كەشكى التىدا قالادان شىعىپ كەتتىك. تالعاردان جəنىبەك ەسىمدى اعانى مىنگىزىپ الدىق. بۇل كىسىلەر – سارىباستاۋداعى «ۇلاعاتتى ۇرپاق» قوعامدىق قورىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن اعالار. تالعاردان شىعىپ ۇلكەن جول تورابىنا تۇسكەندە كولىگىمىز بۇزىلىپ قالدى. Əۋپىرىمدەپ جاقىن ماڭداعى اۋىلعا جەتىپ قالعانبىز. ءبىر كەزدە مəشينە مۇلدەم جۇرمەي قالدى. اعالار رولگە مەنى وتىرعىزىپ، وزدەرى يتەرىپ كەلە جاتىر. ءرول دەگەنگە العاش وتىرۋىم. ەكى ەزۋىم ەكى قۇلاعىمدا. مəشينە ايداۋ وڭاي ەكەن دەپ كەلەم. كومەكتەسۋگە توقتاعان ءبىر كىسى اۋىلدىڭ كىرەبەرىسىندەگى مəشينە جوندەۋ ورتالىعىنا الىپ كەلدى. بۇزىلعان جەرىن اۋىستىراتىن بولشەگىن تاپپاي بىر-ەكى ساعات ايالدادىق. سوڭعى سəتتە كولىككە دəل تۇسەتىن بولشەكتى تاۋىپ، كومەكتەسكەن اعالارعا العىسىمىزدى بىلدىرىپ، جولعا شىقتىق.
جۇرگىزۋشىمىز تولەگەن اعا قالعىپ كەتپەس پە ەكەن دەپ ۋايىمداپ كەلەم. ال ءوزىمنىڭ
كوزىمە ۇيقى تىعىلىپ بارادى. ويانسام، تاۋدىڭ ورتاسىندا كەلە جاتىرمىز. شوپىرىمىز ۇيىقتاپ كەتپەس ءۇشىن مۋزىكا قويىپ قويىپتى. ءبىر قىزىعى جولدا شەمىشكە شاقسا، ۇيىقتامايدى ەكەن. تاڭعى تورتتە سارىباستاۋعا ىلىندىك. مəشينەدەن تۇسسەم، كۇن سالقىن. «جىلى كيىمدەرىڭدى əكەل» دەگەن سوڭ əجەم توقىپ بەرگەن ءجۇن شۇلىققا دەيىن كيىپ العانىم مۇنداي جاقسى بولار ما؟! قۇربىم ۇيىقتاماي كۇتىپ وتىرىپتى. تاڭعى اس جەتى جارىمدا. وعان ويانۋعا شامام بولمادى. بىراق اسحاناداعى اپايلار «قوناعىڭ اش قالماسىن» دەپ تاماق بەرىپ جىبەرىپتى. اسقا تويىپ الىپ، كىشى توپتاعى قىزداردىڭ ساباعىنا باردىق. باستاۋىش سىنىپتاردا وقيتىن ون جەتى قىز بار ەكەن. سۇرامايتىنى جوق. ءبىر ايتقانىڭدى قاعىپ الادى.
نارىنقولدىق تۇلعالار بۇتىندەلمەي كەتكەن ەر-تۇرمان سياقتى
تۇستەن كەيىن ەكى اعامىزدىڭ ۋəدەسى بويىنشا قاراسازعا تارتتىق. نارىنقولعا كەلىپ تۇرىپ مۇقاعالي ماقاتاەۆ تۋعان اۋىلعا سوقپاي كەتۋ ۇيات. بىر جاعى اۋىلدى، ەكىنشىدەن اقيىق اقىن اتىنداعى مۋزەيدى كورگىمىز كەلدى. جəنىبەك اعا اۋىل مەن اۋداننىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن قوزعاپ، وسى ەلدەن شىققان ءىرى تۇلعالار تۋرالى ايتىپ كەلەدى.
«قازاقستانداعى ەڭ بيىك اۋدان – وسى نارىنقول. بۇلتتاردىڭ قول سوزىم جەردە تۇرعانداي كورىنۋى سودان. نارىنقولدىقتاردىڭ بەتى قىزارادى دا جۇرەدى. ونىڭ سەبەبى قىسىمنىڭ جوعارى بولۋىنان. تۇرعىندار اۋداننىڭ اۋا رايى سياقتى.
ادامعا ءبىر سۋىنىپ، ءبىر ىسىنىپ تۇرادى»، – دەپ كۇلدى جولباسشىمىز. كەزىندە
سارىباستاۋدى اتاقتى لەنين كولحوزى ەتكەن قاراتاۋدىڭ جانىنان ءوتىپ بارامىز. كۇنگەي بەتىندە قار تۇرمايدى ەكەن. قىس بويى قۋىس-قۋىسىندا قوي جايىلىپ شىعادى. ال تەرىسكەي بەتىندە قاراعاي قالىڭ وسەدى. وسى اۋداننىڭ ادامدارىن كەزىكتىرە قالساڭ، ءبىر-ءبىرىن قولداپ، قولپاشتاپ جۇرەتىنىن بايقايسىڭ. ول ويىمدى جولباسشىمىزعا ايتىپ ەدىم:
«نارىنقولدان شىققان تۇلعالار بۇتىندەلمەي كەتكەن ەر-تۇرمان سياقتى. مۇقاعالي ماقاتاەۆ، بەردىبەك سوقپاقباەۆ، ساعات Əشىمباەۆ، ايتىسكەر اقىن ورازالى دوسبوسىنوۆ، مەملەكەت قايراتكەرى التىنبەك سəرسەنبايۇلى سەكىلدى جەرلەستەرىنىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەلە مە ەكەن، نارىنقولدىقتاردىڭ جەرشىل ەكەنى راس»، – دەدى.
نارىنقولدا تىنىسىڭ كەڭەيەدى. مəشينەدەن تۇسە سالىپ، ات ەرتتەپ، قۇمارىڭ قانعانشا مىنا دالادا شابا كەتكىڭ كەلەدى. اينالا قورشاعان تاۋ. Əتتەڭ، وعان شىعىپ ءتۇسۋ ءۇشىن ءبىرتالاي ۋاقىت كەرەك. قىزىققانىمنان «مىنا تاۋلاردىڭ بəرىنە شىققانسىزدار ما؟» دەپ سۇرادىم. «شىقپاعاندا شە؟ بالا كۇنىمىزدە اۋىلدان ۇزاپ ءۇش اي مال باعامىز.
«الپينيست» سيىرىمىز بولاتىن. ەتەكتەگى ءشوپتى مەنسىنبەي، تاۋدىڭ باسىنا جايىلادى. تومەننەن قانشا ايقايلاساڭ دا، تۋرا جانىنا بارىپ تاياقپەن تۇرتپەسەڭ قيمىلدامايتىن. سول سيىردى قۋىپ ءجۇرىپ-اق اينالاداعى بارلىق تاۋعا شىقتىق، – دەدى جəنىبەك اعا بالالىق شاعىن ەسكە الىپ. – جاڭا ءبىز شىققان جارتاستا مالعا قاراپ تاڭنان كەشكە دەيىن وتىرۋشى ەدىك. اۋىلعا قاشان قايتار ەكەنبىز دەپ اڭسايتىنبىز. تۇزكولدىڭ جانىنان ءۇي تىگىپ، سوندا جاتاتىنبىز. ءۇش اي دەمالىس اياقتالىپ، اۋىلعا قايتقاندا قالاعا كەلگەندەي شات-شادىمان بولۋشى ەدىك».
الدىمىزدا – ەلشەن بۇيرەك تاۋى. ماقاتاەۆ «اتامەكەن» پوەماسىن وسى تاۋدىڭ باسىندا وتىرىپ جازعان دەسەدى. تاۋعا جەتە بەرە تۇزكول دەگەن كول بار. تۇزكولدىڭ بالشىعى تەرى اۋرۋلارىنا ەم. ونى قارسى كەلە جاتقان ۇلكەن قارا مəشينە كولگە بارار جولدى سۇراعاندا ءبىلدىم. اياعى قاقساپ، بۋىنى اۋىراتىندار دا كولدىڭ باتپاعىنا بارادى ەكەن. قاراسازدان ءحانتəڭىرى شىڭى جاقسى كورىنەدى دەگەن. الايدا كۇن بۇلتتى بولىپ، كورە المايمىز-اۋ دەستىك. ەسەسىنە ەرتەڭگىسىن سارىباستاۋدا ۇيدەن شىعا سالا اتاقتى شىڭدى انىق كوردىم. «ءبىر تۋريست جىگىت اۋىلدا ون كۇن جاتىپ شىڭدى كورە الماي كەتكەن. نيەتىڭىز اق ەكەن»، – دەگەن سوزگە مəز بوپ قالدىم.
مۇقاعاليدىڭ مۋزەيىنەن مۇڭايىپ قايتتىق
الىستان قاراساز اۋىلى مۇنارتىپ كورىندى. ءتورت بۇرىشى تاۋمەن بىتكەن الاقانداي عانا اۋىل ەكەن. ەسىكتەن شىقسا دا، اينەككە قاراسا دا تاۋ كورەتىن جەردە اقىن بولماۋ مۇمكىن ەمەستەي. ماقساتىمىز – م.ماقاتاەۆ اتىنداعى مۋزەيدى كورۋ. كولىگىمىزدەن تۇسسەك، بەت-اۋزى ساتپاق-ساتپاق ءۇش بالا اسىر سالىپ ويناپ ءجۇر. اعالار بىرەۋىن شاقىرىپ الدى. كىشكەنتاي بولسا دا ەسى بار ەكەن. «اسسالاۋماعالەيكۋم!» – دەپ قوس قولداپ امانداسىپ جاتىر. «مۇقاعالي تۋعان اۋىلدىڭ ءار تۇرعىنى اقىننىڭ ولەڭىن جاتقا وقيدى دەگەندى ەستيتىن ەدىك. سونى بىلەسىڭ بە؟» – دەپ بايقادى الدىمەن. «بىلەمىن». «ءبىر ولەڭىنە باسشى قانە»، – دەگەنى سول ەدى ءتورتىنشىنى بىتىرگەن باعجان «تاۋ وزەنى تەنتەك قوي، تاسىپ جاتىردى» مۇدىرمەي ايتىپ بەردى. جانىبەك اعا ريزا بولىپ باسىنان سيپادى.
مۋزەي ەكى قاباتتان تۇرادى. الدىندا اقىننىڭ ءمۇسىنى ورنالاسىپتى. ەكسكۋرسوۆود الماگۇل اپاي ءار تاقتاشانى تانىستىراردا تاقىرىبىنا سايكەس اقىننىڭ ولەڭىمەن باستايدى. قازىر اقىننىڭ شولپان، الماگۇل ەسىمدى ەكى قىزىنىڭ، ۇلى جۇلدىزدىڭ كوزى ءتىرى. الايدا مۋزەيگە كىرسەڭ، دارداي اقىننىڭ ىزدەۋشىسى، جوقشىسى جوقتاي، ءوزى كەشە ەمەس بىرنەشە عاسىر بۇرىن كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. مۇقاعاليدىڭ سۇيىكتى اۆتورلارى دەپ سورەنى كىلەڭ كىتاپتارمەن تولتىرعان. ول ابايدى ءپىر تۇتقان دەپ ابايدىڭ كىتاپتارىن ەكىنشى سورەگە قويعان. ال قالعان كەڭىستىكتى اقىننىڭ ولەڭى مەن بار حالىق بىلەتىن فوتوسۋرەتتەرمەن تولتىرىپتى. بىزگە تاڭسىق ەكى-اق فوتو بار ەكەن. ولار: ماقاتاەۆتى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالعانداعى سۋرەتتەر.
ءبىر سۋرەتىندە شاشىنا اق كىرگەن سىنىپتاسىنىڭ جانىندا تۇرعان ادامنىڭ كەلبەتىن كەسىپ، جاپ-جاس مۇقاعاليدى قويىپ قويىپتى. مۇنىسى ءتىپتى ۇيات ەكەن. قازىر مۋزەي م.تىنىشباەۆ اتىنداعى الماتى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە قارايدى. مۋزەيدىڭ ءبىر سۋرەتىن تۇزەۋ ءۇشىن دە سولاردان رۇقسات سۇراۋ قاجەت. الايدا وبلىستىق مۋزەيدىڭ بىلدەي ءبىر اقىننىڭ مۇراجايىنا كوڭىل اۋدارمايتىنى كورىنىپ تۇر. اقىن پايدالانعان زاتتار دەگەندە كورگەنىمىز جازۋ ۇستەلى، دومبىراسى، جالعىز سىرت كيىمى مەن ءشاي ۇستەلى عانا. اقىننىڭ جازۋ ۇستەلىنىڭ الدىندا ابايدىڭ پورترەتى ءىلۋلى تۇرادى ەكەن. ولەڭ جازعىسى كەلگەندە «مىنا شالدىڭ قاباعى اشىق قوي، ماعان ولەڭ جاز دەپ تۇر» دەيدى ەكەن دە قولىنا قالامىن الادى. جازعىسى كەلمەگەن كۇنى «مىنا شالدىڭ قاباعى قاتۋلى بۇگىن» دەپ ۇستەلىنەن تۇرىپ كەتەدى ەكەن. كەي ەكسپوناتتاردى استانانىڭ 20 جىلدىعىنا قويامىز دەپ ەلورداعا اكەتكەنىنە ەكى ايدان اسىپتى. بۇرىن اقىننىڭ اۋىلداسى جالعاس ەسىمدى اپايدىڭ شيدەن توقىپ، سىيعا تارتقان پورترەتى بولعان ەكەن. ەندى قايدا قالعانىن ەشكىم بىلمەيدى. قور بولىمىندە اقىننىڭ شەكپەنى، بەسىگى، توسەكجاپقىشى بار. كوپشىلىككە نە سەبەپتى شىعارمايتىنىن سول كۇيى ۇقپاي قايتتىق. اينالاعا قاراساق، جيھازداردىڭ ءبارى ەسكى. سويتسەك 1991 جىلى مۋزەي اشىلعان كەزدەگى جيھازدار ءالى اۋىستىرىلماپتى. ءتىپتى قولدانعان زاتتارىنىڭ سىرتىنا تەرەزە دە قويماعان. وسىنشا ولقىلىقتى كورگەن سوڭ كامەرانىڭ جوق ەكەنىنە كوز جۇما قارادىق. مۋزەيدى ون بەس جىل باسقارعان جۇماش وتەەۆ سورە مەن جىلتىراقتى ءسان كورگەن دەسەك تە، كەيىنگى باسشىنىڭ زامانعا ىلەسىپ، وزگە مۋزەيلەردىڭ جۇمىسىنا قاراۋىنا بولار ەدى. ءبىر-اق ءتۇيىن جاساۋعا بولادى: ىقىلاسسىزدىق.
مالشىلاردىڭ ۇيىنە قۇدايى قوناق بولدىق
الىپ-ۇشىپ كەلگەن كوڭىلىمىزدى مۋزەيدىڭ جاعدايى سۋ سەپكەندەي باستى. ورىس حالقىنىڭ ياسنايا پوليانادا تۇرعان لەۆ تولستويىنىڭ بۇكىل ەگىس القابىمەن قوسا ءۇي-جايىن ساقتاپ وتىرعانى، پۋشكينىنىڭ مۋزەيىندە كەلۋشىلەرگە اقىننىڭ نەكە جۇزىگىن تاعىپ كورۋگە رۇقسات بەرىپ قوياتىنى ەسىمىزگە ءتۇستى. ءۇن-ءتۇنسىز كولىككە وتىرىپ، سارىباستاۋعا قايتايىق دەدىك.
مۇقاعالي تۋعان اۋىل شالكودەگە بارار جولدا ەكەن. ال قازىرگى قاراساز بۇل جەرگە 1967 جىلى كەلىپ ورنالاسقان. ول كەزدە اقىن الماتىعا كوشىپ كەتكەن.
قايتار جولدا جاڭبىر قۇيدى. قاراسازعا كەلەردە ءار جەردەن التى قانات اق ۇيلەردى كورگەنبىز. سارىباستاۋلىق اعالاردى سىناماقشى بولىپ «وزدەرىڭىز تانىمايتىن ۇيگە قۇدايى قوناقپىز دەپ بارىپ كورەيىكشى» دەدىك ازىلدەپ. باسىندا ەكى اعامىز قيپاقتاپ قالدى. العاش كورىنگەن كيىز ءۇيدىڭ جانىنا توقتادىق. بۇل كەزدە جاڭبىر قۇيىپ كەتكەن. سۋىق ءارى تامشىسى دوبالداي. دىرىلدەپ كەتتىك. بارساق مالشىنىڭ جارى ەكى بالاسىمەن بىرگە قيدىڭ بەتىن جاۋىپ ءجۇر ەكەن. وتاعاسى الدىمىزدان شىقتى. جاڭبىردان تولەگەن اعا ەكەۋىنىڭ نە سويلەگەنىن ەستي الماي قالدىق. ايتەۋىر ۇيگە كىرىڭىزدەر دەگەن سىڭايىن بايقادىق. كىرسەك وڭ جاقتا اتاسى دەمالىپ جاتىر ەكەن. سول جاقتا التى جاسار نەمەرەسىن قۇشاقتاپ اجەي وتىر. التىنشى سىنىپقا وتكەن مارال تاماقتىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتكەن ەكەن. تورگە شىعارىپ، تانىسىپ-بىلىسە باستادىق. اناسى سىرتتى جايعاپ كەلەم دەگەنشە مارال ۇستەلدىڭ ءۇستىن جيناپ، ءشاي دايىنداپ، ودان تاماق باستاپ ۇلگەرىپ جاتىر. اناسىنىڭ قولعاناتى بولىپ قالعانىنا ءتانتى بولدىق. اۋىلداستارى بولۋى كەرەك، بىزدەن كەيىن تاعى ەكى اعا مەن ءبىر اپا كىردى. ءسوز بارىسىندا ءۇي يەسى كادىرحان اعا ەكىنشى كيىز ءۇيدى ءالى جەتكىزە الماي جاتقانىن ايتىپ قالدى. كيىز ءۇي كىشكەنتاي بولسا دا ءبارىمىزدىڭ سىيىپ كەتكەنىمىزگە، ارقا-جارقا اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزعا كوڭىلىمىز كوتەرىلدى. وزدەرى نەگىزىنەن تۇزكول اۋىلىندا تۇرادى ەكەن. ارايلىم اپاي ەكەۋىنىڭ ەكى ۇل، ەكى قىزى بار. اجەسىنىڭ قۇشاعىندا وتىرعان كەنجە قىزدارى ۇستىگە كيەتىن ءبۇتىن كيىمدى كەسىپ، كويلەك ەتىپ العانىن ەستىپ ءبىر كۇلدىك. بۇل جاقتا قايماقتى ماڭىز دەيدى ەكەن. ءدامى ءتىل ۇيىرەدى. سارى ىرىمشىكتەن العاش ءدام تاتۋىمىز. ءسۇت قاتقان ءشاي ءىشىپ، بويىمىز جىلىندى. ال مەنىڭ كيىز ۇيگە جايلانىپ العاش وتىرۋىم. مارالدى سوزگە تارتىپ، ولەڭ شىعاراتىنىن، ءتىپتى ءبىر توپ ولەڭى رەسپۋبليكالىق گازەتكە باسىلعانىن بىلدىك. تاعى ءبىر جاس ءتىلشى تاپتىق دەپ قۋاندىق.
باسىندا اعالار قىمىز سۇراعان ەدى. جىلقى ۇستامايتىنىن ايتقان كادىرحان اعا كورشىسى ماقسۇتحان قۇرداسىنا جول سىلتەپ جىبەردى. جاڭبىر باسىلعاندا كولىككە قايتا وتىردىق. سالىپ ۇشىپ كەلەسى كيىز ءۇيدىڭ الدىنا كەلدىك. سىرتقا جاس قىز شىعىپ، ودان قايتا كىرىپ كەتتى. ەندى اناسى شىعىپ، قىمىز ىشۋگە ۇيگە شاقىردى. ۇيگە كىرگەنىمىز سول ەدى ورەدەگى قۇرتتى كورگەن قۇربىم «انا قۇرتتى قارا!» دەدى تاڭعالىپ. دۋ كۇلدىك. سونشا ۇلكەن قۇرتتى مەن دە كورمەگەن ەدىم. جايلانىپ، باپتالعان قىمىزدى ءسىمىرىپ وتىرمىز. ءبىر كەسەسىن زورعا تاۋىسىپ بولساق، قىمىزدى ەكى اياقتان كەم ىشپەۋ كەرەك دەپ كەسەمىزدى تولتىرىپ قايتا ۇسىنادى. ونى ءىشىپ بولساق، تاعى ءبىر ايلا تاۋىپ قوناقجاي ەكەندەرىن كورسەتىپ جاتىر. اڭگىمە ۇستىندە جانىبەك اعا: «بۇل قىزىڭىز كيىز ۇيدە ءشاي ءىشىپ كورمەگەن ەكەن. سول ارمانىن ورىندادىق. تاعى ءبىر ارمانى جۇگەندى ەشكىم ۇستاماي اتقا وتىرعىسى كەلەدى. ونى دا ورىنداساق دەپ وتىرمىز»، – دەدى ءۇي يەسىنە قاراپ. ماقسۇتحان اعا كۇلىمسىرەپ، ەڭ جۋاس دەگەن اتتى ەرتتەپ اكەلۋگە سىرتقا شىقتى. اتقا مىنگەنىمدە بىرازعا دەيىن جەتەكتەپ ءجۇردى. قورىقپاي وتىرۋ كەرەگىن، قورىقساڭ جانۋار سەزىپ قالىپ مايىپ قىلاتىنىن ايتقان سوڭ، جىگەرىمدى جيناپ «ءوزىم جۇرەمىن» دەپ جۇگەندى الدىم. جايىلىپ جۇرگەن قويعا قاراي اقىرىن ءجۇرىپ بارام. قورىقپادىم. ءبىر كەزدە شاۋىپ كوردىم. ءانى-مىنە اتتان ۇشىپ تۇسەتىن سياقتىمىن. بىراق ءوزىم دە ساۋ، ات تا امان ۇيگە اكەلىپ بەردىم. قۇربىمنىڭ قۇرتتى كورگەندەگى تاڭعالىسىن ۇمىتپاعان ۇيدەگى تاتەمىز ءبىر قالتاسىن سالىپ بەردى. كەش باتىپ قالعان. راقمەتىمىزدى ايتىپ اۋىلعا شىقتىق. مۋزەيدەن كەيىنگى كوڭىلسىزدىكتى جولدا كەزدەسكەن ەكى اپپاق ءۇيدىڭ اقكوڭىل ادامدارى جۋىپ-شايىپ تاستاعانداي. ءتىپتى سارجايلاۋلاتىپ كەلەمىز.
اعىلعان كولىكتەن، ۋ-شۋدان، ىستىقتان دەمالۋعا بارعانىمىز ابدەن ارزىدى. نارىنقولدى قيماي-قيماي قالاعا قايتتىق. بۇل جاقتان دا ادامدار كوشەدى ەكەن-اۋ.
تاڭشولپان تولەگەن
دەرەككوزى: «ۇلان» گازەتى, №32
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «اسقار تاۋدىڭ ار جاعىندا ەل بار» دەپ…
Abai.kz
