قارساقپاي مەن قاراوزەك. ءبىرى – قىر، ەكىنشىسى – سىر. نوعايلىق كەزەڭىندەگى ناقىشپەن ايتساق، ءبىرى – قىرىم، ەكىنشىسى – سىرىم. ەكەۋى دە ءبىزدىڭ اۋلەتتىڭ تاريحىنا تىكەلەي قاتىسى بار ولكە. اۋلەتتىڭ قىس قىستاۋى – قاراوزەك، جاز جايلاۋى – قارساقپاي-ۇلىتاۋ، شىققان تايپاسى – تاراقتى، ونىڭ ىشىندە ءجاشى تارماعى.

قاراوزەك – سىرداريا وزەنىنىڭ قىزىلوردا شاھارىنان 20-25 شاقىرىم شىققاننان كەيىنگى تومەنگى اعىسىندا وڭ جاعالاۋدان قىرعا قاراي ءبولىنىپ شىعادى دا، 100-دەن اسا شاقىرىمداي داريامەن جاپسارلاسا اعىپ بارىپ، قارماقشى كەنتىنە جاقىنداعان تۇستا قايتا قوسىلاتىن سىردىڭ ءبىر سالاسى. حالىق «وزەك» دەپ اتاپ كەتكەن وزەن مەن داريا ورتاسى ۇلكەن قولتىق قۇراپ، تابيعي تۇرعىدان مال باعاۋعا ىڭعايلى قونىس رەتىندە قازاققا قادىرلى بولعان.

مەنىڭ اتام ابسادىقتىڭ اكەسى باراق تۇسىندا اۋلەت قارساقپاي ماڭىنا تۇراقتاپ، نايمان جۇرتىمەن قونىستاس بولادى. ونىڭ سەبەبى مىنادا ەكەن: باراق اتامىز نايمان ەلىندەگى ءبىر باي كىسىنىڭ جالعىز قىزىنا ۇيلەنەدى. قايىن اتاسى قىزىنىڭ قونىستان الىستاپ كەتۋىن قالاماي، كۇيەۋ بالاسىنا قىردا بىرگە كوشىپ-قونىپ ءجۇرۋدى وتىنەدى. اتامىز باراق قايىن اتاسىنىڭ ءوتىنىشىن جەرگە تاستاماي،  قىردا-قارساقپايدا قالادى. ءسويتىپ، نايمان جۇرتىمەن بىرگە ەلدىڭ جايلاۋى ەتىپ ۇلىتاۋدى، قىستاۋى ەتىپ سارىسۋ ماڭىن جايلايدى. ەرتەرەكتە قارساقپايدىڭ ماڭىندا «باراق كوڭى» دەگەن جەر بار دەپ ەستيتىنبىز. قازىر ونى بىلەتىن ادامدار جەزقازعان ماڭىندا قالدى ما، قالمادى ما، بەيحابارمىز. ال اۋلەتتىڭ قولىنداعى مالىن ساۋدا-ساتتىقا سالاتىن، كەرەك-جاراعىن الاتىن بازارى – ەسىل بويىنداعى اتباسار.

ءبىرىنشى شەگىنىس. كوكەم ابسادىق ايتاتىن: «قارساقپايدا جاز جايلاپ، كۇز بولار ۋاقىتتا اتباسارداعى بازارعا مال ايداپ بارىپ، ساۋدا-ساتتىق جاسايتىنبىز. ۇلكەندەر جاعى ءىرى مالدى، جاسوسپىرىمدەر قوي-توقتى ايدايتىن ەدىك. 15-16 جاسار كەزىم. بازارعا مال ايداعان كىسىلەرگە قوسىلدىم. جازدىڭ سوڭىنا قاراي شىققانبىز. ميداي جازىق دالانىڭ ۇستىندە مالدى جايا وتىرىپ، اتباساردى بەتكە الىپ كەتە باردىق. ءبىر كۇنى الدىمىزدان پاۋەسكە اربا كورىندى. ءبىزدى باسقارىپ كەلە جاتقان كىسى وقتاي وزىپ بارىپ پاۋەسكەگە جولىقتى. سالدەن كەيىن كەيىن قايتىپ كەلىپ: «وسى جەردە كىدىرەمىز. مىنا پاۋەسكەدە قازاقتىڭ قادىرلى ازاماتى احاڭ-احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبورعا قاراي جول تارتىپ بارادى ەكەن. سول كىسىگە قوناعاسى بەرەمىز»،- دەدى. دەرەۋ توقتاپ، ءبىر سەمىز توقتىنى سويىپ، قوناقاسى دايىندادىق. اس پىسكەنشە احاڭ ءبىراز اڭگىمە ايتتى. بالامىز عوي كوپ نارسە ەستە قالماپتى. ءبىر ەسىمدە قالعانى ونىڭ قازاقتىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى ايتىلعان ءسوزى. احاڭنىڭ: «تازا اۋادا، تابيعات اياسىندا ءجۇرىپ مال باققان قازاقتىڭ دەنساۋلىعى مىقتى بولۋعا ءتيىس. ونىڭ باستى سەبەبى قازاق مالدىڭ ەتىن جەيدى، مال دالادا جايىلىپ سۇيگەن ءشوبىن جەيدى. ال دۇنيەدەگى ءدارى-دارمەكتىڭ بارلىعى شوپتەن جاسالادى»،- دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا قالىپتى...

ابسادىقتىڭ كىندىگىنەن تاراعان ون بالانىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمى – احمەت. ءبىز، وسى ەستەلىكتىڭ اۆتورى، ابسادىق بالاسى احمەتتەن تارايمىز. قازىرگى كۇنى اتامىز بۇل ەسىمدى بالاسىنا سول احاڭنىڭ قۇرمەتىنە قويسا كەرەك دەپ بولجايمىز. بىراق ول تۋرالى ءوزى ەشقاشان ايتقان ەمەس. بالكىم، ايتۋعا قورىققان شىعار. سەبەبى «حالىق جاۋى» اتانعان احاڭنىڭ اتىن اتاۋ كەڭەس داۋىرىندە كىم-كىمگە بولسا دا وڭاي بولماعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە ءوزىنىڭ كامپەسكەگە ىلىنگەنى، كولحوزعا كىرمەي ساياق جۇرگەنى بار. قاھارى قاتتى ۇكىمەتتەن شىن مانىندە قايمىقسا كەرەك.

القيسسا، باراق مومىن، بىراق شارۋاعا پىسىق، مۇسىلمانشىلدىققا بەرىك كىسى بولعان. ارعى اتامىزدىڭ قاتتى اشۋلانعاندا ايتاتىن ەڭ ءزىلدى داۋىسى «جاۋ العىرلار-اي!» دەگەن ءسوز ەكەن. ءوزىنىڭ كىندىگىنەن تاراعان بەس بالانى ماڭىنا ءۇيىرىپ، ەنشى بەرمەي، جانىندا ۇستاعان. سول كىسىدەن تاراعان ءداستۇردى اۋلەت كۇنى كەشەگە دەيىن ۇستانىپ كەلدى. باراقتان ءابنازار، ابسادىق، شاھماردان (شاكمان), مەشىتباي، قونىسباي دەگەن بەس ۇل جانە بىرنەشە قىز دۇنيەگە كەلەدى. سول بەس ۇل، اكەلەرى سەكىلدى، الدى قىردا جۇرگەندە، سوڭى سىرعا كەلگەندە ناعاشى جۇرتى نايمان قىز الىپ، قوسىپ-ونەدى. ال بەس ۇلدان تۋعان ۇرپاقتار سىر بويىن قونىستاعان كىشى ءجۇزدىڭ رۋلارىنان، ارعىن، قىپشاقتاردان قىز الادى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، نايمان جۇرتىمەن سۇيەك جاڭعىرتۋ ابسادىقتىڭ شوبەرەسى تۇسىندا بولدى. 2017 جىلى ءبىزدىڭ بالامىز اباي ءتۇپ ناعاشىلارىمىز نايمان جۇرتىنان قىز الىپ، باياعى اتا-بابالارىمىز باستاعان باستاۋىمىزعا قايتا ورالدىق. بۇعان اۋلەت ۇلكەندەرى شۇكىرشىلىك ايتىپ، جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەپ قابىلدادى.

باراق اۋلەتىنىڭ سىرعا كەلۋى - ءبىزدىڭ اتامىز ابسادىقتىڭ جىگىت شاعى تۇسىندا، «ۇلكەن دۇربەلەڭ» باستالعان 1917 جىلداردان كەيىن، شامامەن 1921-22 جىلدارى بولعان وقيعا. 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قارساقپايداعى مىس كەندەرىنە بولشەۆيكتەر بيلىگى ورناپ، اعىلشىندار قوجايىندىق ەتەتىن مىس كەنى تاركىلەنىپ، ۇكىمەتكە وتەدى. ەندىگى كەزەك جەكەنىڭ قولىنداعى مال-مۇلىككە كەلەدى دەگەن ءسوز كەۋلەي باستايدى. ەل اراسىنا باي-كەدەي دەگەن جىك ءتۇسىپ، بايدىڭ مالىن كەدەيگە الىپ بەرەدى دەگەن سىبىس شىعادى. باي-قۋاتتى كىسىلەردىڭ بويىن ۇرەي جايلايدى. ءبىزدىڭ اتامىز ابسادىق اعايىندارىمەن اقىلداسا كەلە قولدارىنداعى ءبىراز مالدى ساقتاۋ ءۇشىن «سىر بويىندا مالعا ءتيىسۋ دەگەن جوق ەكەن» دەگەن «ۇزىنقۇلاققا» سەنىپ، اتاقونىس قاراوزەكككە كوشۋدى ۇيعارادى. ونىڭ ۇستىنە اكەلەرى ناۋقاستانىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. ناۋقاس باراقتى تۇيەگە تەڭدەپ الىپ، بەس اعايىن مال-مۇلىكتەرىمەن سىرعا قاراي بەت الادى. ارىپ-ارشىپ سىردىڭ ەتەگىنە جەتكەن كەزدە باراق دۇنيەدەن وتەدى. ونى ارۋلاپ سول ماڭداعى ءبىر توبەنىڭ باسىنا جەرلەيدى. وسىلايشا، قارا كۇزدىڭ سۋىعىندا كوش اتاقونىس-قاراوزەككە قۇلايدى.

قاراوزەككە ءبىرتالاي جىلقى، تۇيە سىندى ءىرى مالدارىمەن كەلگەن كوش ءبىر-ەكى جىلدا مال باسى تەز كوبەيىپ، قورا-قورا قويى، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى، تۇيەلەرى بار باي-داۋلەتتى كىسىلەر قاتارىنا قوسىلادى. بىراق بۇل كۇن ۇزاققا سوزىلمايدى. 1928 جىل جەتىپ، ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى مەن باي-قۇلاقتاردىڭ مالىن كامپەسكەلەۋ باستالادى. تىقىردىڭ تايانعانىن سەزگەن باراق بالالارى «اقىرى كۇشپەن تارتىپ الادى» دەپ قولداعى مالدى سويا باستايدى. بۇل تۋرالى اتامىز ابسادىق بىلاي دەيتىن: «كۇندە ءىرى مالدى سويامىز. جاڭا سويىلىپ جاتقان مالدىڭ ەتىنەن ايەلدەر دەرەۋ قۋىردىق جاسايدى، كەشكىلىك كول-كوسىر ەت اسىلادى. ءبىر قاۋىم بولىپ وتىرىپ جەيمىز. سوندا ءبىر بايقاعانىم: قانشا ەت اسىلسا دا، داستارحان باسىنداعى استاۋ تىقىرلاپ تاۋسىلىپ قالاتىن. «استاۋدان اس ارتىلمايتىنى نەسى ەكەن؟ كۇندە مال سويىپ، كۇندە ەت اسىپ جاتىرمىز عوي. نەگە تويمايمىز؟» دەپ ويلاناتىنمىن. سويتسەم، ول اشارشىلىقتىڭ بەلگىسى ەكەن. كوپ ۇزاماي قاتتى اشارشىلىققا ۇشىرادىق».

ەكىنشى شەگىنىس. ابسادىق اتام تۇسكى نەمەسە كەشكى اس داستارحان باسىنداعىلارعا تولىق جەتىپ، اۋقات ارتىلىپ قالىپ جاتسا قۋاناتىن. ال تاباق تىقىرلاپ تاۋسىلىپ قالسا، «استى نەگە مولىنان ىستمەدىڭدەر» دەپ كەيىپ وتىراتىن. سويتسەك، اشارشىلىقتىڭ الدىندا بولعان سول قۇبىلىس قاتتى ەسىندە قالىپ، اس جەتىڭكىرەمەي قالعاندى جامان ىرىمعا بالايدى ەكەن عوي. بۇعان قوسا ول كىسى داستارحان باسىندا وتىرىپ تاماق ىشۋگە اس قاتتى ءمان بەرەتىن: سىرتتا الدە ءبىر شارۋالارىمەن جۇرگەن وتباسىنىڭ مۇشەلەرى بولماسا، ءۇي ىشىندەگى كىسىلەر (ۇلكەندەر، بالا-شاعالار) تولىق جينالماي، اس-سۋ ءىشۋ باستالمايدى جانە اس ءىشىلىپ جاتقاندا ەرتە تۇرىپ كەتۋگە بولمايدى. بۇل شاماسى، اتامىزدىڭ  «ولە جەسەڭ دە، بولە جە»، «استىڭ بەرەكەسى - بىرلەسە جەگەندە دەگەن تامسىلگە بەرىكتىگى بولسا كەرەك.

القيسسا، ەنشىسى بولىنبەگەن باراق بالالارىنا كونفيسكاتسيا قۇرىعى قاتتى ءتيىپ، مال-مۇلىكتەر ۇكىمەت تاراپىنان تاركىلەنەدى. نەگىزگى كۇنكورىسى مال شارۋاشىلىعى بولعان جۇرت ءا دەگەننەن ابدىراپ قالادى. ىشەر اس، كۇنكورىس ۋايىم بولادى. اقىرى ونىڭ ارتى 1931-32 جىلدارداعى اشارشىلىققا ۇلاسادى. قولداعى بىرەر-جارىم مال تاۋسىلعان سوڭ، باراق بالالارى قاراوزەك ماڭىنداعى كولدەردەن قىس كۇندەرى كەلىپ ويىق ويىپ، بالىق اۋلايتىن ورىستاردىڭ قوسىنىنا جالدانادى. قازاقتاردىڭ قولىنان بالىق اۋلاۋ تەك قىس ايىندا عانا مۇمكىن بولعان. باسقا مەزگىلدە بالىق اۋلاۋ ءۇشىن قۇرال-سايماننىڭ جوقتىعى - قول بايلاۋ. قاراوزەك ماڭىنداعى كولدەردەن سۇيمەننىڭ كۇشىمەن بالىق اۋلاۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەگەن. سەبەبى اش-جالاڭاش ادامدا قانداي كۇش-قۋات بولسىن؟

ءبىزدىڭ اتالارىمىز قيىن-قىستاۋ شاقتا اعايىنشىلدىقتان ايىرىلماي، سول اۋىر جۇمىسقا شىداپ، كول باسىنا قوس تىگىپ، سۇيمەنىن سۇيرەتىپ بالىق اۋلايدى. اۋلانعان بالىقتار ارباعا، شاناعا جۇكتەلىپ، قاراوزەك ستانتسياسىنان ۆاگونعا تيەلەدى. ونىڭ قاي جاققا كەتىپ جاتقانى بەلگىسىز. اتام ابسادىق سول ءبىر كۇندەردى ەسكە الىپ: "قاراوزەك ماڭىنداعى كولدەرىندە بالىقتار كوپ ءارى سەمىز. كولدىڭ باسىنا قوس تىگىپ، سۇيمەنمەن ويىق ويىپ، اۋلانعان بالىقتاردى توبە-توبە ەتىپ ۇيە بەرەمىز. ودان ونى اربا نەمەسە شاناعا تيەپ، ستانتسياعا اپارامىز. جەيتىنىمىز – بالىق. بالىق مايىنىڭ قۋاتى كۇشتى بولادى ەكەن. توڭبايمىز. سىرتى قالىڭ ءارى تىعىز قامىسپەن قاپتالعان قوس ىشىندە تۇنەيمىز. تۇندە بالىق مايى دەنەمىزدى قىزدىرىپ، كورپەدەن اياعىمىزدى شىعارىپ جاتاتىن ەدىك",- دەپ وتىراتىن.

ءۇشىنشى شەگىنىس. اتام ابسادىق 1978 جىلعا دەيىن قىزىلوردا گيدروۋزەلىنىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى پايدا بولعان تاسبوگەت قىستاعىنان 7 شاقىرىمداي جەردەگى تاسارىق دەگەن مەكەندە جەكە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ كەلدى. اشارشىلىقتان كەيىن دە اتامىزعا مال بىتكەن. بىراق ونى سوعىس جىلدارى، ۆوەنكومنىڭ ايتۋىمەن، مايدانعا سامولەت جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە وتكىزگەن (ەكىنشى كامپەسكە دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز). وتكىزگەن مالدارىنىڭ ورنىنا ۇكىمەت زاەم بەرگەن. تاسارىقتا جاز جايلاۋ ەتىپ سىرداريا وزەنىنىڭ ءبىر القابىن جايلاپ، قىستاۋى رەتىندە سول جايلاۋدان 1,5-2  شاقىرىمداعى قىر ۇستىندەگى قام كەسەكتەن سالىنعان ءۇي-جايدى، قورا-قوپسىنى قىستاۋ ەتىپ وتىردى. قازاقتا «اشارشىلىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەس» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟ بىراق اتامىز ءوزىن اشارشىلىقتان الىپ قالعان بالىققا اسا جاقىن بولمادى. ىرگەدەگى سىرداريانىڭ بالىعىنا سەلسوقتىق تانىتتى. داريا-كولدەن ۇستاپ الىپ كەلگەن بالىقتى دا ونشا جەمەيتىن. بالكىم، سول ءبىر اشارشىلىق كەزىندە بىرىڭعاي بالىق جەگەننەن «شىعىپ كەتسە» كەرەك.

القيسسا، كوكتەم شىققان سوڭ جاڭاعى ورىستار قۇرعان قوسىن تاراپ، بۇلاردى اشارشىلىق تاعى «قىسپاققا الادى». ەندى باراق بالالارى قىزىلوردا شاھارىندا اشىلعان كىرپىش زاۋىتقا وتىن اپارسا، اقىسىنا تاماق، ازىق-تۇلىك بەرەدى دەگەندى ەستىپ، قاراوزەكتەن 20-25 شاقىرىم جەردەگى قالاعا قاراي جىلجيدى. قالانىڭ ىرگەسىندەگى سەكسەۋىلى، جىڭعىلى قالىڭ جەرگە كەلىپ، قوس تىگىپ، كىرپىش زاۋىتقا وتىن دايىندايدى. اعايىندىلاردىڭ قارا جۇمىسقا شىدامدىلارى–ابسادىق، شاكمان، مەشىتباي بىرىڭعاي وتىن دايىنداپ، دەنساۋلىعىندا دىمكاستىق بار ءابنازار مەن كۇشى از، جاس قونىسباي ونى زاۋىتقا تاسىپ تۇرادى. زاۋىت وتىنعا العاشقىدا قولما-قول ازىق-تۇلىك، كەيىن، ءتىپتى، اقشا دا بەرە باستايدى. وسىلايشا، بەس اعايىندى باۋىرلاردىڭ تىزە قوسىپ، جانتالاسا تىرلىك ەتۋىنىڭ ارقاسىندا اۋلەتتىڭ باس كوتەرەر بار ازاماتتارى قازاقتى قىناداي قىرعان اشتىقتان امان قالادى.

«التىن شىققان جەردى بەلدەن قاز» دەگەندەي، اتالارىمىز اشارشىلىقتان امان الىپ قالعان قىزىلوردا شاھارىنىڭ ماڭايىن مەكەن ەتىپ قالادى. وسى جەردە ءوسىپ-ونەدى. قازىرگى تاڭدا سول بەس شالدان تاراعان 100 اسا ۇرپاقتىڭ دەنى قىزىلوردا ماڭىندا تۇرادى. ءىى-ءشى  گەرمان-ورىس سوعىسىنا (ابسادىق اتامىز وسىلاي اتايتىن) بەس اعايىندىنىڭ ۇشەۋى-شاكمان، مەشىتباي، قونىسباي اتتانادى. قونىسباي باراقۇلى حابار-وشارسىز كەتىپ، شاكمان مەن مەشىتباي جارالانىپ، ەلگە ورالادى. سوعىس جىلدارى مەن ونىڭ كەيىنگى اۋلەت تاريحى ول ءبىر بولەك، كورگەندەردىڭ كوزى بار، دەرەگى مول اڭگىمە...

ابسادىق الماسبەك احمەتۇلى، قوستاناي قالاسى

Abai.kz