قازاقستاننىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى سىرتقى ساياساتىنىڭ ايتۋلى تابىسى - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشەلىگى قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارى ۇلت ليدەرى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جولداعان «قاۋىپسىز، ءادىل جانە گۇلدەنگەن الەم ورناتۋ ءۇشىن جاھاندىق ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا قازاقستاننىڭ كوزقاراسى» ساياسي مالىمدەمەسىندە ناقتى تۇجىرىمدالعانداي، ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، سونىڭ ىشىندە كورشىلەس اۋعانستانداعى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى ورناتۋ ماقساتىن كوزدەيتىنى ءمالىم.

«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەگەندەي، مۇنداي جاۋاپتى ميسسيانى اتقارۋ جولىندا ايماقتاعى باۋىرلاس مەملەكەتتەردىڭ ساياسي، قوعامدىق ورتالارىنىڭ بارىنشا تىعىز قاتىسۋىمەن بىرگە، ىقپالدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ تارتىلۋىنىڭ دا ءمانى ايقىن. وسىنى تەرەڭ تۇسىنە وتىرىپ، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ق.ءابدىراحمانوۆتىڭ تاپسىرۋى بويىنشا ءتيىستى ەلشىلىكتەردىڭ سەپتەسۋىمەن نيۋ-يورك قالاسىنا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ىقپالدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنىڭ ارنايى ساپارلارى ۇيىمداستىرىلعان ەدى. سولاردىڭ قاتارىندا بولعان تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تانىمال «Asia-Plus» مەديا توبىنىڭ ءتىلشىسى ل.گايسينانىڭ ساپار قورىتىندىلارى بويىنشا، اسىرەسە قازىرگى كۇندەرى قازانى بۇرق-سارق قايناپ جاتقان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى قازاقستاننىڭ قاۋىرت قىزمەتى جونىندەگى    ارنايى كولەمدى ماقالاسىنىڭ شاعىمدالعان مازمۇنىن بەدەلدى «ABAI.KZ» پورتالى ارقىلى قازاق وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

ءبىزدىڭ ايماق تۋرالى الەمدە نە ايتادى جانە ءبىز ءوزىمىز تۋرالى نە ويلايمىز؟وسىمەن ەكىنشى جىل ءبىزدىڭ قازاقستاندىق كورشىلەرىمىز بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە تۇراقتى ەمەس مۇشە رەتىندە قاتىسىپ كەلەدى; وسى ساتتەن باستاپ نيۋ-يوركتە ورتالىق ازيا ايماعى تۋرالى سالماقتى تۇردە ايتا باستادى.

«قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ادەتتە قالاي؟ وقيعالاردىڭ ءوربۋىنىڭ ءۇش نۇسقاسى بار: ءبىرىنشى – ءسىز وتىراسىز، ۇندەمەيسىز، ءسويتىپ ەشكىممەن قارىم-قاتىناسىڭىزدى بۇزبايسىز; ەكىنشى – ءسىز سويلەيسىز دە، بارىمەن قارىم-قاتىناسىڭىزدى بۇزاسىز; ءۇشىنشى – ءسىز سويلەيسىز، بىراق ەشكىممەن قارىم-قاتىناسىڭىزدى بۇزبايسىز. سوڭعىسى – ەڭ قيىنى، مىنە، ءبىز سونى تاڭدادىق»، - دەيدى قازاقستاننىڭ بۇۇ-داعى وكىلى قايرات وماروۆ. ءدال وسى كۇندەرى كەڭەستە سيرياعا حيميالىق شابۋىلدىڭ بولعان-بولماعانى جونىندە قىزۋ ايقاس ءجۇرىپ جاتقان. اقش، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، رەسەي ءبىرىن-ءبىرى اياۋسىز سويىپ سالىپ جاتتى; قىتاي بارىنشا ۇستامدىق تانىتتى. كەڭەستىڭ تۇراقتى ەمەس 10 مۇشەسىنىڭ - ءبىرى باتىستى، ءبىرى رەسەيدى جاقتاپ شىقتى. قازاقستان عانا وزىندىك جولىمەن ءجۇرىپ، ەشقانداي تاراپتىڭ اقتاۋشىسى بولمايتىنىن، وسىناۋ بولجامدى وقيعانى تولىق ءارى تياناقتى زەرتتەۋ قاجەتتىگىن، سودان كەيىن عانا قورىتىندىلار جاساۋعا بولاتىنىن مالىمدەدى».

ارينە، ول «بولجامدى وقيعانى» زەرتتەۋگە اقىرى ەشكىم كىرىسكەن دە جوق. بۇدان كەيىن نە بولعانى جونىندە اۋزى بوستاردىڭ ءبارى كوپىرگەنى بەلگىلى، الايدا قازاقستاننىڭ ۇستانىمى بولەك تۇردى.

اۋعانستان – قاۋىپسىزدىككە قاتەر ەمەس، كەرىسىنشە، ءتيىمدى ارىپتەس

 قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى رەتىندە ەكىنشى جانە سوڭعى جىلعى قىزمەتىندە. قازىر تۇراقتى وكىلدىكتە 22 ديپلومات ەڭبەك ەتەدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: وزبەكستان وكىلدىگىندە – ءۇش مامان، تاجىكستاننان – ەكى. كەڭەسكە مۇشەلىك اياقتالعاندا، ديپلوماتتار سانى دا بىردەن قىسقارتىلادى. بىراق، قك مۇشەلەرىنە جۇكتەلەتىن اسا اۋقىمدى جۇمىستى اتقارىپ شىعۋ ءۇشىن  قازىرگى ماماندار سانىنىڭ ءوزى ازدىق ەتۋدە.

قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى جۇمىس كەستەسى وتە قاتاڭ – وتىرىستار، بريفينگتەر. ۇندەمەي قالۋعا بولمايدى، ءاربىر داۋىس بەلگىلى، ال بارشا الەمگە ءوز ۇستانىمدارىڭدى جەتكىزۋ ءۇشىن كۇردەلى جۇمىستار جۇرگىزىلەدى. وتىرىستار كەيدە ساناۋلى ساعاتتار قالعاندا جاريالانادى، سوندىقتان ءاردايىم دايىن بولۋ قاجەت.

ق.وماروۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان كەڭەستە مۇشەلىگى كەزىندە ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ايماقتىڭ مۇددەسىن بىلدىرۋدە. وعان قوسا ورتالىق ازيا مۇندا بەس ەمەس، التى ەلدىڭ شەكاراسىندا، ياعني اۋعانستاندى بىرگە الىپ  قاراستىرىلادى. قازاقستان بۇل ەلدەن قاۋىپسىزدىككە قاتەردى ەمەس، ءتيىمدى ارىپتەستى كورەدى، ياعني  اۋعانستان ماسەلەلەرىن ءۇش قاعيداتقا سۇيەنە وتىرىپ شەشۋدى ۇسىنادى.

ءبىرىنشى – قاۋىپسىزدىك پەن دامۋدىڭ ءوزارا بايلانىسى.

اۋعانستان ءۇشىن ورتالىق ازيا – وراسان مۇمكىندىك. ءوزارا ىقپالداستىق ورناعان كەزدە ادامدار قولىنا قارۋ المايدى، -  دەپ ءتۇسىندىردى ق.وماروۆ. ءبىزدىڭ ءار رەسپۋبليكانىڭ اۋعانستانعا ساتاتىنى جەتكىلىكتى. ءبىز اۋعانستاننان ءوز ماسەلەلەرىن وزدەرى شەشسىن دەپ، ىرگەمىزدى بولەك سالۋعا تىرىستىق، بىراق مۇنداي جولدىڭ ناتيجەسىزدىگىنە ابدەن كوزىمىز جەتتى.

ەكىنشى قاعيدات رەتىندە ديپلومات اۋعان ماسەلەسىن شەشۋگە ايماقتىق كوزقاراستى اتادى. قاۋىپسىزدىك بۇگىندە ءبىر مەملەكەتتىڭ كولەمىمەن شەكتەلمەيدى، سوندىقتان بىرلەسكەن كۇش-جىگەردى تالاپ ەتەدى.

ءۇشىنشى قاعيدات حالىقارالىق ىزگىلىك كومەكتىڭ بارعان سايىن ازايىپ بارا جاتۋى - بۇۇ قۇرىلىمدارى تاراپىنان ءوزارا باسەكەلەستىكتى ەمەس، ۇيلەسكەن، كەشەندى جانە ايماقتىق دامۋ ستراتەگياسىن قاجەت ەتەدى.

قازاقستاننىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي ۇستانىم بۇۇ اگەنتتىكتەرى مەن باعدارلامالارىنىڭ جەتىلگەن ىقپالداستىعى مەن ۇيلەسىمدىلىگىنە الىپ كەلەدى، ءارى ۇيىم قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگى مەن قاراجاتتى ۇنەمدەۋگە سەپتەسەدى.

دايش پەن «تاليباننىڭ» ايىرماشىلىعى قانداي؟

 اۋعانستاننىڭ تۇراقتى وكىلى ماحمۋد سايقال ورتالىقازيالىق دەلەگاتسيامەن كەزدەسۋ بارىسىندا ساراپشىلاردى بىردەن تۇزەتتى.

- ءبىز س5 (قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان) ەمەس، س6 دەپ ايتۋدى ءجون سانايمىز، ويتكەنى اۋعانستان دا ورتالىق ازيانىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى، - دەپ ءتۇسىندىردى ديپلومات، بۇگىنگى اير – ول ورتالىق-ازيالىق ايماق. ءبىز ءوزىمىزدى سىزدەردىڭ باۋىرلارىڭىزبىز دەپ سانايمىز، تىزە قوسىپ قىزمەت ەتەمىز، ءارى قازاقستاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جۇزەگە اسىرىلعان قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ اۋعانستانعا ساپارى بىزگە وراسان كومەك بولدى.

قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن اتقارىلعان بۇل ساپار 2018 جىلعى اقپاندا ءوتىپ، قك مۇشەلەرى بار شىندىقتى ءوز كوزدەرىمەن كورۋ ماقساتىن كوزدەگەن ەدى. كەڭەسكە مۇشە 15 مەملەكەتتىڭ بۇل ساپارعا بارۋعا تەك قانا 11-ءى كەلىسكەن، سونىڭ ىشىندە اقش وكىلى بولدى. ديپلوماتتاردىڭ بۇل ەلدە بولۋى كەزىندە مەملەكەتتىك جانە ازاماتتىق سالانىڭ 120 وكىلىمەن كەزدەسۋلەرى وتكىزىلدى. ايتا كەتەرلىگى، 2010 جىلدان بەرى مۇنداي ساپار ءبىرىنشى رەت ۇيىمداستىرىلدى. ساپار قورىتىندىلارى بويىنشا بۇۇ ارنايى حابارلاما دايىنداپ، وندا: «اۋعانستان مەن كورشىلەس ەلدەر، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكالارىن، ايماقتىق ينفراقۇرىلىمدىق، ساۋدا، ينۆەستيتسيالىق، كولىك، ترانزيتتىك جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىمەن ىقپالداستىرۋ اسا ماڭىزدى»، - دەپ بەكىتتى.

اۋعاندىق وكىلدىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ەلى مۇنداي ىنتىماقتاستىققا اسا ءزارۋ، جانە قازىردىڭ وزىندە رەسپۋبليكالارمەن ورناتىلعان بايلانىستاردى جوعارى باعالايدى. اسىرەسە قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ اۋعان جاستارىنا تەگىن ستۋدەنتتىك كۆوتا ۇسىنىپ وتىرعان كومەگىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.

وسى كەزدەسۋدە م.سايقال اۋعان ۇكىمەتى «تاليبانمەن» كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدىڭ ءمانىن كورىپ وتىرماعانىن ءبىلدىردى، ويتكەنى بۇل توپ سىرتتان قارجىلاندىرىلادى، سوندىقتان ءوز بەتىنشە ەشقانداي شەشىم قابىلداي المايدى. دايش تۋرالى ايتقاندا، اۋعان ديپلوماتىنىڭ سوزىنشە، رەسپۋبليكادا بۇل توپتان ەكى مىڭنان اسپايتىن تەررورشىلار عانا بولۋى مۇمكىن.

- ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا دايش-ءتىڭ تەررورشىلارى ودان كوپ دەيدى، بىراق ولاي ەمەس. «تاليبان» قوزعالىسى دايش-پەن كۇرەسەتىندىگى ءۇشىن پايدالى دەيتىن پىكىرلەر بار. بىراق اۋعانستانعا بارىپ، سوندا تۇراتىن ادامداردان سۇراپ كورىڭىز، ولاردىڭ دايش پەن «تاليبان» اراسىنداعى ايىرمانى كورۋى ەكىتالاي، ولار سىزگە بەرەتىن جاۋابى: انالار دا، مىنالار دا بىزدەردى ولتىرۋدە  جانە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تۇبىنە جەتۋدە، - دەيدى ديپلومات.

قازاقستاننىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىسۋى –  ايماقتىڭ ورتاق تابىسى

وزبەكستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى جانىنداعى تۇراقتى وكىلدىگىنىڭ باسشىسى باحتيور يبراگيموۆ رەسمي تاشكەنت ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءوزىنىڭ باسىمدىعى سانايتىندىعىن اتاپ ءوتتى.

- وزبەكستاننىڭ سىرتقى ساۋداسىنىڭ 10 پايىزى عانا ورتالىقازيالىق ەلدەرىمەن بولعان، بىراق ءبىز وزگە تاراپتاردان ۇمتىلىستى بايقاۋدامىز، مىسالى، سوڭعى جىلى ءبىز ايماق ەلدەرىمەن ساۋدا اينالىمىن 20 پايىزعا كوتەرە الدىق، - دەيدى يبراگيموۆ. وزبەكستان ايماق رەسپۋبليكالارىنىڭ ءۇش تۇعىرعا نەگىزدەلگەن ارىپتەستىگىن كورەدى – ايماقتىق قاۋىپسىزدىك، ەكولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق دامۋ. ونىڭ سوزىنشە، ىنتىماقتاستىقتىڭ بارلىق ءۇش باعىتى بويىنشا وزبەكستان پروگرەسستى سەزىنۋدە.

سونىمەن بىرگە، قازىرگى ۋاقىتتا ورتالىق ازيا حالىقارالىق ساحنادا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزۋدا، ال قازاقستاننىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە قاتىسۋى ايماققا جاعىمدى كوزقاراستى قالىپتاستىرۋدا.

- قازاقستاننىڭ بۇۇ قك-نە تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگى بۇكىل ايماقتىڭ تابىسى دەپ سانايمىز، - دەيدى وزبەك ديپلوماتى.

ورتالىق ازيانىڭ كەيىنگى جىلدارى الەمدەگى بەدەلىنىڭ وسكەندىگى جونىندە قىرعىزستاننىڭ تۇراقتى وكىلى ميرگۋل مولدويساەۆا دا اتاپ كەتتى. ونىڭ ويىنشا، باسقالارمەن بىرگە مۇنىڭ ناقتى دالەلدەرىنىڭ ءبىرى بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەررەشتىڭ ءبىزدىڭ رەسپۋبليكالارعا بىلتىرعى جىلعى ساپارىن كەلتىرۋگە بولادى.

- دەگەنمەن، ەگەر ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا بىلسەك، ءوزىمىزدىڭ مارتەبە-بەدەلىمىزدى ءبىز ءوزىمىز عانا دالەلدەي الامىز، - دەپ تۇجىرىمدادى قىرعىز ديپلوماتى.

«اپ» رەداكتسياسى قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جانە قازاقستاننىڭ تاجىكستانداعى ەلشىلىگىنە اقش-قا ساپاردى ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن العىسىن بىلدىرەدى.

 مۇحتار كارىباي

دۋشانبە

ارنايى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ءۇشىن