دۇنيەدەگى كەز-كەلگەن حالىقتى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرى، ءتىلى ەكەندىگى بارشاعا ايان. ال مادەنيەت پەن سالت-ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋىنا ءدىننىڭ شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن كەشەگى اتەيستىك قوعامنان شىققان بىزدەر ونشالىقتى مويىنداي بەرمەيمىز. الايدا، ءدىننىڭ حالىقتىڭ مادەني، رۋحاني بولمىسى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قاينارى ەكەندىگىن وزگە حالىقتار الدەقاشان مويىنداعان.

دۇنيەدەگى كەز-كەلگەن حالىقتى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن ونىڭ مادەنيەتى مەن سالت-ءداستۇرى، ءتىلى ەكەندىگى بارشاعا ايان. ال مادەنيەت پەن سالت-ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋىنا ءدىننىڭ شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن كەشەگى اتەيستىك قوعامنان شىققان بىزدەر ونشالىقتى مويىنداي بەرمەيمىز. الايدا، ءدىننىڭ حالىقتىڭ مادەني، رۋحاني بولمىسى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قاينارى ەكەندىگىن وزگە حالىقتار الدەقاشان مويىنداعان.

مىسالى، نەمىستىڭ ويشىل اقىنى ەليوت حريستيان ءدىننىڭ ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تاريحىنداعى ءرولىن بىلاي باعالايدى: «وسنوۆنىم ۆ سوزداني وبششەي كۋلتۋرى نارودوۆ، كاجدىي يز كوتورىح يمەەت سۆويۋ كۋلتۋرۋ، ياۆلياەتسيا رەليگيا... يا گوۆوريۋ وب وبششەي حريستيانسكوي تراديتسي، كوتورايا سدەلالا ەۆروپۋ تەم، چتو ونا ەست ي وب وبششيح ەلەمەنتاح كۋلتۋرى، كوتورىە ەتو وبششەە س سوبوي حريستيانستۆو پرينەسلو ... يمەننو ۆ حريستيانستۆە رازۆيلاس ناشە يسكۋسستۆو، ۆ حريستيانستۆە دو نەداۆنەگو ۆرەمەني كورەنيلاس پراۆوۆىە سيستەمى ەۆروپى. يمەننو نا فونە حريستيانستۆا پريوبرەتاەت زناچەنيە ناشا فيلوسوفيا. وتدەلنىي ەۆروپەەتس موجەت نە ۆەريت ۆ يستيننوست حريستيانسكوي ۆەرى، ي ۆسە جە تو، چتو ون گوۆوريت، پرويزۆوديت، دەلاەت - ۆسە وبرەتاەت سمىسل ۆ حريستيانسكوم ناسلەدي. تولكو حريستيانسكايا كۋلتۋرا موگلا پاروديت ۆولتەرا ي نيتسي. يا نە ۆەريۋ، چتو ەۆروپەيسكايا كۋلتۋرا پەرەجيۆەت ۋتراتۋ حريستيانسكوي ۆەرى»1. نەمىس ويشىلىنىڭ بۇل تۇجىرىمىنا ءبىر ويدى قوسىپ-الۋ مۇمكىن ەمەس. حريستيان ءدىنى ەۋروپالىقتاردىڭ تاعدىرى. بۇل وي ورىس ويشىلى ن.بەردياەۆتىڭ «رۋسسكايا يدەيا» اتتى شىعارماسىندا مىناداي ۇندەستىك تابادى: «رۋسسكايا مىسل، رۋسسكيە يسكانيا ناچالا ءحىح ۆ. ي ناچالا حح ۆ. سۆيدەتەلستۆۋيۋت و سۋششەستۆوۆاني رۋسسكوي يدەي، كوتورايا سووتۆەتستۆۋەت حاراكتەرۋ ي پريزۆانيۋ رۋسسكوگو نارودا. رۋسسكي نارود - رەليگيوزنىي پو سۆوەمۋ تيپۋ، ي پو سۆوەي دۋشەۆنوي سترۋكتۋرە. رەليگيوزنوە بەسپوكويستۆو سۆويستۆەننو ي نەۆەرۋيۋششيم ... داجە ۋ تەح رۋسسكيح، كوتورىە نە تولكو يمەەت پراۆوسلاۆنوي ۆەرى، نو داجە ۆوزدۆيگايۋت گونەنيا نا پراۆوسلاۆنۋيۋ تسەركوۆ، وستايۋتسيا ۆ گلۋبينە دۋشي سلوي، فورميروۆاننىي پراۆوسلاۆيەم»2. دەمەك، ورىس حالقىن حالىق ەتىپ قالىپتاستىرعان پراۆوسلاۆ ءدىنى. ولاي بولسا كەز-كەلگەن حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىراتىن سول حالىقتىڭ ءدىنى بولىپ شىعادى. بۇل ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنداعى ءرولىنىڭ قانشالىقتى تەرەڭ ەكەندىگىن بايقاتادى. وسى جەردە قازاق حالقىن حالىق ەتىپ قالىپتاستىرعان، عاسىرلار قويناۋىنا جۇتىلدىرماي بۇگىنگە دەيىن جەتكىزگەن قانداي كۇش، قازاق يدەياسى بار ما؟- دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل سۇراققا ءبىر جاعىنان جاۋاپ بەرۋ وڭاي، ەكىنشى جاعىنان قيىن. وڭاي بولاتىنى - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني باي مۇراسىندا; اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن جىر-داستاندارىندا، شەجىرەلەرىندە، ماتەريالدىق مۇرالارىندا. قازاق حالقىن حالىق ەتىپ تاريح ساحناسىنا شىعانعان رۋحاني كۇشتىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. ولاردى الىپ ورىن-ورنىنا قويسا، قازاق يدەياسىن - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني وزەگىن تانىپ الۋ قيىن ەمەس. قيىن بولاتىنى - عىلىمي تانىمى ەۆروتسەنتريستىك كوزقاراس پەن تاريحتى ماتەرياليستىك تۇرعىدان تانۋ مەتودولوگياسى نەگىزىندە قالىپتاسقان بۇگىنگى زەرتتەۋشىنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىن تۇسىنە الماۋى نەمەسە مەنسىنبەۋى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنا ەۆروپالىقتاردىڭ كوزىمەن قاراۋى. وسى كوزقاراستىڭ سالدارىنان قازاق ءالى كۇنگە ءوزىن-ءوزى تاني الماي كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن باستى كۇش، وزەك رەتىندە كوشپەندى ءومىر سالتى العا تارتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالدى. مىسالى، بەلگىلى ەتنوگراف، مارقۇم ن.ماسانوۆ، قازاق كىم؟ - دەگەن سۇراققا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «ي ناكونەتس سلەدۋەت وتۆەتيت نا ترەتي ۆوپروس، كتو تاكوي كازاح؟ ... گرۋپپوۆايا پرينادلەجنوست چەلوۆەكا وپرەدەليالوس نە پرويسحوجدەنيەم، ا تولكو وبرازوم جيزني ي تيپوم حوزيايستۆا. ەسلي توت يلي ينوي ينديۆيديۋم روديلسيا حوت زا تريدەۆيات زەمەل، نو نوچۋەت سرەدي كازاحوۆ، ون كوچەۆنيك، ون-كازاح. ەسلي ەگو جە روديتەلي كازاحي، نو جيۆەت ۆ گورودە يسپيدجابە، ون-سارت. ون نە كازاح. كازاحوم بىل كوچەۆنيك-نوماد»3. جالپى وسى پىكىردىڭ قوعامدىق عىلىمداردىڭ بار سالاسىندا قالىپتاسقان پىكىر ەكەندىگى جانە بۇل بۇلجىماس شىندىق رەتىندە قابىلداناتىنى وكىنىشتى. بىراق كوشپەندىنىڭ ءبارى قازاق ەمەستىگى، اتاسى بولەك قالماق تۇگىل، تىپتەن كەشەگى كۇنى قازاقتان ءبولىنىپ شىققان تۇركىمەن، نوعاي، قاراقالپاق سياقتى حالىقتار كوشپەلى ءومىر سۇرسە دە وزدەرىن قازاق رەتىندە مويىندامايتىنىن ەسكەرەر بولساق، وندا ولار نەگە قازاق ەمەس دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇل - حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاعادايى حالىقتى ۇيىستىرۋعا نەگىز بولا المايتىنىن كورسەتەدى. حالىقتاردى سولاردىڭ ىشىندە كوشپەندىلەردى دە ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن مادەنيەتى مەن سول مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولعان ءدىنى مەن سول ءدىن نەگىزىندە قالىپتاسقان مادەنيەتى بارلىعىن كورسەتەدى. دەمەك، ەۆروپالىقتاردا نەمەسە ورىستاردا ەمەس، ءدىني، رۋحاني فاكتوردىڭ تۇركى حالىقتارىندا دا رۋحاني مادەني بولمىسىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى قۋات كوزى ەكەنىن كورسەتەدى.اسىرەسە، باتىسى مەن شىعىسى، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى مىڭداعان شاقىرىمدى الىپ جاتقان سايىن دالانى مەكەن ەتكەن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەني تۇتاستىعى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر بىرلىگىن قامتاماسىز ەتكەن يدەيانىڭ، ول يدەيانى تۋ ەتكەن يدەلوگيانىڭ نەگىزىندە اسا قۋاتتى كۇش بولعانىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. قازاق دالاسىنداعى وسى تۇتاستىقتى ش.ۋاليحانوۆ بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «قازاق وزدەرىنىڭ كونە اڭىزدارىمەن سەنىم نانىمدارىن قايران قالارلىقتاي تازالىقتا ساقتاي بىلگەن. وداندا وتكەن عاجابى سول، بايتاق دالانىڭ ءار شالعايىنداعى، اسىرەسە ولەڭ جىرلار ەش وزگەرىسسىز، ءبىر قولدان شىققانداي قايتالاناتىنىن قايتەسىز. كوشپەلى ساۋاتسىز ورداداعى اۋىزشا تاراعان ۇلگىلەردىڭ ءبىر-بىرىنەن قىلداي اۋىتقىمايتىنى ادام ايتسا نانعىسىز قاسيەت، الايدا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىن شىندىق»4. سونشالىقتى كەڭ ساحارانى الىپ جاتقان حالىقتىڭ مۇنداي تۇتاستىقتى ساقتاي الۋى، بۇل حالىقتىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ مىقتى بولعاندىعىنىڭ دالەلى. بۇل جەردە سوندا قازاق حالقىن قالىپتاستىرعان قانداي كۇش دەگەن سۇراقتىڭ تۋىندارى انىق. ەندىگى كەزەكتە سول سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك.
تۇركى حالىقتارى يسلام ءدىنىن VIII-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قابىلدادى. جاڭا ءدىندى قابىلداۋ تۇركى حالىقتارى مادەنيەتىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىنە ىقپال ەتسە، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرپىنان، تىلىنەن اجىراپ، پارسىلانۋىنا اكەلدى. تەك ءحىى ع. تاريح ساحناسىنا قوجا احمەت ياساۋي سىندى تۇلعانىڭ شىعىپ، سوپىلىق جولدىڭ تۇركىلىك باعىتىن قالىپتاستىرۋى يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەردى حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالدى. ءداستۇرلى تۇركى مادەنيەتى قايتادان قالپىنا كەلدى. ەڭ باستىسى تۇركى ءتىلى ءدىن ءتىلى، عىلىم-ءبىلىم ءتىلى، مەملەكەت تىلىنە اينالدى. ول ءوز حيكمەتتەرىندە بىلاي دەپ جازدى:
قوشتامايدى عالىمدار ءبىزدىڭ
ايتقان تۇركىنى،
بىلگەندەردەن ەسىتكىل،
اشار كوڭىل مۇلكىنىڭ.
ايات-حاديس ماعىناسى،
تۇركى بولساڭ مۋافيق،
ماعىناسىنا جەتكەندەر
جەرگە قويار بورىگىن.
قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ رۋحاني مۇراسىن زەرتتەپ جۇرگەن فيلوسوف د. كەنجەتاي ياساۋي ءىلىمى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ياساۋي ءىلىمى-قوعامدىق الەۋمەتتىك ىنتىماق پەن بىرلىككە ۇيىتقى بولاتىن دانالىقتىڭ كەنى. ياعني، ونىڭ ءىلىمى ادامدار اراسىنداعى ءوزارا تەڭ سۇحباتتىڭ، باۋىرلاستىقتىڭ، ماحابباتتىڭ ءدىني رۋحاني ۇستانىمدارىن قامتيتىن ءبىر تۇتاس تۇجىرىمدامالار جۇيەسى بولىپ تابىلادى6. دەمەك، ياساۋي ءىلىمى العاشقى كەزدىڭ وزىندە تولىق جەتىلگەن ءىلىم بولىپ قالىپتاستى.
وسى كەزەڭنەن باستاپ ياساۋي جولى تۇركى مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە اينالدى. شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى وزگە حالىقتار ءۇشىن قاسىرەتتى بولعانىمەن، تۇركى مەملەكەتتىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرىلۋىنە مۇمكىندىك بەردى. جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋى حورەزمشاح ەكسپانسياسىنان قيراعان تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋى بولاتىن. الايدا، العاشقى كەزەڭدە بۇل مەملەكەت ءالى تولىق تۇركىلىك سىيپات العان جوق ەدى. ويتكەنى، جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا ءتىلى، ءدىنى بولەك قانشاما حالىقتار ءوم ءىر ءسۇردى. مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەردەن باسقا، وزگە دىندەردەگى قانشاما تۇركى تايپالارى بولدى. ولاردان باسقا حريستياندىق باعىتاعى پراۆوسلاۆيە مەن كاتوليك شىركەۋلەرى بولدى. ولاردىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋ جولىنداعى كۇرەس باستالدى. سول كۇرەستە مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى بولعان، تۇركىلەردىڭ رۋحاني قاجەتىن تولىق وتەي الاتىن ياساۋي جولى جەڭىپ شىقتى. ياساۋي جولى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەنەن كەيىن تەك ءدىني رۋحاني ماسەلەلەرمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن تولىق وزگەرتتى. قازىرگى قازاق حالقى قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ، جۇزدەردىڭ تاريح ساحىناسىنا شىعۋى، وسى ياساۋي جولىنىڭ جوشى ۇلىسىندا مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. مىنە وسى كەزەڭدە جوشى ۇلىسى قۇرامىنداعى تۇركىلەردىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان ياساۋي جولىنىڭ وكىلدەرى - اۋليەلەر بولاتىن. قازىرگى قازاق شەجىرەلەرىندەگى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ باسىندا تۇرعان تۇلعالار وسى ياساۋي جولى وكىلدەرى ەدى. سول كەزەڭنەن بەرى ياساۋي جولى تۇركى حالىقتارىن ۇيىستىرۋشى رۋحاني نەگىزگە اينالدى. تۇركى-يسلام وركەنيەتىنىڭ شەكاراسىن قازىرگى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي، تۇركى جىلقىسىنىڭ تۇياعى تيگەن جەر ەمەس، ياساۋي جولىنىڭ، ياساۋي يدەياسىنىڭ تاراعان جەرى بولاتىن. وسى جولدان شەگىنگەن ءاربىر قادام تۇركى مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحىناسىنان كەتۋىنە ىقپال ەتىپ وتىردى. التىن وردا سياقتى الىپ يمپەريانىڭ كۇيرەۋى، وسى ياساۋي جولىنان جانىبەك حاننىڭ باستارتىپ، ورنىنا يسلام ءدىنىنىڭ يراندىق فورماسىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. وزگەنىڭ ءدىني تانىمىن قابىلداماعان حالىق جانىبەك حاننان باستارتىپ جەكە ەل بولۋعا ارەكەت جاسادى. تاريحي جازبالاردا ءىزى قالماعان، قازاق جانە وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ اڭىزدارىندا ساقتالعان الاش مەملەكەتى وسى كەزەڭدە ءومىر ءسۇردى. قازاق اتاۋىنىڭ العاش ايتىلۋى دا وسى الاش پەن الاشا حان داۋىرىنە ساي كەلەدى:
«كەشە الاش، الاش بولعاندا،
الاشا حان بولعاندا،
ءۇيىمىز اعاش بولعاندا،
ۇرانىمىز الاش بولعاندا،
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىك؟!»
دەمەك، قازاق اتاۋىنىڭ العاش شىعۋى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن رۋحاني، مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سارايدان بولىنگەن حالىقتىڭ الاش مەملەكەتىن قۇرۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. «قازاق» اتاۋىنىڭ وسى كەزەڭدە تاريح ساحناسىنا شىققانىنا تاعى ءبىر دالەل «ەر ەدىگە» جىرىندا كەزدەسەدى. ول جىردان مىناداي جولدار بار:
«حاننان قايرات كەتكەندە،
بيگە مەدەت جەتكەندە،
حان قاشىپ، بي قۋعاندا،
حان توقتامىس قورلانىپ،
بايتاعىم دەپ زارلانىپ،
ايتىپ جىلاي جونەلدى.
ەي، بايتاعىم، بايتاعىم،
باستاتىپ سەنى الدىرتتىم،
ال امان بول مەنەن سوڭ
ون سان ەلىم نوعايلى،
سەنى تاعى الدىرتتىم،
ون سان نوعاي ىشىندە
ءۇش ءجۇز الپىس وتاۋ قازاعىم،
سەنى تاعى الدىرتتىم»6.
توقتامىس حاننىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋ ءۇشىن ءوز حالقىنان باس تارتىپ، وزگە حالىقتارعا ارقا سۇيەپ، ءوز حالقىنا قارسى شىققاندا ەدىگە باستاعان بيلەردىڭ وعان جۇرگىزگەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى وسىلاي اياقتالعان بولاتىن. جىرداعى «360 وتاۋلى قازاق» دەپ وتىرعانى، سول كەزەڭدە ياساۋي جولىنىڭ  جالپى بۇل دەرەكتەر*وكىلدەرى - بيلەردىڭ سوڭىنا ەرگەن حالىقتى اتايتىن. قازاق اتانعان حالىقتىڭ ياساۋي جولىنا مويىن ۇسىنعان، وسى يدەيانىڭ اينالاسىنا توپتاسقان حالىق ەكەندىگىن، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قالىپتاستىرعان باستى رۋحاني وزەك - ياساۋي جولى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.
ودان كەيىنگى كەزەڭدەردە قازاق دالاسىنداعى تاريحي وقيعالاردا دا ياساۋي جولى وكىلدەرى بەلسەندى ءرول اتقاردى. حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ون جەتى جاسار ءابىلحايىر سۇلتاندى تاققا وتىرعىزىپ، «وزبەك ۇلىسى» اتتى مەملەكەتتى قۇردى. بۇل مەملەكەت ءوزىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى مەن ءدىني يدەولوگياسى جاعىنان وزبەك حان كەزىندەگى التىن وردا مەملەكەتىن قايتالايتىن ەدى. سول سەبەپتى، بۇل مەملەكەت وزبەك ۇلىسى اتاندى7. 1446 جىلى ءابىلحايىر حاننىڭ سىعاناق قالاسىن العاننان كەيىنگى ارەكەتى، ياساۋي جولىنان باس تارتىپ، سوعدى-تاجىك، پارسى مادەنيەتىنە نەگىزدەلگەن ناقشبانديا تاريقاتىن قابىلداۋى، قاسىنداعى ياساۋي جولى وكىلدەرىن بيلىكتەن شەتتەتىپ، ورداسىنىڭ بەگلەربەگى بولعان ەدىگەنىڭ نەمەرەسى ۋاققاس ءبيدى ءولتىرتۋى مەملەكەت قۇرامىنداعى حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ ءابىلحايىردان باس تارتىپ، كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى. كوشكەن حالىقتىڭ باسشىلارى-بيلەر جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردى شاقىرىپ، جەكە مەملەكەت قۇردى. بۇل بولىنگەن حالىق تا، مەملەكەت تە «قازاق» اتاۋىن الدى. ءسويتىپ، قازاق حاندىعى تاريح ساحناسىنا ياساۋي جولىن ۇستانعان مەملەكەت رەتىندە شىقتى. وزگەنىڭ رۋحاني، مادەني ىقپالىن قابىلداماي، ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىن بارىنەن ارتىق كورگەن حالىق قانا قازاق اتاندى. بۇل حالىق ءۇشىن تۇركىستان قالاسى مەن ونداعى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى كيەلى، قاسيەتتى مەكەن سانالدى. مۇنىڭ سولاي ەكەندىگىن ورىس زەرتتەۋشىسى ا.ي. لەۆشين دە راستايدى. ول بىلاي دەيدى: «ەدۆا لي كتو-نيبۋد يز كيرگيز-كازاكوۆ بىل ۆ مەككە، نو وني پوچيتايۋت تۋركەستان سۆياتىم مەستوم، ي منوگيە يز نيح، وسوبەننو يز كوچۋيۋششيح بليز سەگو گورودا ەزديات ۆ وننىي دليا پوكلونەنيا گروبۋ سۆياتوگو كارا احمەتا حودجي، چەرەزۆىچاينو يم ۋۆاجاەموگو»7. قازاقتىڭ حاندارى مەن بيلەرى، باتىرلارى باقيلىق ساپارعا اتتانار الدىندا وزدەرىن تۇركىستانعا، ازىرەت سۇلتان قاسىنا اپارىپ جەرلەۋدى امانات ەتتى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني وزەگى - يسلامداعى سوپىلىق جولدىڭ ياساۋي نەگىزىن سالعان تۇركىلىك باعىتىندا. باسقاشا ايتقاندا، قازاق يدەياسىنىڭ نەگىزى - ياساۋي ىلىمىندە. قازاق ءۇشىن وزگە جولدىڭ قاجەتى جوق.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى