ەلدىڭ ەركىندىگى مەن دامۋدىڭ دەربەستىگى ءجو­نىندە ءسوز قوزعالعاندا قازاق حالقىنىڭ ارعى تا­ريحىنداعى قارۋلى كوتەرىلىستەر شەجىرەسىن دە، يدەيالىق ۇمتىلىستار بارىسىن دا اكەپ تىرەيتىن، ال بەرگى تاريحىنداعى قوعامدىق-ءور­كەندەۋ كە­زەڭدەرىن شەندەستىرىپ قا­راس­تى­راتىن قۇبىلىس - الاش قوزعالىسى ەكەندىگى انىق. الاش اعا­لا­رىنىڭ بوستاندىق كوك­سەگەن ولەڭ-جىر­لارى مەن قازاق حالقىنىڭ نامىسىن قاي­راعان، ۇي­قىدان وياتۋعا، تالپىنعان ۇندەۋ-تول­عانىستارى حح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بارشانىڭ جۇرەگىنە شوق تۇسىرسە، «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا ۇكى­مەتى تالقاندالىپ، ولارعا تىيىم سالىن­عان­نان، الاش قوزعا­لى­سىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى عانا ەمەس، وعان قاتى­سۋ­شىلاردىڭ بارلىعى دەر­لىك سوتتالىپ، اتىل­عاننان كەيىن دە الاش يدەياسى قازاق جاستارى ارا­سىندا ساقتالىپ قالدى.

1940-1941 جىلدارى العاشقى قادامدارى جاسالىپ، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قايتا جان­دانعان «ەسەپ» ۇيى­مىنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە دە الاش اعالارىنىڭ ازاتتىق يدەياسى جات­قان ەدى. «ەسەپ» جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، بۇگىندە قا­را­­عان­دى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىنداعى كو­بەتەي اۋىلىندا تۇراتىن 87 جاستاعى ارداگەر اعامىز، قازاقستان جازۋ­شى­لار ودا­عىنىڭ مۇشەسى ماحمەت تەمىرۇلىمەن ءاڭ­گىمەمىز دە وسى تۇرعىدا وربىگەن بولاتىن.

- ماحمەت اعا، «ەسەپ» پار­تياسى دەپ ايتقانىمىزبەن، ول ساياسي تۇرعىدا قالىپتاسقان ۇيىم ءدا­رەجەسىنە كوتەرىلە العان جوق قوي...

ەلدىڭ ەركىندىگى مەن دامۋدىڭ دەربەستىگى ءجو­نىندە ءسوز قوزعالعاندا قازاق حالقىنىڭ ارعى تا­ريحىنداعى قارۋلى كوتەرىلىستەر شەجىرەسىن دە، يدەيالىق ۇمتىلىستار بارىسىن دا اكەپ تىرەيتىن، ال بەرگى تاريحىنداعى قوعامدىق-ءور­كەندەۋ كە­زەڭدەرىن شەندەستىرىپ قا­راس­تى­راتىن قۇبىلىس - الاش قوزعالىسى ەكەندىگى انىق. الاش اعا­لا­رىنىڭ بوستاندىق كوك­سەگەن ولەڭ-جىر­لارى مەن قازاق حالقىنىڭ نامىسىن قاي­راعان، ۇي­قىدان وياتۋعا، تالپىنعان ۇندەۋ-تول­عانىستارى حح عاسىردىڭ باسىنان باستاپ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بارشانىڭ جۇرەگىنە شوق تۇسىرسە، «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا ۇكى­مەتى تالقاندالىپ، ولارعا تىيىم سالىن­عان­نان، الاش قوزعا­لى­سىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى عانا ەمەس، وعان قاتى­سۋ­شىلاردىڭ بارلىعى دەر­لىك سوتتالىپ، اتىل­عاننان كەيىن دە الاش يدەياسى قازاق جاستارى ارا­سىندا ساقتالىپ قالدى.

1940-1941 جىلدارى العاشقى قادامدارى جاسالىپ، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قايتا جان­دانعان «ەسەپ» ۇيى­مىنىڭ ءتۇپ نەگىزىندە دە الاش اعالارىنىڭ ازاتتىق يدەياسى جات­قان ەدى. «ەسەپ» جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، بۇگىندە قا­را­­عان­دى وبلىسىنىڭ نۇرا اۋدانىنداعى كو­بەتەي اۋىلىندا تۇراتىن 87 جاستاعى ارداگەر اعامىز، قازاقستان جازۋ­شى­لار ودا­عىنىڭ مۇشەسى ماحمەت تەمىرۇلىمەن ءاڭ­گىمەمىز دە وسى تۇرعىدا وربىگەن بولاتىن.

- ماحمەت اعا، «ەسەپ» پار­تياسى دەپ ايتقانىمىزبەن، ول ساياسي تۇرعىدا قالىپتاسقان ۇيىم ءدا­رەجەسىنە كوتەرىلە العان جوق قوي...

- ول كومپارتيادان باسقا پارتياعا رۇق­سات جوق كەز بولاتىن. ودان باس­قانىڭ بارىنە تىيىم سالىناتىن. قا­زىرگىدەي بالەن مۇشەسى بولىپ، ەل كونس­تيتۋتسياسىنا قايشى كەلمەيتىندەر تىركەۋدەن وتە بەرەتىن جاعداي قايدا... «ەسەپ» قاۋىپسىزدىك قىزمە­تىنەن باسقا جەردە تىركەلگەن دە جوق. بىراق ءبىزدى قۋعىنداعاندا، سوتتاعاندا پارتيا قۇردى دەپ ايىپتادى عوي.

- ال «ەسەپ» دەگەننىڭ ءوزى نەنى بىلدىرەدى؟

- «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» دەگەننىڭ قىسقارتىپ الىنعانى. بۇركىت ىسقاقوۆ ۇسىنىپ، مەن قوستاعان اتاۋ.

- ال ونى قۇرۋ نەدەن باستالىپ ەدى؟

- 1940-1941 وقۋ جىلىندا قا­را­عاندى وبلىسى، نۇرا اۋدانىنداعى قاز­گورودوك (قازىرگى كەرتىندى) اۋى­لىنداعى ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن ءبىر توپ وقۋشى قاراعاندىداعى ەكى جىل­دىق وقى­تۋشىلار ينستيتۋتىنا تۇستىك. ءبارىمىز دە ءبىر بولمەدە جاتامىز. اۋىلدا راديو جوق ەدى. مۇندا كۇندىز-ءتۇنى راديو سايراپ تۇر، ءار ءتۇرلى حابار ەستىپ، قازاقتىڭ تاماشا ءان-كۇيلەرىن تىڭداپ، رۋحاني ازىققا كەنەلدىك تە قالدىق. ءوزىمىز بۇرىن كورمەگەن گازەت-جۋرنالداردى دا تاۋىپ الىپ، قىزىعا وقيمىز.

ينستيتۋتتا بىزدەرگە قازاق ادە­بيە­تىنەن ايتباي نارەشەۆ لەكتسيا وقي­تىن. ول لەكتسيا وقىعاندا ءبارىمىز دە ۇيىپ تىڭداپ، ەلتىپ قالعانداي بولا­تىنبىز. ويتكەنى قاعازعا دا، كى­تاپقا دا قاراماي ءتۇسىندىرىپ، اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن مانەرلەپ جاتقا ايتاتىن. ينستيتۋت­تاعى «جاس قالام» دەپ اتا­لا­تىن ءۇيىر­مەگە ءوزى باسشىلىق ەتتى. وندا وقىپ تالدايتىن كىتاپتاردى دا ءوزى اكەلىپ وتى­راتىن. ونىڭ ادەبي ءۇيىر­مەنى باس­قارىپ جۇرگىزىپ وتىرۋداعى تىكەلەي كو­مەك­شىسى اقىن بۇركىت ىسقاقوۆ بولدى.

ءبىر كۇنى ايتباي نارەشەۆ اۋىرىپ قالىپ، ينستيتۋتقا كەلمەگەن سوڭ ءبۇر­كىت ەكەۋمىز ۇيىنە باردىق. توسەك تار­تىپ جاتىر ەكەن. اماندىق-ساۋلىق سۇ­راسقاننان كەيىن ءىنىسى رامازانعا كىتاپ سورەلەرىنەن ءبىر-ەكى كىتاپ العىزىپ بەر­دى. ونىڭ جەكە كىتاپحاناسىنداعى كىتاپتاردىڭ كوپتىگى بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن ءبىزدىڭ ەسىمىزدى شىعارىپ جىبەرگەندەي بولدى. ءبىز كوزبەن ءسۇزىپ، تاڭ­دانا قاراپ جاتىرمىز. اشىق تۇر­عان كىتاپ سورەلەرىنىڭ قاسىندا قۇ­لىپتاۋلى ءبىر شكاف تۇر ەكەن. وندا دا كىتاپ تولىپ تۇر. ونى اشىپ قاراۋعا بىزگە رۇقسات بەرمەدى. ءبىز نە بولسا دا سونى اشىپ كورۋگە قۇمارتا تۇستىك. كەيىننەن اعاسىنىڭ ۇيدە جوقتىعىن پاي­دالانىپ، ءىنىسى رامازانعا جالىنىپ، شكافتى اشتىرىپ كورسەك، ءىشى تولعان «حالىق جاۋلارى» ساكەننىڭ، بەيىم­بەت­تىڭ، ءىلياستىڭ ت.ب. كىتاپتارى. شكاف­تىڭ ەڭ تومەنگى ءتۇپ جاعىندا ءبىزدى ەرەكشە قىزىقتىرعان اراپشا ارىپتەر­مەن جازىلعان احمەت بايتۇرسىنوۆ­تىڭ «ماسا»، «قىرىق مىسال»، ءمىرجا­قىپ دۋلاتوۆتىڭ «ويان، قازاق!» سياقتى كىتاپتارى ساقتاۋلى ەكەن. بۇركىت ەكەۋمىز بۇل كىتاپتاردى بىرتىندەپ قانا بىلدىرتپەي الىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي وڭاشا وقىپ شىقتىق. وزىمىزگە ۇناعان ولەڭدەردى داپتەرگە جازىپ الىپ، جاتتاپ جۇردىك.

الاش كوسەمدەرى جايىندا تۇسىنىك الىپ، ولاردىڭ نە ءۇشىن كۇرەسكەنىن بىلگەنىمىز بىزدەردى ەرەكشە رۋحتان­دىرىپ جىبەردى. الداعى ۋاقىتتا سول الاش ازاماتتارىنىڭ جولىن قۋىپ، تۋعان ەلىمىزدىڭ ازاتتىعى، بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بۋدىق.

- ماحمەت اعا، سوندا نەشە جاس­تاسىزدار؟

- ون التى-ون جەتى جاستاعىلارمىز.

- سول كەزدە قازاقتىڭ بار جاس­تارى جاڭا ءوزىڭىز ايتقانداي، «الاش جولىن قۋعا» دايىن دەپ ويلا­دى­ڭىز­دار ما؟

- بىزگە سولاي بولىپ كورىنەتىن. ءبال­كىم ول تۋرالى تەرەڭ ويلانىپ جاتپاعان دا بولارمىز. ءبىزدى ازاتتىق اڭ­ساعان الاش ازاماتتارىنىڭ ءبارى دە تۋعان ەلىن وتارلىق بۇعاۋدان قۇت­قا­رىپ، بوستاندىق، ازاتتىق اپەرۋ ءۇشىن ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ-قاتەردەن قاي­مىقپاي، شىبىن جاندارىن دا پيدا ەتۋگە دايىن تۇرعاندارى ءتانتى ەتكەن.

بۇعان ماعجاننىڭ مىنا ولەڭى تولىق دالەل بولا الادى.

جەلە بەر، جانىم قارا كوك،

جەلكىلدە جەلمەن ايدارىم.

قولىمدا نايزا كوك بولات،

ەرلىگىمە ايعاعىم.

ۇلت دەگەندە كوپىرشىپ،

جارايسىڭ، قانىم، قاينادىڭ!

ۇلتىمنان مەن ساداعا

بەكىندىم، بەلدى بايلادىم.

بىلگەنىن ەندى ىستەسىن،

ولىممەنەن وينادىم!

بۇدان اس­قان تۋعان حالقى ءۇشىن جا­سايتىن ەرلىك بولار ما!

وسى سارىندا جازىلعان ولەڭدەر بىزدەرگە جىگەر بەرىپ، رۋحىمىزدى كوتەرە تۇسەتىن ەدى.

بۇركىت ەكەۋمىز ءوزىمىزدىڭ سەنىمدى دەگەن دوستارىمىزعا جاتتاپ العان الاش اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن اۋىزشا ايتىپ جۇردىك. بايقاساق، ەستىپ، تىڭداعان­دار­دىڭ ءبارى دە ءسۇيسىنىپ، وتە ۇناتاتىن بولدى. ەكەۋمىزدى دە بۇل جاعداي جىگەرلەندىرە ءتۇستى. ەندى الاش پارتياسى سياقتى حالىقتى سۇيەتىن، تەك حالىق ءۇشىن قىزمەت قىلاتىن جاڭا پارتيا قۇرساق دەپ ويلاي باستادىق. ونداي پارتيانى قالاي دەپ اتاۋىمىز كەرەك دەگەن وي كوپ تولعاندىردى. اۋەلى «جاس الاش» دەپ اتاماق بولدىق. مۇنى قويىپ «جاس قازاق» دەمەك تە بولدىق. اقىرى «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى»، قىس­قارتا ايتقاندا، «ەسەپ» دەپ اتا­دىق. بۇل 1941 جىل­­دىڭ باس كەزى ەدى.

ەندى مۇنى پىكىرلەس دوستارىمىزعا جاريا ەتپەكپىز. ءوزىمىز جاتقان جاتاق­حانانىڭ ءبىر بولمەسىنە تەگىس جينالدىق. بۇركىت كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق اۋقات­تىلارىن زار جىلاتىپ، مال-مۇلكىن تارتىپ العانىن، بۇل تاركىلەۋدىڭ ءناتي­جەسىندە بايلاردى عانا ەمەس، ولاردىڭ جۇمىسىن ىستەپ، بالا-شاعالارىن اسى­راپ جۇرگەن كەدەي-جالشىلاردى دا اۋىر جاعدايعا ۇشىراتقانىن ايتىپ ءوتتى. 1929-1930 جىلدارى كولحوزداستىرامىز دەپ بارلىق قازاقتىڭ كۇنەلتىپ وتىرعان مالىن تۇك قالدىرماي تارتىپ الىپ، بۇكىل حالىقتى اشتىق الاپاتىنا، جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقانىن، ءتىپتى قا­زاقتى ءبىرجولاتا قۇرتا جازداعانىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىردى. مۇنان كەيىن ەسەڭ­گىرەپ قالعان ەلدىڭ ەسىن جيعىزباي، «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەۋ» دەگەن سۇمدىق ناۋقان باستاپ، ەل باسقارىپ جۇرگەن زيالى قاۋىمدى دا، ساۋاتسىز قاراپايىم ادامداردى دا جازىقسىزدان-جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرات­قا­نىن ايتتى. قاتىناسقانداردىڭ ءبارى دە ۇيىپ تىڭداپ وتىر. ءسوزىنىڭ سوڭىندا: «حا­لىق­تىڭ باسىنا تۇسكەن وسىنداي اۋىرت­پالىقتارعا، جان توزبەس قايعى-قاسى­رەتكە كىم كىنالى دەپ ويلايسىڭدار؟» - دەپ سۇراق قويدى. ەشكىم ۇندەي قويمادى. «ەندەشە، - دەپ ءارى قاراي جال­­عاستىردى بۇركىت ءوزىنىڭ ايتار پىكىرىن، - بۇعان بۇكىل ەلدى بيلەپ-توستەپ تۇرعان كومپارتيا جانە ونىڭ كوسەمدەرى ايىپتى. ەگەر ولار حالىقتىڭ قامىن ويلاپ، قىزمەت اتقارسا، حالىقتى قايعى-قاسىرەت، كۇيزەلىسكە ۇشى­رات­پاعان بولار ەدى. سوندىقتان بۇكىل حالىققا، اسىرەسە قازاق حالقىنا ەلىن ءسۇيىپ قىزمەت ەتەتىن عانا پارتيا كەرەك. سونداي جاڭا پار­تيانى ءوزىمىز قۇرىپ الۋىمىز كەرەك»، - دەگەن بۇركىتتىڭ ءسوزى وتىرعانداردى تەگىس قىزىقتىرا، ىن­تىق­تىرا ءتۇستى. ولاردىڭ ۇناتىپ وتىرعانىن بىلگەننەن كەيىن شابىتتانا ءتۇسىپ: «جول­­داستار، - دەدى ول، - ءبىزدىڭ قۇرايىق دەپ وتىرعان جاڭا پارتيامىز «ەلىن سۇيگەن ەرلەر پارتياسى» دەپ اتا­لادى. ونى قىسقاشا ايتقاندا «ەسەپ» دەيمىز، وسى وتىرعان ءبارىمىز بۇگىننەن باستاپ وسى «ەسەپ» پارتياسىنىڭ ءمۇ­شەسىمىز دەپ ەسەپتەي بەرىڭدەر»، - دەپ تۇجىرىمدادى ءوزىنىڭ پىكىرىن. تىڭداپ وتىرعاندار ءتىپتى ريزا بولىپ، قول شا­پالاقتاپ جىبەردى.

ءسويتىپ، ءوزىمىز جاڭا ءبىر ساياسي پارتيا قۇرىپ الدىق دەپ قۋانىستىق. الداعى ۋا­قىت­تا ونىڭ باعدارلاماسىن دا، جار­عىسىن دا ازىرلەپ، قا­بىل­دايمىز دەپ كەلىستىك. ولاردى تەزدەتىپ جازۋ بۇركىت ەكەۋمىزگە تاپ­سىرىل­دى. وسى كۇننەن باستاپ ستۋدەنتتەر، قىز­مەت­تەگى جاستار، ءتىپتى جو­عارعى سى­نىپ­تار­داعى وقۋشىلار ارا­سىندا ۇگىت ءجۇر­گىزىپ، پىكىرلەس­تە­رىمىزدىڭ سانىن وسىرە بەرۋگە تالپىندىق. «ەسەپ» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى دەپ مى­نا تومەندەگىلەردى ەسەپتەدىك: بۇركىت ىسقاقوۆ (كوسەمى), ماحمەت تەمىروۆ (ورىن­باسارى), ەلەش بيماعانبەتوۆ، ءدا­كەن شالابەكوۆ، امان­جول ءدۇي­سەن­باەۆ، ءاشىم ءسۇ­لەي­مەنوۆ، جانايدار ءاۋ­با­كى­روۆ. بۇلار ينستيتۋتتا وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر. ولاردان باسقا اۋىلدا تۇ­راتىن پىكىرلەس دوستارىمىز دا پارتيا مۇشەلەرى دەپ ەسەپتەلدى. ولار: راقىش بۇيرابەكوۆ، كامالي راحمەتوۆ، قا­جى­كەن تىنتاەۆ، اققوشقار مۇقانوۆ، بالاپان ساكىباەۆ، ورىنباي ساۋقانوۆ، ساي­دالى كەنجەباەۆ (كەيىننەن ماقۋوۆ), داۋلەتبەك اكىمبەكوۆ، قىزداربەك اكىم­بەكوۆ ەدى. ءبىزدىڭ پىكىرلەستەرىمىز، تىلەكتەستەرىمىز بىرتىندەپ وسە بەردى.

بۇركىت ەكەۋمىز بىرگە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە عانا ەمەس، سول كەزدەگى بۇكىل قاراعاندى قالاسىندا جامبىل اتىنداعى جالعىز قازاق مەكتەبىنە با­رىپ، ءوزىمىز جاتقا بىلەتىن الاش اقىن­دارىنىڭ ولەڭدەرىن ايتىپ، وقۋشى­لار­دىڭ ۇلتتىق نامىسىن وياتۋ ءۇشىن اڭگىمەلەسىپ قايتامىز. پىكىرلەستەر شو­عىرى مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىنان دا شىعا باستادى. ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن، مىنەز-قۇلىقتارىن ءبىلىپ العاننان كەيىن عانا ءوز جاعىمىزعا تارتۋعا تى­رىساتىنبىز. بىزدەرمەن پىكىرلەس بول­عاندار تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى: نۇركەنوۆ احمەتجان، سەيىتوۆ قايلەش، امانباەۆ مۇقاش، اۋباكىروۆ حايريتدەن ەدى. ينستيتۋتتا بۇركىتپەن جاقىن ءجۇر­گەندەردىڭ ءبىرى - جاپپار ومىربەكوۆ. بىزدەر كەيىنىرەك ادەبيەت ۇيىرمەسىندە الاش اقىندارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ، تال­قىلايتىن بولدىق. مۇنداي جا­ڭالىق ۇيىرمە مۇشەلەرىنە دە قاتتى ۇنايتىن ەدى. تالقىلاۋدى احاڭنىڭ (اح­مەت باي­تۇرسىنۇلىنىڭ) «ماسا»، «قى­رىق مىسال» كىتاپتارىن وقۋدان باستادىق.

قازاعىم - ەلىم،

قايقايىپ بەلىڭ،

سىنۋعا تۇر تايانىپ.

تالاۋدا مالىڭ،

قاماۋدا جانىڭ،

اش كوزىڭدى ويانىپ.

قانعان جوق پا ءالى ۇيقىڭ،

ۇيىقتايتىن بار نە سيقىڭ؟! - دەگەن ولەڭىن بىردەن ۇناتىپ، ءبارى دە جاتتاپ الدى. قايران دانىشپان-اي، حالقىنىڭ باسىنا قارالى كۇندەر تۋىپ، اقىرى اشتىق الاپاتىنا، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­راپ، قاي­قا­يىپ بەلى سىنىپ، قۇرىپ كەتۋگە دە اينالاتىنىن قالاي بولجاپ ايتقان دەپ تاڭ قالاتىن ەدىك. جاقاڭنىڭ (مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ):

كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى،

وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال حارام بوپ،

قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى، - دە­گەن ولەڭىن وقىعاندا اقىن بىزدەردى، قازاق جاستارىن ادىلەتسىز قوعاممەن كۇ­رە­سۋگە شاقىرىپ تۇرعانداي سەزىنەتىنبىز.

شىركىن، حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن قولايلى ءبىر كۇن تۋا قالسا، بىزدەر جان اياماي ايقاسار ەدىك-اۋ دەپ ارماندادىق.

- تەك ارمانداۋمەن عانا قالعان جوقسىزدار ما؟ ناقتى اتقارعان ىستە­رىڭىز بولدى ما؟ ونىڭ ۇستىنە سو­عىستىڭ قارساڭى ەدى عوي ول كەز؟

- ءيا، كوپ كەشىكپەي سوعىس تا باستالدى. سول كەزدە ءوزىمىزدى قۇرتىپ كەلە جاتقان، ءتىپتى ءبىرجولاتا جوق قىلاتىن ويى بار قوعامدى، مەملەكەتتى نە ءۇشىن قورعايمىز؟ بىزگە ونىڭ امان قالۋى ەمەس، كۇيرەپ جەڭىلۋى كەرەك، وتارلىق بۇ­عاۋدا وتىرعان حالىقتار سوندا عانا بوستاندىق الادى دەگەن پىكىردە بول­عانىمىز راس.

بۇل ويىمىز جاي قيال عانا ەكەن. 1942 جىلى قاراشا ايىندا بۇركىت مايدانعا اتتاندى. مەن كەيىنىرەك ەڭبەك ماي­دا­نىن­دا بولدىم. «ەسەپ»-ءتىڭ باسقا مۇشەلەرى دە اسكەرگە الىنىپ، مايدانعا جونەلتىلدى. بىراق ۇيىمنىڭ العاشقى مۇشەلەرى تاراپ كەتكەنمەن، «ەسەپ» يدەياسىن ناسيحاتتاۋ سوعىستىڭ قىزۋ ءجۇ­رىپ جاتقان كەزىندە دە ءارى قاراي جالعاسا بەرگەن.

1944 جىلى قاراعاندىدا ءبىر توپ جاستاردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءجۇر­گىزىپ جۇرگەن ساياسي ناسيحاتتارى ءۇشىن قاماۋعا العان. ولارعا «ەسەپ» دەگەن كەڭەس قوعامىنا قارسى ۇلتشىل ۇيىم قۇردى دەگەن ايىپ تاعىلعان. بۇلار: زەينوللا ءابدىلدين، بەيسەمباي جاق­سىلىقوۆ، اسىعات رۇستەموۆ جانە جاپپار ومىربەكوۆ بولاتىن. ولاردى قاتتى قىسىمعا الىپ: «قوعامعا قارسى مۇنداي جات پىكىردى سەندەرگە كىم ءۇي­رەتتى؟» دەگەندە ءبارى بىردەي بۇركىت ەكەۋمىزدىڭ اتتارىمىزدى اتاعان.

اسىعات رۇستەموۆ پەن زەينوللا ءابدىلدين جاستاۋ بولعان سوڭ ءبىرسىپىرا قيناپ، قولدارىنان قولحات الىپ، بو­ساتىپ جىبەرگەن. جاپپار ومىربەكوۆتى ءبىر جىل بويى تۇرمەدە ۇستاعان. بەيسەمباي جاقسىلىقوۆتى ون جىلعا سوتتاپ جىبەرگەن. «ەسەپ»-ءتىڭ يدەياسىن جالعاس­تىرۋشىلار مۇنىمەن توقتاپ، توقىراپ قالماعان. ازاتتىق يدەياسىن ۇگىتتەۋدى سانالى ستۋدەنتتەر ءارى قاراي جالعاس­تىرا بەرگەن.

1960 جىلدان باستاپ ورتالىق قازاقستانداعى جوعارى وقۋ ورىن­دارىندا «جاس قازاق» نەمەسە «ەسەپ» اتتى جاسىرىن ۇيىم قۇرىلعان. بۇلار كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى قازاق سياقتى ۇلتتاردىڭ ءتىلىن دە، مادەنيەتىن دە قۇرتىپ جىبەرۋ ەكەنىن تۇسىندىرگەن. ۇلتتىق ىسكەر كادرلارعا ۇنەمى قىسىم كورسەتىپ، ولارعا جاۋاپتى جوعارعى دارەجەدەگى قىزمەت اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، ونداي قىزمەتتەرگە ۇنەمى ورىس كوممۋنيستەرىن عانا تا­عايىنداپ وتىرعانىن، قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، بارلىق مەكتەپتەردە وقۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن ايت­قان ۇندەۋ پاراقتارىن تاراتىپ وتىر­عان. قازاق جاستارىنىڭ ۇلتتىق نا­مىسىن وياتۋ ماقساتىندا ۇندەۋ پاراق­تارى باسقا قالالارداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنا دا جىبەرىلگەن. بۇلار قان­داي بۇركەنشىك ات قولدانسا دا، قولعا ءتۇسىپ، جازالانعان. ولار زەينوللا يگىلىكوۆ پەن كامەل ءجۇنىسوۆ ەدى. ازا­ماتتاردى قاتتى قىسىمعا الىپ، قىل­مىستارىن مويىنداتىپ، 4 جىلعا سوت­تاپ، رسفسر-ءدىڭ ورال تاۋىنداعى ساياسي تۇتقىندار لاگەرىنە جىبەرگەن. بۇلاردان كەيىن «ەسەپ» پار­تياسىنا تىلەكتەس بولىپ، كە­ڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت ءجۇر­گىز­دىڭدەر دەپ كارىم ساۋعاباەۆ، ماق­سىم وماربەكوۆتى جازالاعان.

بۇركىت «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جاۋاپتى حاتشى بولىپ ىستەيدى. مەن شەت تىلدەر ينستي­تۋتىندا ستۋدەنتپىن. شەتتەن كەلگەن ستۋدەنتتەر جاتاق­حانادا جا­تا­مىز. سەنبى، جەكسەنبى كۇن­دەرى ادەبيەتكە قۇمار بىرنەشە ستۋدەنت ءبىر جەرگە جينالىپ الىپ، قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردى وقىپ، تالقىلايمىز. جاقان سىزدى­قوۆ­تىڭ «ءالى قارتتىڭ اڭگىمەسى» مەن نۇرقان احمەتبەكوۆتىڭ «كۇلان­دام» پوەمالارىن وقىپ، تالقى­لاعاندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قياناتىن، زور­لىق-زومبىلىعىن العاش رەت ەستىپ وتىرعان ستۋدەنتتەر وزدەرى وسىعان دەيىن مەكتەپتەگى تاربيە­نىڭ ءناتي­جەسىندە ۇناتىپ كەلگەن قوعامعا كۇدىكپەن قاراي باستادى. ۇيىرمەگە جەكەن قاليەۆ، مۇس­تاحىم ازانباەۆ، ادىربەك امان­قۇلوۆ سياقتى تالاپتى ستۋدەنتتەر بەلسەنە قا­تىسىپ وتىردى.

1951 جىلعى 18 قاڭتاردا ءبۇر­كىت ەكەۋ­مىزدى تۇتقىنداپ، اباق­تىعا اكەلىپ قامادى. العاشقى كۇندەرى الاش اقىن­دارىنىڭ كى­تاپتارىن وقىعانى­مىزدى دا، «ەسەپ» دەگەن ساياسي ۇيىم قۇر­عا­نىمىزدى دا مو­يىنداماعان ەدىك. اقى­رى ءوز ايت­قاندارىنا كون­دىرىپ، ءبارىن دە مو­يىنداتتى. 5-6 ايعا سوزىل­عان ازاپتى تەرگەۋ جۇمىس­تارىن اياقتاپ، «بۇركىت ىسقاقوۆ پەن ماحمەت تەمىروۆ­تىڭ ءىسى» دەگەن قالىڭ-قالىڭ 4 پاپكانى تول­تىرىپ، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى سوتقا بەردى.

1951 جىلدىڭ 14-15 ماۋسىمىندا قازاقستاننىڭ جوعارعى سوتى رسفسر قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 10-11-تارماقتارى بويىنشا بۇركىت ىسقاقوۆ، ماحمەت تەمىروۆ جانە ايتباي نارەشەۆتى 25 جىلعا سوتتاپ، قوسىمشا 5 جىل بويى ازاماتتىق قۇقىعىنان ايىرۋ تۋرالى قاتال ۇكىم شىعاردى. مۇستاحىم ازانباەۆتى، رامازان نارەشەۆتى، جەكەن قاليەۆتى، ادىربەك امانقۇلوۆتى 8-10 جىلعا سوتتادى.

ءسويتىپ، بىزدەردى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇلتشىل ۇيىم قۇرعان، ۇيىمنىڭ ماق­ساتى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاندى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرا­مىنان ءبولىپ، تۇركيانىڭ قولداۋى­مەن بۋرجۋازيالىق ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولعان، كەڭەس قوعامىنا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن، تىيىم سالىن­عان ادەبي كىتاپتاردى كوپشىلىككە تارا­تىپ وتىرعان دەپ ايىپتادى.

بىزدەر ءار ءتۇرلى لاگەرلەردە ازاپ شەگىپ جۇرگەن كەزىمىزدە 1956 جىلى اقپان ايىندا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ حح سەزى «جەكە باسقا تابىنۋشىلىق جانە ونىڭ زار­داپتارى» تۋرالى ماسەلە قا­رادى. ستالين مەن ونىڭ سىباي­لاس­تارىنىڭ قىلمىستى ىستەرىن ءاش­كەرەلەدى. ولاردىڭ تالاي جازىقسىز جانداردى قىرىپ-جويعاندىعىن، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشى­راتقاندىعىن ايىپتادى. وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي-اق جازىقسىز جاپا شەگىپ جۇرگەندەردى ءار جەردە ارناۋلى كوميسسيا قۇرىپ، بوساتا باستادى. سو­لاردىڭ ءبىرى بولىپ 1956 جىلدىڭ ماۋ­سىم ايىندا مەن دە بوسانىپ شىقتىم.

- ماحمەت اعا، «ەسەپ» پارتيا­سىن، ياعني بۇرىنعى ءومىر جولىڭىزدى قويا تۇرىپ، ەلىمىزدىڭ ەڭ جاڭا تا­ريحىنا كەلەيىكشى. ءسىز 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىن، تاۋەلسىزدىك جاريا­لانعان كۇندى ەسكە تۇسىرە الاسىز با؟

- ەگەر دە 1991 جىلعى 16 جەل­توقساندا جۇزەگە اسقان ۇلى وقيعا تۋرالى ايتىپ تۇرعان بولساڭ، ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانعان كۇن دەپ ناقتىلاپ العانىمىز ءجون. ءبىز قازاقستان حالقىنىڭ ەركىن بىلدىرە وتىرىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان بولاتىنبىز.

- جوعارعى كەڭەس جاريالاعان بولاتىن...

- سول جوعارعى كەڭەستى حالىق، ياعني ءبىز سايلاعاندىقتان، مەنىڭ «ءبىز جا­ريالادىق» دەۋىمنىڭ ەش ابەستىگى جوق.

سۇراعىڭدى ەكى تۇرعىدا قاراس­تىرعىم كەلەدى. بىرىنشىدەن، «ەسەپ» پارتياسىن، بۇرىنعى ءومىر جولىمدى قويا تۇرعىم جوق. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك، ازاتتىق، ەلدىك يدەياسى مەنىڭ بويىمدا ءومىر بويى جاساپ كەلەدى. بۇل يدەيا - مەنىڭ ءومىرىم، مەنىڭ تاعدىرىم. مەن «ەسەپ» بولماسا، تاۋەلسىزدىك بولماس ەدى دەپ تۇرعان جوقپىن. بىراق ەركىندىك، دەربەستىك جولىنداعى ۇلى قوز­عالىس قازاق حالقىنىڭ، حاندارى مەن بيلەرىنىڭ، باتىرلارى مەن باعلان­دارىنىڭ ەل قورعاعان جورىق­تارى مەن شايقاستارىنان، ۇلت-ازاتتىق كۇرەس­تەردەن، الاش يدەياسىنان، سودان تۋىن­داعان «ەسەپ»، ماسكەۋدەگى «جاس تۇلپار»، پاۆلودارداعى «جاس ۇلان»، حاس­ەن قوجا-احمەت قۇرماق بولعان «جاس قازاق» سەكىلدى ۇيىمداردان، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن تۇرماي ما؟

ەكىنشىدەن، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋ­تسيالىق زاڭ قابىلدانعانىن ءبىز، اۋىلداعىلار، ەرتەسىنە ەستىپ قۋاندىق قوي. كوزىمنەن جاس پارلاي وتىرىپ، قۋاندىم. وسى جولدا قۇربان بولعان­داردى، قىرشىن كەتكەندەردى ويلاي وتىرىپ، قۋاندىم.

تاعى ءبىر ايرىقشا قۋانعان كۇن تۋرالى ايتقىم كەلەدى. ەسىڭىزدە مە، وسىدان ءسال بۇرىن رەسپۋبليكا كۇنى دەيتىن مەرەكە بولعان، 25 قازاندا اتاپ وتەتىنبىز. بۇل قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيا قابىل­دانعان كۇن بولاتىن. ارينە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز - ۇلىق مەرەكە، وعان تالاس جوق. دەگەنمەن، ءتا­ۋەلسىز قازاقستانعا بارار جولداعى ءۇل­كەن ءبىر بەلەس مەملەكەتتىك ەگەمەن­دىگىمىزدىڭ جاريالانۋى ەدى. ال سونى جاريا ەتكەن دەكلاراتسيا ەلىمىزدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن ازىرلەۋ ءۇشىن نەگىز بولعانىن ۇمىتۋعا بولا ما. ول كۇنى دەمالماي-اق قويايىق، بىراق رەسپۋبليكا كۇنى دەپ اتاپ وتكەن ءجون ەدى. «ەگەمەن بولماي ەل بولماس» دەگەندى بابالارىمىز تەگىن ايتپاعان بولار. ءسىزدىڭ گازەتتەرىڭىزدىڭ اتاۋىندا دا «ەگەمەن» دەگەن ءسوز قالدى عوي.

- ونىڭ ەسەسىنە تاۋەلسىزدىك كۇنىن 16-17 جەلتوقساندا ەكى كۇن مەرەكەلەيمىز عوي...

- 17 جەلتوقسان - جەلتوقسان كوتە­رىلىسىنىڭ كۇنى. ەسىڭىزدە مە، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەلتوقسان وقيعاسىنا «حالىقتىڭ جۇرەگىندە ساق­تالىپ، جادىندا جاتتالىپ قالاتىن، قوعامدىق دامۋعا ايرىقشا اسەر ەتىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىمگە قوزعاۋ سالاتىن اسا ماڭىزدى» وقيعا دەپ باعا بەرگەنى. 1991 جىلعى 17 جەلتوقساندا الما­تىداعى رەسپۋبليكا الاڭىندا جەل­توق­سان وقيعاسىنىڭ بەس جىلدىعىنا ارنالعان ميتينگ بولىپ، ەلباسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستي­تۋتسيالىق زاڭ قابىلدانعانىن بۇقارا حالىق وكىلدەرىنە سوندا جاريا ەتكەن.

«دەربەس مەم­لەكەت قۇرۋ قازاق حال­قىنىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانى ەدى. مىنە، ەندى سول كۇنگە دە جەتتىك. ۇزا­عىنان ءسۇ­يىن­دىرسىن! - دەگەن بو­لاتىن پرەزيدەنت. - تاۋەلسىزدىك تا­بال­دىرىعىندا تۇرعان وسى جان تەبىرەنتەر ساتتە قازاق ەلىنىڭ ەركىندىگى، بوس­تاندىعى جولىندا باس تىككەن ازا­مات­تاردىڭ، سولار­دىڭ قاتارىندا بۇل كۇنگە جەتە الماي، تۋ­عان قازاق­ستاننىڭ ەگەمەندى ەل، ءتا­ۋەلسىز مەملەكەت بولعانىن كورە الماي ومىردەن وتكەن جەلتوقسان قۇر­بان­دا­رىنىڭ رۋ­حىنا تاعزىم ەتىپ، ەسكە الۋدى پارىز سا­نايمىن». بارشا حا­لىقتىڭ پارىزى رەتىندە جەلتوقسان قۇربان­دارىن ەسكە الۋ كۇنىن تاۋەل­سىزدىك كۇ­نىمەن بىرگە اتاپ كەلەمىز.

- پرەزيدەنت جارلىعىمەن بي­ىل­عى جىل قازاقستان رەسپۋبلي­كاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى جىلى بولىپ جاريالاندى عوي.

- باعانا ايتتىق قوي، ەلىمىزدە بۇدان ۇلكەن، بۇدان ماڭىزدى مەرەكە بولماق ەمەس. ال مەرەكە دەگەننىڭ اتقارىلعان ىستەردى قورىتىپ، ات­قا­رىلماعان ىستەرگە نازار اۋدارۋ شا­رالارى ەكەنىن ۇمىتپايىق.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن ەرجۇمان سمايىل.

سۋرەتتەردە: ماحمەت پەن بۇركىتتىڭ جاس كەزدەرىندەگى بەينەسى; م.تەمىروۆ، 2005 جىل

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى