جالعاسى. باسى تومەندەگى سىلتەمەلەردە:

اسىلۇيا - ەۋرازيانى بيلەگەن ديناستيا

ەۋرازيانى بيلەگەن اسىلۇيا ديناستياسى

عۇن يمپەرياسىن بيلەگەن تايپا اتاۋى – اسىلۇيا

VII عاسىردا اسىلۇيالىق جۋجان ءسىيبوراس (ول كەزدە ءشيبوراش بولىپ وزگەرگەن) توبى مەن اسىلۇيالىق تيۋركي اشينا توبى اراسىنداعى باقتالاستىقتان تۇركى قاعاناتى ەكىگە ىدىرادى. ونىڭ شىعىس تۇركى قاعاناتى بولىگىندەگى بيلىك تيۋركي اشينالاردا قالدى، ال ون اق ءتۇتىن (باتىس تۇركى قاعاناتى) بولىگىن ءشيبوراش توبى يەلەندى. بيلىكتەن ايرىلعان تۇركى اشينا توبى قازاق حالقىنىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ باتىسقا كەتتى. ولار باقتالاس جاۋلارى ءسۇربوراس توبىن «ءشيبوراش» دەپ، وزدەرىن «ءبورىشى» دەپ اتاپ كەتكەنىن جوعارىدا ايتتىق. سونىمەن ءبورىشى-اشينا توبىنىڭ 626 جىلى زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العاندارى وندا حازار قاعاناتىن ورناتسا، بۇلعار تايپاسى وتىرعان باتىس دالاعا بارعاندارى 632 جىلى ۇلى بۇلعار مەملەكەتىن ورناتتى. جالپى، بۇلعار تايپاسى وتىرعان ايماق تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا VI عاسىردا ەنىپ قويعان بولاتىن، ال VII عاسىردا كەلگەن قۇبرات حان باستاعان ءبورىشى-اشينا توبى سول بۇلعار دالاسىنداعى ديناستيالىق بيلىكتەرىن نىعايتىپ، ۆيزانتيا دەرەكتەرىندە ۇلى بۇلعار دەپ جازىلعان يمپەريانى ورناتتى. ولار باقتالاستارى ءسۇربوراس (ساۆير) توبى بيلەيتىن ەۋروپاداعى الىپ اۆار قاعاناتىن ىدىراتىپ تىندى (اۆار قاعاناتى قازىرگى ۆەنگريا ايماعىندا كىشىگىرىم كنيازدىك دەڭگەيدە ءىح عاسىرعا دەيىن ساقتالعان). گۋنن يمپەرياسى زامانىنان باتىس دالا مەن كاۆكازدى بيلەپ كەلگەن جۋجاندىق اسىلۇيا ءسۇربوراس توبى وسىلايشا VI-ءVIى عاسىرلار اراسىندا بيلىكتەن شەتتەتىلدى، ولاردىڭ ورنىن اۋەلگى وداقتاستارى ءارى كەيىنگى باقتالاستارى تۇركى اشينا توبى باستى. ياعني، اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورنىن تاعى ءبىر اسىلۇيالىق تۇركى اشينا ديناستياسى باستى.

وسىلايشا ەدىل وزەنىنەن باستاپ ۆيزانتيا شەكاراسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان الىپ ايماقتا تۇركى اشينا ديناستياسى بيلەيتىن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى پايدا بولدى. ءدال وسى كەزدە كىشى كاۆكاز تاۋىنىڭ جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىنان باستاپ ازۋ (ازوۆ) تەڭىزىنە دەيىنگى ايماقتا حازار قاعاناتى پايدا بولدى، ونى دا ورناتقان – قازىرگى قازاقستاننان بارعان ءبورىشى-اشينا توبى. وسى ءبورىشى-اشينالارعا ەرىپ بارعان اسكەر قازاق حالقى بولعانىمەن، ەكى مەملەكەت تە سول ايماقتاردىڭ نەگىزگى حالقى بولعان تايپالار اتاۋىمەن «ۇلى بۇلعار» جانە «حازار قاعاناتى» بولىپ تاريحقا ەندى. سول سەبەپتى ول مەملەكەتتەردى ورناتۋدا باستى رول اتقارعان قازاق اتاۋى ەلەۋسىز قالدى. دەگەنمەن، ۇلى بۇلعار ايماعىنا بارعان قازاقتار ح عاسىرداعى اراب عالىمى ءال ماسۋدي جازباسىندا «عازاق كوشپەندىلەر» دەپ كورسەتىلسە، ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى وقيعالاردى باياندايتىن كونە ۋرۋس جازبالارىندا «كوشپەندى كاسوگ حالقى» دەگەن اتاۋمەن كەزدەسەدى. ءتىپتى، ولجاس سۇلەيمەنوۆ سول جازبالاردا «گزاح» اتاۋى دا ساقتالعانىن ايتقان بولاتىن. ال ءحىىى عاسىردا سول قازاقتاردىڭ قىرىم ايماعىنادا ورنىققاندارى «سۋگدەيسكي سيناكسار»، «كودەكس كۋمانيكۋس» جازبالارىندا «كازاك» دەپ جازىلعان.

حازار قاعاناتىن ورناتۋدا باستى كۇش بولعان قازاقتار سول زاكاۆكازەدە ورنىعىپ قالعانىن وندا ساقتالعان قۇجاتتارداعى «قازاق» پەن «كاساح» اتاۋلارى راستايدى. ۆيزانتيانىڭ ءىح عاسىرداعى يمپەراتورى كونستانتين باگريانورودنىي جازباسى كولحيدا جازىعىنداعى قازاق ەلىن «سترانا كاساحيا» دەپ ايقىنداسا، ءال ماسۋدي جازباسىنان زاكاۆكازەدەگى قازاق حالقى ح عاسىردا مۇسىلمان جانە مۇسىلمان ەمەس بولىپ ەكىگە بولىنگەنىن، ەكەۋىنىڭ ورتاسىن كاۆكاز جوتاسىندا وتىرعان قاراپاپاح، الان ەلدەرى ءبولىپ جاتقانىن اڭعارامىز. وسى دەرەكتەرگە سەنسەك، قازىرگى ازاربايجانداعى كۋرا-اراكس دالاسىندا مۇسىلمان كنيازدىگى (ورتالىعى قازاق قالاسى) بولعان. سول قازاقتاردىڭ شىعىسىندا جيدان پاتشانىڭ ەلى (ەۆرەي پاتشا ەلى), وڭتۇستىگىندەگى تاۋدا ارمياندار، سولتۇستىگىندە حريستيان ءدىندى قۇمىقتار، باتىسىنداعى تاۋ جوتاسىندا مۇسىلمان قاراپاپاح ەلى (ورتالىعى تبيليسي), سولتۇستىك باتىسىندا ەسكى سەنىمدەگى الاندار، ال وڭتۇستىك باتىسىنداعى تاۋدا ابحاز جانە جۋرزان (گرۋزين) ەلدەرى بارى باياندالادى. قازىرگى گرۋزياداعى كولحيدا جازىعىن مەكەندەگەن قازاقتار ەسكى سەنىمىن ۇستاناتىنىن، ورتاسىنان حان سايلاپ، باعىنۋدى بىلمەگەندىكتەن، كورشىلەرى تاراپىنان ۇدايى قىسىمعا ۇشىراپ وتىرعانى دا جازىلعان. سونىمەن قاتار ول قازاقتاردىڭ جەرى قارا تەڭىز جاعاسىنا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، ولار «ءشالى» دەپ اتالاتىن وتە قىمبات ماتا وندىرگەن جانە تەڭىز ارقىلى كەمەلەرمەن ساۋدا جاساۋدى دا مەڭگەرگەن. ءال ماسۋدي قازاقتار مەن بالىققا تابىناتىن ير حالقىن يرون وزەنى ءبولىپ تۇرعانىن دا كورسەتەدى (يرون – قازىرگى ريون وزەنى، ير حالقى – قازىرگى ءوزىن يرون دەپ تانيتىن وسەتيندەر). سول قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى كورشىسى شەمار (شەشەن مەن ينگۋشتەردىڭ اتا-بابالارى) ەلى ەكەن. شەمار حالقىنىڭ سوزگە شەشەن بولىگىنە «شەشەن» اتاۋىن، تاۋدى ۇڭگىپ ءۇي سالىپ تۇرعان توبىنا «ۇڭگىش» اتاۋىن، اسا قۋ، ايلاكەر توبىنا «اككى» اتاۋىن بەرگەن سول قازاقتار دەگەن ورىندى. ياعني قازىرگى شەشەن، ينگۋش جانە اككينتسى دەگەن ءوزارا تۋىس ءۇش ۇلتقا اتاۋ بەرگەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار. كازىرگى شەشەنستان، سولتۇستىك وسەتيا، ينگۋشەتيا ايماعىنداعى دالالى جەرلەردە دە ول كەزدە قازاقتار مەكەندەگەن دەپ بىلەمىز. ولار كولحيدا دالاسىنداعى قازاقتاردىڭ سولتۇستىگىندەگى تاۋدىڭ ارعى جاعىندا وتىرعاندىقتان «تەرىسكەي قازاقتارى» دەپ اتالعان (كولحيداداعى قازاقتار بەرگەن اتاۋ). كەيىن «تەرىسكەي قازاقتارى» رەسەي ىقپالىمەن شوحىنىپ ءسلاۆيانتىلدى بولعاندا «تەرسكيە كازاكي» دەپ اتالىپ كەتتى (لەۆ تولستوي «ءوزارا تاتارشا سويلەسەدى» دەپ كورسەتەتىن كازاكتار سول «تەرسكيە كازاكي-تەرىسكەي قازاقتارى»).

رەسەيدى بيلەپ-توستەگەن يەزۋيدتەر (ولاردىڭ جۇمىسشى كۇشى – «رۋسسكوە گەوگرافيچەسكوە وبششەستۆا» قوعامى) بۇرمالاپ دايىنداعان تاريحتا: «حازار قاعاناتى ايماعىنا قازىرگى داعىستان مەن باتىس قازاقستان ايماقتارى كىرگەن» دەگەن جولدار بار. ال ۇلى بۇلعاريا جايىندا: «ۇلى بۇلعاريا كوپ ۇزاماي سول VII عاسىردا ىدىراپ كەتكەن، بۇلعارلاردىڭ قازىرگى بولگارياعا بارعانى ونداعى سلاۆياندارمەن ارالاسىپ بولگار ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىرىم ايماعىندا قالعاندارى دا بار جانە ەدىل وزەنى بويىندا قونىستانعاندارى ەدىل بۇلعارياسى مەملەكەتىن ورناتقان» دەپ جازعان. شىنشىلدىعىمەن «تاريحشىلاردىڭ يمامى» اتانعان اراب زەرتتەۋشىسى ءارى گەوگرافى ءال ءماسۋديدىڭ «شيرۆان مەن ءال باب تاريحى» اتتى ەڭبەگى ورىس تاريحشىلارىنىڭ وسى تۇجىرىمدارىن تولىق جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى.. ال «شيرۆان مەن ءال باب تاريحىن» الەم عالىمدارى الدەقاشان مويىنداعان.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىنىڭ اۋەلگى استاناسى ساماندار قازىرگى ازاربايجاندا بولعانىن (گياندج قالاسى ءتارىزدى), ول جەردى مۇسىلمان حاليفاتى باسىپ العان سوڭ حازار استاناسى قازىرگى ازوۆ تەڭىزىنە جاقىن وزەن بويىنا كوشىرىلگەنىن جازادى (امال قالاسى) جانە ح عاسىردا مۇسىلمان حاليفاتى مەن حازار قاعاناتى شەكاراسىن كاۆكاز جوتاسى ءبولىپ جاتقانىن بايقاتادى. سونىمەن قاتار كابح (كاۆكاز) تاۋىنىڭ ءال باب قالاسى ورنالاسقان ءبىر سىلەمى حازار (كاسپي) تەڭىزىنە، ەكىنشى سىلەمى ترابزۋند (تراپەزوند) قالاسى ورنالاسقان مايتاس (قارا) تەڭىزىنە جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. قازىرگى تراپەزوند قالاسى ورنالاسقان جەر ءال ماسۋدي ايتىپ وتىرعان تاۋ كىشى كاۆكاز ەكەنىن انىق دالەلدەيدى. دەمەك، ءال باب قالاسى دەپ بۇگىنگى دەربەنت قالاسىن نۇسقاعان رەسەي تۇجىرىمى قيسىنسىز، حازار قاعاناتى ەشقاشان داعىستاندا بولماعان. ءال باب قالاسى ءحى عاسىردا بولعان 11 بالدىق جويقىن ءزىلزالادان قيراپ قالعان دەۋ ورىندى، سول توسىن وقيعادان شامامەن 250 مىڭ ادام قازا بولعانى جانە كياپاز تاۋى دا سول تۇستا جويىلعانى جايىندا ناقتى جازبالار بار (يبن ءال اسير جازباسى).

اراب عالىمى ءال ءماسۋديدىڭ دەرەكتەرىندە حازار قاعاناتى مەن ۇلى بۇلعار يمپەرياسى اراسىن حازار وزەنى ءبولىپ تۇرعانى، ەكى مەملەكەت بەيبىت ءومىر سۇرگەنى كورسەتىلگەن. حازار وزەنى قارا تەڭىز بەن كاسپي تەڭىزىن قوسىپ جاتقان. ول وزەننىڭ ورنى جاقىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قارا تەڭىزدى كاسپي تەڭىزىنە قوساتىن كانال سالۋ جوباسىندا ايتىلعان كۋما-مانىچ ويپاتى ەكەنىن ماماندار مويىندايدى. قىرىمدا وتىرىپ، كەمەلەرىمەن كوپتەگەن ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جاساعان ساكالبا مەن ۋرۋس ەلى كوپتەگەن رۋلاردان قۇرالاتىنى جانە ولار ولگەندە دەنەلەرى ورتەلەتىنى، ايەلدەرى دە قوسىلا ورتەلەتىنى جايىندا ءال ماسۋدي ناقتى ايتىپ وتەدى. مۇنداعى ساكالبا – ساكالبان, ياعني ساق حالقىنىڭ البان تايپاسى. ال ۋرۋس – V عاسىرعا دەيىن ريم دەرەكتەرىندە «اورس» دەپ كەزدەسەتىن ساق-سكيفتىك ارىس تايپاسى. ولاردىڭ نەگىزگى توبى ۇلى بۇلعار حانىنا دا، حازار قاعانتىنا دا باعىنبايتىنىن، الايدا ەكىنشى از توبى حازار قاعاناتىنا باعىنىشتى بولعانىن ءال ماسۋدي باياندايدى.

ۇلى بۇلعار حانزادالارى «حاناسيۋۆەگي» دەپ اتالعانى بولگاريا تاريحىندا ساقتالعان. ونىڭ «حان ءاسۇي بەگى» ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. حازار قاعاناتىن بيلەگەن تيۋركي اشينا ديناستياسى ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان، ال «حان ءاسۇي بەگى» اتاۋى ۇلى بۇلعاريانى دا بيلەگەن اسىلۇيا توبى ەكەنىن دالەلدەيدى، ناقتىراق ايتساق تيۋركي اشينا توبىنىڭ وكىلدەرى. قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ولارعا باعىنبايتىن ۇلكەن توبى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلىگىندە بولعان (العاشىندا ءبورى دەپ، كەيىن بورىك دەپ اتالعان، سودان سوڭ رەسەي ساياساتىنىڭ سالدارىنان ريۋريك بولىپ قالىپتاستى). ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ حازار قاعاناتىنا باعىناتىن توبىن تيۋركي اشينالاردىڭ  بورىشى رۋى بيلەگەن، اتاقتى بەيبارىس سۇلتان سول ءبورىشى رۋىنىڭ ۇرپاعى (ولاردىڭ از بولىگى كەيىن بەرىش دەپ اتالىپ قازاق حالقى قۇرامىنا كىرىگىپ كەتتى). البانيا مەملەكەتىنىڭ حالقى الباندار سول قىرىمنان اۋىپ بارعان ساكالبان-ۋرۋستاردان قالىپتاسقان، مۇنى البان حالقى قۇرامىنداعى اربەرەش توبىنان اڭعارۋعا بولادى (ۋرۋس ەلى اتاۋى دۇرىسىندا – ارىس (اورس), اربەرەش اتاۋى اۋەلدە «ارىس بەرەش» بولعان).

البانيا مەن رەسەيدىڭ ەلتاڭبالارى بىردەي – ەكى باستى تازقارا قۇسى (كەيىن «دۆۋحگلاۆىي ورەل» دەپ بۇرمالاعان). بۇل ەكى مەملەكەتتى دە اسىلۇيالىق جۋجان ءسۇربوراس ديناستياسى ورناتقان دالەلدەيدى (بورىك-ريۋريك توبى). سول جۋجان ءسۇربوراس ء(شيبوراش) ديناستياسىنىڭ ۇرپاعى شىڭعىسحاننىڭ تۋىندا دا تازقارا قۇسى بەينەلەنگەنى ءمالىم، ونى ورىس وقىمىستىلارى «قارعا» دەپ بۇرمالايدى. شىڭعىسحان رۋىنىڭ بورىجىگىڭ ء(بورى رۋىڭ) اتاۋى دا ارعى تەگى جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ءسۇربوراس توبىنان ەكەنىن بايقاتادى. شىڭعىسحان اۋلەتىن ەجەلگى شيۆەي توبىنان دەپ تانۋ ونىڭ اۋلەتى ءشيبوراش ديناستياسىنا جاتاتىنىن كورسەتەدى. ءحى عاسىردا قىرىمنان كەلىپ اۆار نۋتسالدىگىن ورناتقان ۋرۋس توبى مەن شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ وداقتاستىعى دا كوپ دەرەكتىڭ بەتىن اشادى. بورىك-ريۋريك توبى بيلەگەن بۇلعار ەلى (رەسەي عالىمدارى «ماسكەۋ كنيازدىگى» دەپ بۇرمالاعان) شىن مانىندە شىڭعىسحان ديناستياسىنىڭ قامقورلىعىندا بولعانىن رەسەي تاريحشىلارى مويىنداي باستادى (ەشقانداي كۋليكوۆا شايقاسى بولماعانىن دا مويىنداۋعا ءماجبۇر). وسى دەرەكتەر اسىلۇيالىق ءسۇربوراس-ءشيبوراس ديناستياسى ءوز تۋىستارى قاي ەلدە بيلىكتە وتىرعانىنان جاقسى حاباردار بولعانىن جانە ولاردى شىڭعىسحان تاراپى تولىق قولداعانىن ايعاقتايدى.

ءال ماسۋدي حازار قاعاناتىن بيلەپ وتىرعاندار ەۆرەيلەر ەكەنىن، ولاردىڭ بيلىككە حازار بيلەۋشىلەرىنە قىزدارىن ۇزاتۋ ارقىلى كەلگەنىن، ياعني سول قىزدان تۋعان جيەندەرىنىڭ ارقاسىندا حازار قاعاناتى بيلىگىن يەلەنگەنىن باياندايدى. سونىمەن قاتار حازار قاعانى «قۋىرشاق بيلەۋشى» ەكەنىن، ونى تەك مەرەكە كەزىندە ەل الدىنا شىعارىپ، قالعان ۋاقىتتا «ءۇي قاماقتا» ۇستايتىنىن، بيلىك نەگىزى ەۆرەي پاتشانىڭ قولىندا ەكەنىن جانە ول قالاسا قاعاندى ولتىرە الاتىنىندا جازادى. كازىر الەمدىك بيلىكتى يەلەنەتىن ەۆرەيلىك توپتار بوتەن ەلدى بيلەۋ تاجىربيەسىن ەڭ العاش رەت سول حازار قاعاناتىندا جۇزەگە اسىرعان (ولار اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ بيلىك تاسىلىنەن ساباق الىپ جەتىلگەن). اراب عالىمىنىڭ دەرەگىنشە، سول ح عاسىردا ۋرۋس-ساكالبا ەلى حازار پاتشاسىنا سىي-سياپات جاساپ، حازار وزەنى ارقىلى جۋرجان (كاسپي) تەڭىزىنە كەمەلەرىمەن بارۋعا رۇقسات الىپ، 500 كەمەمەن حازار وزەنىمەن كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنا ءوتىپ، مۇسىلمانداردىڭ قالالارىن توناعان. ولاردىڭ مۇسىلمانداردى توناعانىن ەستىگەن حازار قاعاناتىنىڭ جالدامالى اسكەرى – مۇسىلمان ارىسى تايپاسى قايتىپ كەلە جاتقان ۋرۋس-ساكالبان كەمەلەرىن توناپ، قىرىپ، مۇسىلماندار ءۇشىن كەك العان، ال حازار قاعاناتىن بيلەگەن ەۆرەي پاتشا مۇسىلمان ارىسىلاردى توقتاتۋعا قورىققان، تەك ۋرۋس-ساكالباندارعا شابۋىل بولاتىنىن ەسكەرتىپ حابارشى جىبەرگەن. وسى قۇجاتتار رەسەيدىڭ: «رۋس ادامدارى ىشكى رەسەيدەن ۆولگا وزەنى ارقىلى كەمەلەرىمەن بارىپ، كاسپي جاعالاۋىن توناعان» دەگەن تۇجىرىمىن تولىق جوققا شىعارادى. ءال ماسۋدي جازباسى رەسەي عالىمدارىنىڭ «رۋس» پەن «سلاۆيان» دەپ اتايتىندارى ۋرۋس پەن ساكالبان ەكەنىن، ولاردىڭ رەسەيدە ەمەس قىرىمدا مەكەندەگەنىن انىق دالەلدەيدى. ولاردىڭ كوپ رۋلاردان قۇرالاتىنىن جانە ءبىر بولىگىنىڭ حازار قاعاناتى اسكەرى ەكەنىن كورسەتىپ، ولاردىڭ تۇركىتىلدەس ەكەنىن بايقاتادى (ورىس حالقى رۋلاردان قۇرالماعان دەلىنەدى، ولار وتىرعان مەكەندەرىنە بايلانىستى «نوۆگورودتسى، سۋزدالتسى، چەرنيگوۆتسى...» دەپ بولىنگەن دەپ تانىلادى).

ءال ماسۋدي ۋرۋس ەلىنىڭ ۇلكەن بولىگى – ءال-ۋزدگان تايپاسى ەكەنىن ايتادى، ونى «ۋزدان» دەگەنىمىز ءجون. ياعني، «ءۇز تايپاسىنان» دەگەن ماعىنادا جانە ونداعى «دان» جالعاۋى اتاۋدىڭ تازا تۇركىلىك ەكەنىن اڭعارتادى (قازىرگى تۇركىتىلدى ءارى حريستيان ءدىندى گاگاۋز ۇلتى سول تايپادان قالىپتاسۋى مۇمكىن، «كاكا ۋز» – «جامان ءۇز»). ءال ماسۋدي جازباسىن اۋدارعان رەسەيلىك وسى «ءال-ۋزدگان» اتاۋىن «ءال-ۋرمان» دەپ تۇسىندىرەدى، وسىلايشا «ۋرۋس ەلى قىرىمعا ەرتەدە سولتۇستىكتەن كەلىپ ورنىققان نورماندار» دەگەن جالعان تۇجىرىمدى ورنىقتىرۋعا تىرىسىپ باعادى. ۋرۋس ەلىنىڭ جەرلەۋ عۇرىپتارىنان ولاردىڭ ح عاسىردا ەسكى سەنىمدى ۇستانعانىن بايقايمىز، ياعني ولار ورىس زەرتتەۋشىلەرى ايتقانداي، پراۆوسلاۆتىق حريستياندار ەمەس. جالپى قىرىمدىق ۋرۋس-ساكالبان ەلى ءحى عاسىردا كاتوليكتىك حريستياندار ەكەنى الدەقاشان مويىندالعان، ونى مۇرات ادجي ناقتى دالەلدەرمەن كورسەتكەن. كاتوليكتىك ءدىني كىتاپتاردىڭ لاتىن ارپىمەن تۇركى تىلىندە جازىلعان جيىنتىعى – «كودەكس كۋمانيكۋس» ءحىىى عاسىردا قىرىمدا باسىلعان، ونىڭ ءتىلى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) تىلىنە وتە جاقىن ەكەنى عالىمدار تاراپىنان راستالعان. دەمەك اتالعان جازبانىڭ قىپشاقتار مەن قازاقتارعا ەش قاتىسى جوق، ول – تۇركىتىلدى ءارى كاتوليك ءدىندى ۋرۋس-ساكالبا ەلىنىڭ ءدىني كىتابى. ولار بەيبارىس سۇلتان زامانىندا – حV عاسىردا مۇسىلماندىققا كوشىپ، وتىرعان ورنىنا بايلانىستى قىرىملار دەپ اتالعان تۇركىتىلدى مۇسىلمان ۇلت بولىپ قالىپتاسقان. رەسەي «يندياعا كەمەمەن بارعان تۆەرلىك ورىس ساۋداگەرى» دەيتىن نيكيتا افاناسي، شىنىندا قىرىمدىق تۇركىتىلدى ۋرۋس ەلىنىڭ مۇسىلمان ءدىندى ادامى. سولاي ەكەنىن ونىڭ جازباسىندا ساقتالعان «ا رۋس ەر تانگرىد ساكلاسىن، وللو ساكلا، حۋدو ساكلا. ۋرۋس ەر ابودان بولسىن» دەگەن تۇركىلىك سوزدەرى مەن اراپشا دۇعالارى دالەلدەيدى (جازبانى ءسلاۆيانتىلدى ەتىپ وزگەرتكەن رەسەيلىك كەي سوزدەردىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەگەندىكتەن ورىسشا بالاماسىن تابا الماعان، سول سەبەپتەن ونداي سوزدەردى قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعان). وسى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنىپ، ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ورىس حالقىنا ەش تۋىستىعى جوق، ورىس حالقى كەيىن حريستياندىققا وتكەن بۇلعارلاردان تاراعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن نەگىز بار.  

ءال ءماسۋديدىڭ جازۋىنشا، ۇلى بۇلعار الىپ يمپەريا بولعان، ونىڭ ءبىر شەتى ۆيزانتيا شەكاراسىنا بارىپ تىرەلگەن جانە بۇلعار حانى ەۋروپالىق ەلدەرگە ءجيى اسكەري جورىقتار جاساپ كەلگەن. يمپەريانىڭ كەي ايماعىندا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە ءتۇن وتە قىسقا ەكەنىن دە بايانداعان سول اراب عالىمى. ول جەر قازىرگى ماسكەۋ ايماعى ەكەنىن ءحىV عاسىردا بۇلعار قالاسىندا (قازىرگى ماسكەۋ) بولعان اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا جازادى. سولاي ەكەنىن ماسكەۋ كليماتى جايىنداعى ناقتى فاكتىلەر دە دالەلدەيدى، ياعني ۇلى بۇلعار يمپەرياسى قۇرامىنا قازىرگى ماسكەۋ ايماعى كىرگەن. ءال ماسۋدي دەرەكتەرىندە ح عاسىردا ۇلى بۇلعار حانى يسلام ءدىنىن قابىلداعانى، ونىڭ بالاسى ودان بۇرىن مۇسىلمان بولىپ قاجىلىققا بارىپ كەلگەنى جانە باعداتتا وتىرعان حاليف ونىڭ اكەسىنە (ۇلى بۇلعار حانىنا) سىي رەتىندە قاعبا جامىلعىسىنان جىرتىس بەرىپ جىبەرگەنى تۋرالى جولدار بار. ۇلى بۇلعار حانى ورتا ازيامەن كەرۋەن ساۋداسى ارقىلى بايلانىسقان، ول جولدا كەرۋەن قاۋىپسىز بولعان. وسى ناقتى دەرەكتەر ۇلى بۇلعار يمپەرياسى ءVىى عاسىردا ىدىراپ كەتپەگەنىن، كەرىسىنشە ءحى عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن الىپ يمپەريا بولعانىن كورسەتەدى.

ۇلى بۇلعاريانىڭ مۇسىلمان ءدىندى حانىنىڭ ورتا ازيامەن ساۋدا جاسايتىن كەرۋەندەرى قازىرگى قازاقستان ارقىلى وتكەن جانە قاۋىپسىز بولعان. بۇل ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى قيماق پەن قاراحانيد دەپ ەكى بولەك كورسەتىلەتىن مەملەكەتتەردىڭ شىنىندا مۇسىلمان ءدىندى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعى ەكەنىن جانە كورشىلەس مۇسىلمان مەملەكەتتەرى اراسىندا ساۋدا كەرۋەندەرى قاۋىپسىز جۇرگەنىن بايقاتادى (ارىپتەرىنىڭ كەي جەرى وشكەن كونە ارابشا قولجازبالارداعى «قازاق» اتاۋىن «قيماق» نەمەسە «قاراق» دەپ شاتاسۋ ابدەن مۇمكىن، رەسەي ءبىزدى قۇلشا بيلەگەن يمپەريا بولعانىن ەسكەرسەك، ادەيى سولاي بۇرمالانعان دەسەك تە، قاتەلەسە قويمايمىز). ۇلى بۇلعار يمپەرياسىنىڭ ايماعى مەن بۇلعار حانى بالاسىنىڭ قاجىلىعى جايلى دەرەكتەر «يبن فادلاننىڭ ەدىل بۇلعارلارىنا ساياحاتى» دەگەن جازبانىڭ جالعان ەكەنىن دالەلدەيدى (ول ەڭبەكتىڭ جالعان ەكەنىن يسلام دىنىنەن جەتكىلىكتى حابارى بار كەز كەلگەن ادام وقىسا دا تۇسىنە الادى). رەسەي عالىمدارى وسى جالعان جاريالانىم ارقىلى قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا قازاق دەگەن ۇلت بولماعانداي، وندا تەك وعىزدار مەن باشقىرلار مەكەندەگەندەي، مۇسىلمان ءدىندى بۇلعار حانى الىپ يمپەريانى ەمەس، شاعىن عانا ەدىل بۇلعارلارىن بيلەگەندەي ەتىپ كورسەتۋدى، ال ۋرۋس پەن ساكالبان ەلىن قىرىمدا عانا ەمەس، ورال تاۋى ايماعىندا، ياعني، ىشكى رەسەيدە ءومىر سۇرگەن رۋس-سلاۆيان ەلى ەتىپ تانىتۋدى ماقسات ەتتى. سوندىقتان «حازار قاعاناتى – زاكاۆكازەدەن باستاپ، قارا تەڭىزگە دەيىن سوزىلىپ جاتقان مەملەكەت ەمەس، داعىستاننان باستاپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ باتىسىن عانا الىپ جاتقان مەملەكەت» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىم جاسادى.

حازار قاعاناتى تۋرالى دەرەكتەر جيناعان لەۆ گۋميلەۆتىڭ ءوزى حازارلار بولدى دەگەن ايماقتان حازار-ەۆرەي بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى ەش جادىگەر تابا الماعانىن وكىنىشپەن جازعانى بەلگىلى (قايدان تاپسىن، مۇلدە باسقا جاقتان ىزدەسە). كەڭەس وداعى كەزىندەگى ساياسات ءال ماسۋدي مەن يبن باتۋتا ەڭبەكتەرىن قاساقانا ەلەۋسىز قالدىردى، بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. ويتكەنى، اتالعان عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ شىنايىلىعىن الەم وقىمىستىلارى مويىنداسا دا، ونداعى ناقتى دەرەكتەر رەسەي تاريحىنىڭ مۇلدەم وزگەشە ەكەنىن كورسەتەدى. ەسەسىنە، ورىس بيلىگى ارنايى دايىنداتقان يبن فادلان، راشيد اد-دين، ماحمۋد قاشقاري، جالايىري، «يگور پولكى تۋرالى داستان»، دۋلاتي جازبالارى بارىنشا وقىتىلدى، جارنامالاندى. ەڭ وكىنىشتىسى، سول جالعان جازبالار ارقىلى ورىستىڭ عانا ەمەس، قازاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، تۇركىمەن، ازاربايجان، قۇمىق، باشقىر، نوعاي ۇلتتارىنىڭ دا تاريحى تۇگەل  بۇرمالاندى. وندا تۇركىتىلدى حالىقتار «كەشە عانا پايدا بولعان، بۇرىن مەملەكەتتىلىك دەگەندى بىلمەگەن جابايىلار» كەيپىندە باياندالدى. ال حريستيان ءدىندى ورىس، گرۋزين جانە ارميان تاريحتارى كونەدەن بار حالىقتار رەتىندە جاساقتالدى.

ۇلى بۇلعاريانى بيلەۋشى اۋلەتتىڭ يسلام ءدىنى ورنىعۋىنا نارازى توبى، ياعني «حان ءاسۇي بەكتەرىنىڭ» ءبىر توبى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن. ولار IX عاسىردا الان ەلى بيلىگىن قولدارىنا الدى. VII عاسىردا الان ەپارحياسىن قۇرىپ حريستياندىق قابىلداعان الان ەلىنىڭ IX عاسىردا حريستيان دىنىنەن باس تارتۋى وسىنداي سەبەپتەن دەپ بىلەمىز (بۇل وقيعا ماسۋدي جازباسىندا ايتىلادى). الانداردى بيلەپ كەلگەن اسىلۇيالىق اش-ديگور توبى بيلىكتەن ايرىلدى، وسىلايشا ولار ءوز حالقىنان بولەكتەنىپ، كەيىنگى زامانداردا وزدەرى بيلەگەن يرون حالقىمەن بىرىگىپ وسەتين حالقىن قالىپتاستىرعان. ۇلى بۇلعاريادان كەلىپ الاندار بيلىگىن قولىنا العان بۇلعارلىق اسىلۇيا توبىنان بالقار ۇلتى ىرگە قالادى. ال قاراشا حالىقتان, ياعني قاراپايىم الانداردان قاراشاي ۇلتى تارادى. بالقارلاردى XVIII عاسىرعا دەيىن گرۋزيندەر باسيانى، ال وسەتيندەر اس دەپ اتاعان ەكەن. سونداي-اق بالقار حالقىنىڭ بيلىك جۇيەسى مەن قۇڭ يمپەرياسىنىڭ بيلىك جۇيەسى جاقىن ەكەنى كورىنىپ تۇر جانە ونداي جۇيە باسقا كورشى حالىقتاردا جوق (تەك وسەتيندەر قۇرامىنداعى ديگور توبىندا ۇقساس جۇيە بار، ول ديگورلاردىڭ اسىلۇيالىق اس-تۇعىر رۋى ەكەنىن اڭعارتادى). بالقارلاردىڭ بيلەۋشى اۋلەتى «ولي» ء(ۇلىۇي) دەپ اتالادى، ولاردىڭ تورەلىگىنە قاراشايلار مەن ديگورلار دا (وسەتيندەر قۇرامىنداعى) جۇگىنگەن. وسى دەرەكتەردەن بالقار حالقىن بيلەگەن اسىلۇيا توبى مەن ۇلى بۇلعاريانى بيلەگەن اسىلۇيا اۋلەتى تۋىس ەكەنىن كورەمىز. ديگورلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كاسوگتا» توبى مەن بالقارلار قۇرامىندا قۇل ساناتىندا بولعان «كازاك» توبى ءحى عاسىردا الاندارعا قۇلدىققا تۇسكەن زاكاۆكازەلىك قازاقتار ەكەنى تۇسىنىكتى.

حازار قاعاناتى اۋەلدە زاكاۆكازەدە ورناعان. ازاربايجانداردى قۇمىق جانە ۆايناح حالىقتارى وسى كەزگە دەيىن «حاجاري» دەپ اتاپ كەلدى. دەمەك، ءوزىن «ازەربايجان» ەمەس، «ازاربايجان» دەپ اتايتىن حالىق حازار قاعاناتى زامانىندا قالىپتاسا باستاعان. حازار تايپاسى كاۆكازعا ورتا ازيادان ءVى  عاسىردا كەلگەن جانە وعىزدىق تايپا بولىپ تابىلادى. قازىرگى تۇركىمەن حالقى قۇرامىندا حاسار تايپاسى بار. تۇركى قاعاناتى ىعىستىرعان حازار تايپالارى VI عاسىردا زاكاۆكازەگە اۋعان، وندا ولار يرانمەن وداقتاس رەتىندە ساۆير يمپەرياسىن جويۋعا اتسالىستى. كەيىن ولار VII عاسىردا كەلگەن تيۋركي اشينالارعا باعىندى، ول ايماقتا حازارلار باسىم بولعاندىقتان مەملەكەت حازار قاعاناتى دەپ اتالدى. ءال ماسۋدي ارميانداردىڭ ەڭ جاۋىنگەر توبى سياۆۋردا تايپاسى ەكەنىن جازادى، وسى دەرەك ساۆير يمپەرياسىن بيلەگەن ءسۇربورى توبىنىڭ كىشى كاۆكاز تاۋىنداعى ارميانداردى بيلەپ قالعانىن بايقاتادى (ولار جۋرزان (گرۋزين) ەلى مەن قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلى بيلىگىندە ءوز قولدارىندا ۇستاپ قالعان).

ءال ماسۋدي X عاسىردا گرۋزين (جۋرزان دەلىنگەن) مەن ابحاز كنيازدىكتەرى تبيليسي ايماعىنداعى يسكاح ب. يسمايل دەگەن بيلەۋشى باسقارعان مۇسىلمان مەملەكەتىنە سالىق تولەپ تۇرعانىن جازادى. IX عاسىردا ۆيزانتيا يمپەراتورى وسى ەلدى پاپاگيا دەپ كورسەتكەن. بۇل – "تۇركىمەن بوركىن" مىسقىلداعان اتاۋ. باس كيىمدەرىنىڭ تۇسىنە قاراپ كورشىلەرى «قارا پاپاحتار» دەپ اتاعان. قازىرگى قارا پاپاح توبى ازاربايجان ۇلتىنىڭ قۇرامىندا جانە ءبىرازى گرۋزيا ايماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قارا پاپاحتار قۇرامىنداعى "حان تايپاسى" دەپ اتالاتىن بورچالو توبىنىڭ دۇرىس اتاۋى بورشىلەر ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ونىڭ تەركاۆيۋن دەگەن ەكىنشى اتاۋىن توركى مەن كوپۇي دەپ ءبولىپ قاراۋ كەرەك. ويتكەنى، XI عاسىرداعى كيەۆ كنيازدىگىندەگى چەرنوكلوبۋك حالقى قۇرامىندا توركي مەن كوپۋي توپتارى بولعان. وسى دەرەكتەر كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن چەرنوكلوبۋك حالقى زاكاۆكازەدەن بارعان قارا پاپاحتار ەكەنىن دالەلدەيدى، ياعني كۋاب (كيەۆ) كنيازدىگىندە بيلەگەن اسىلۇيا توبى. دەمەك، ولاردى بيلەگەن ءبورىشى (قازىرگى بەرىش رۋى) تايپاسى تورگى اسۇيا (تيۋركي اشينا) توبىنان.

قاراپاپاح حالقى تبيليسي اۋماعىندا قالىپتاستى. ساۆير يمپەرياسى جويىلعان سوڭ تبيليسي ءVى عاسىردا يران بيلىگىندە بولدى، يران اسكەرى حازار تايپاسىنان قۇرالدى. دەمەك ءVى عاسىردا تبيليسي ايماعىن حازارلار مەكەندەدى، ال ءVىى عاسىردا ول جەردى تيۋركي اشينا اسكەرى بولىپ كەلگەن قازاقتار باسىپ الدى. سول قازاقتار قىسىمىنان كىشى كاۆكاز تاۋىنا كەتكەن حازارلار ح عاسىردا ادجار ۇلتى بولىپ قالىپتاسا باستاعانىن ءال ماسۋدي جازباسىنان اڭعارامىز. ال ورنىندا قالىپ قويعان حازارلار مەن جاڭا كەلگەن قازاقتاردىڭ بىرىگىپ ارالاسۋىمەن قاراپاپاق حالقى پايدا بولعان. ول قازاقتار حازارلارشا تۇركىمەن بوركىن كيۋدى ادەتكە اينالدىردى. ولار عانا ەمەس، سول ماڭداعى بارشا حالىقتار سول باس كيىمدى كيۋدى ءداستۇر ەتە باستادى جانە ول باس كيىم «پاپاح» دەگەن ورتاق اتاۋعا يە بولدى. وسىلايشا تبيليسي ايماعىنداعى حازارلار مەن قازاقتاردان ءبىر حالىق قۇرالدى. ولار وزدەرىنە باعىنىشتى اينالاداعى وزگە حالىقتاردان ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن تەك قارا ءتۇستى پاپاح كيدى. وسى سەبەپتەن ولاردىڭ حالىقتىق اتاۋى قاراپاپاح بولىپ قالىپتاستى. قاراپاپاحتى بيلەگەن – اسىلۇيا ديناستياسى، ولاردىڭ ءبورىشى دەگەن تيۋركي اشينالىق توپ ەكەنىن ازاربايجان قاراپاپاحتارى قۇرامىنداعى «حان تايپاسى بورچالا» توبىنىڭ اتاۋى دالەلدەيدى. قاراقالپاق ۇلتى سول زاكاۆكازەدەن كەلگەن قاراپاپاحتاردان قالىپتاسقانىن كەيىنگى جازبالارىمىزدا ايتاتىن بولامىز. قاراپاپاح حالقى ءتارىزدى قاراقالپاق ۇلتى دا تەك قارا ءتۇستى تۇركىمەن باسكيىمىن كيەتىنى انىق فاكت.

ازاربايجان جەرىندە «قارا بورىك» دەگەندەر دە بولعان، الايدا ولار قارا پاپاح توبىنان ەمەس. ولار – ءحىىى عاسىردا ورتا ازيادان زاكاۆكازەگە كەلگەن قىپشاق اسكەرى قۇرامىنداعى قارا بورىكتەر. قىپشاق تايپاسى – حورەزمشاح دجالەليديننىڭ اسكەرى بولاتىن، ولاردى وكشەلەگەن شىڭعىسحان اسكەرى ەكەنى بەلگىلى. ياعني، قارا پاپاح توبى زاكاۆكازەگە ونداعى قارا بورىكتەردەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن كەلگەن.

سونىمەن ح عاسىردا حازار قاعاناتىن، ۇلى بۇلعار يمپەرياسىن، تبيليسي اۋماعىنداعى  قاراپاپاح مەملەكەتىن، جارتىلاي تاۋلىق الان ەلىن جانە ۇلكەن كاۆكاز تاۋىنداعى سارير مەملەكەتىن بيلەگەندەر اسىلۇيانىڭ تيۋركي اشينا ديناستياسى بولىپ تابىلادى. ال جۋرزان (گرۋزين) كنيازدىگى مەن ارميان ەلىن جانە قىرىمدا دەربەس وتىرعان ساكالبان-ۋرۋستاردى اسىلۇيانىڭ جۋجان ءسۇربوراس توبى بيلەگەن. سوڭعىلارى ىڭعايلى ساتتە باقتالاس جاۋلارى – تيۋركي اشينالار بيلەگەن مەملەكەتتەردى جويىپ جىبەرەدى. ول جايىندا كەزەكتى ماقالامىزدا جازامىز.  

بەكجان ءادەنۇلى

(جالعاسى بار)

Abai.kz