنى، قازىر بىزدەگى ۋاححابيلەرگە قازاقستان مەن قىرعىزستان تاراپىنان وتە كۇشتى قولداۋ كورسەتىلۋدە. تەك ماتەريالدىق كومەك ەمەس، مورالدىق جانە ادام كۇشىمەن دە جاردەم بەرىلىپ جاتىر. ءبىز ولاردى ءازىر ەسەپكە الۋمەن شەكتەلىپ وتىرمىز. بۇل ءۇردىس ارى قاراي جالعاسار بولسا، قازاقستان بىزدەگىدەن دە زور بالەگە ۇشىرايدى. مۇنى نەگە سەزىنبەيسىزدەر، نەگە ايتپايسىزدار؟ - دەپ جاۋاپ قاتتى. مەن سوزدەن توسىلدىم. ولاي ەمەس دەۋگە اۋزىم بارمادى. جاڭاوزەننەن كەتكەن بەس جىگىتتىڭ سول جاققا بارىپ ولەگەنىن، اقتاۋ تۇرمەسىنەن قاشقان 21 جىگىتتىڭ ۋاححابيلەر ەكەنىنەن حابارىم بار بولاتىن. ونىڭ ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى مەنەن تەرەڭىرەك بىلەتىنىنە كۇمانىم قالمادى. ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدىڭ كۇردەلەنۋى ءبىزدى عانا ەمەس، كورشىلەرىمىزدى دە الاڭداتا باستاعانىنا كۋا بولدىم. وكىنىشكە وراي، مۇنى وسى ءدىني احۋالعا تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن قۇزىرلى مەكەمەلەر كورسە دە، كورمەگەنسيدى. كەرىسىنشە، ۋاححابيلەردىڭ «اسىل ارنا» سياقتى تەلەارناسىنا حالىق ساناسىن ۋاححابيلىك ۋاعىزبەن ۋلاۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ۋاححابيلەر قولىنداعى بار مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنە، سول ءدىني تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان رۋحاني، مادەني بولمىسىنا، ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە شابۋىل جاساۋدا. بۇل قازاقتىڭ سوڭعى قامالى. ول كەتسە، قازاق تاريح ساحناسىنان جويىلادى.وكىنىشكە وراي، ونى ءتۇسىنىپ جاتقان قازاق جوق.

«اباي-اقپارات»