يسلامداعى ايەلدىڭ ورنى مەن ءرولى تۋرالى تەرەڭ زەرتتەلگەن شىعارمالارمەن كوپشىلىك قاۋىم جەتە تانىس بولماعاندىقتان، يسلام مادەنيەتىندە ايەل ادامنىڭ قۇقىعى تىم شەكتەۋلى دەگەن جاداعاي تۇسىنىك قالىپتاسقان. بۇنداي تۇسىنىكتىڭ قازىرگى باتىس ەلدەرىنىڭ يسلامدى جاپپاي قارالاۋىنان تۋىنداعان تەندەنتسياسى ەكەنى بەلگىلى. ايتسەدە، يسلام دىنىندە ايەل زاتىنا ۇلكەن مارتەبە بەرىلگەن. بۇگىنگى شىعارمامىزدا وسى جايتتەردىڭ باسىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز.

يسلامداعى ايەلدىڭ ورنى مەن ءرولى تۋرالى تەرەڭ زەرتتەلگەن شىعارمالارمەن كوپشىلىك قاۋىم جەتە تانىس بولماعاندىقتان، يسلام مادەنيەتىندە ايەل ادامنىڭ قۇقىعى تىم شەكتەۋلى دەگەن جاداعاي تۇسىنىك قالىپتاسقان. بۇنداي تۇسىنىكتىڭ قازىرگى باتىس ەلدەرىنىڭ يسلامدى جاپپاي قارالاۋىنان تۋىنداعان تەندەنتسياسى ەكەنى بەلگىلى. ايتسەدە، يسلام دىنىندە ايەل زاتىنا ۇلكەن مارتەبە بەرىلگەن. بۇگىنگى شىعارمامىزدا وسى جايتتەردىڭ باسىن اشۋدى كوزدەپ وتىرمىز.

يسلامعا دەيىنگى كەزەڭدە ارابتاردا ايەلدىڭ قۇقىعىن تىم تومەن ەدى. اسىرەسە، ارابتار قىز بالالاردى تىرىدەي جەرگە كومەتىن. ولتىرۋگە قيماعاندارى قىزدارىن ۇل بالدارشا كيىندىرىپ، جۇرتتان جاسىرىپ ۇستايتىن. بۇلاي ايەلدىڭ مارتەبەسىن تىم تومەندەتەتىن سەبەبى، قىزدار وسكەندە جەزوكشەلىك جاساپ، ابىرويىمىزعا داق تۇسىرەدى دەپ ويلايتىن. شىنىندا دا يسلامعا دەيىنگى جابايى اراب قوعامىندا جەزوكشەلىك ەرەكشە اسقىنىپ تۇردى. كەيبىر ارابتار ۇلدارىن تەكتى ەتۋ ءۇشىن ايەلدەرىن ءوز قولىمەن اقسۇيەك ادامنىڭ توسەگىنە اپارىپ جاتقىزاتىن. جەزوكشە ايەلدەر جۇكتى بولىپ قالعان جاعدايدا، كايف دەگەن ساۋەگەي كەلىپ، ەركەكتەردىڭ بىرىنە مىنا بالانىڭ اكەسى سەنسىڭ دەپ، ونى زينادان تۋعان بالاعا اكە قىلاتىن. ارابتاردىڭ «شيعار» دەگەن نەكەسى بويىنشا، قىزدارى بار ارابتار ءبىر-بىرىنە قىزدارىن قالىڭ مالسىز بەرىپ ۇيلەنەتىن. «بادەل» دەگەن نەكە بويىنشا، ارابتار ايەلدەرىن ءبىر-بىرىنە بەرىپ ايىرباس جاسايتىن. كۇيەۋى ولگەن جەسىردى تۋىستارىنىڭ ءبىرى زورلىقپەن وزىنە ايەل ەتەتىن. يسلامنان بۇرىنعى ارابتاردىڭ ازعىندانعانى سونشالىقتى، ءتىپتى ولار وگەي شەشەلەرىنە دەيىن ۇيلەنە بەرەتىن ەدى.

ال، يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن ايەلگە دەگەن زورلىق اتاۋلى كۇشىن جويىپ، ايەلدەر ەرەكشە جوعارى مارتەبەگە قول جەتكىزدى. يسلامنىڭ ايەلگە بۇلاي ەرەكشە جوعارى ستاتۋس بەرۋى، يسلامنىڭ پروگرەسسيۆتى ماڭىزعا يە ءدىن ەكەندىگىن ايعاقتايدى. ەندەشە يسلامنىڭ ايەل زاتى ءۇشىن اكەلگەن ىزگىلىكتەرىنە توقتالىپ وتەر بولساق.

يسلامداعى ايەل زاتىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى مۇسىلماندىق سەنىم عىلىمىندا (كالام) كوپتەگەن ىزگى كوزقاراستار بار. اتاقتى يمام ماتۋريدي پايعامبارلار تەك قانا ەركەك ناسىلىنەن كەلەدى، سونداي-اق، حاليف، اكىم، ءامىرشى، قولباسى ايەل زاتىنان بولماۋى ءتيىس دەگەنمەن، بىراق، ايەل ادام مۋفتي بولا الادى دەگەن بولاتىن. ال، احلۋ سۋننا سەنىمىنىڭ كەلەسى ءبىر ءىرى وكىلى يمام ءاشاريدىڭ پىكىرىنشە پايعامبارلار ايەل زاتىنان كەلگەن دەپ ءبىلدى. ول بۇل پىكىرىنە: «ءبىز مۇسانىڭ اناسىنا ۋاحي ەتتىك» (تاھا، 20/38). «مۇسانىڭ اناسىنا: «ونى ەمىز دە وعان ءبىر نارسە بولادى دەپ قورىقساڭ، وندا ونى دارياعا سالىپ جىبەر. قورىقپا دا كۇيىنبە! راسىندا ونى ساعان قايتارامىز دا ونى پايعامبارلاردان قىلامىز» دەپ ۋاحي ەتتىك» (قاساس، 28/7) دەگەن اياتتاردى دالەل رەتىندە كەلتىردى. سونىمەن بىرگە، يمام ءاشاريدىڭ پىكىرىنشە، ايەل ادام مۋفتي، اكىم جانە ءدىن ۋاعىزشىسى بولا الادى. سەبەبى، ءامر بيل-ماعرۋف ۋا ناحي انيل-مۇنكەر (جاقسىلىققا باستاۋ، جامانشىلىقتان قاشىرۋ) ولاردىڭ دا پارىزى سانالادى. يمام ءاشاري وسى پىكىرىنىڭ نەگىزىندە ماريەم، اسيا، سارا، حاجار، حاببا جانە مۇسانىڭ اناسىن پايعامبار بولۋى ىقتيمال دەپ پايىمدادى.

يسلامعا دەيىنگى اراب قوعامىنداعى ەڭ ازعىن ارەكەتتەردىڭ ءبىرى زيناقورلىق ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. يسلام كەلگەننەن كەيىن زيناقورلىققا پىشاق كەستى تيىم سالىندى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) زينا جاساۋعا تيىم سالىپ قانا قويماي، بۇل ۇكىمنىڭ ءمانىن تاپتىشتەپ جان-جاقتى تۇسىندىرەتىن.

ءبىر كۇنى مۇسىلماندىقتى قابىلداعانىمەن قاراڭعىلىق داۋىردە بويىنا ءسىڭىپ قالعان زيناقورلىق سەكىلدى جيىركەنىشتى ادەتىنەن ارىلا الماعان ءبىر جاس جىگىت پايعامبارىمىزعا (س.ا.ۋ)-عا كەلىپ:

- ۋا، اللا ەلشىسى، ماعان زينا جاساۋ ءۇشىن رۇقسات بەرسەڭ؟! - دەيدى. پايعامبارىمىزدىڭ جانىندا وتىرعاندار جىگىتتىڭ ابەس ءوتىنىشىن ەستي سالا، وعان بىردەن ۇرسا باستايدى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)  جىگىتتى قاسىنا شاقىرىپ، بىلاي دەيدى:

- وسىنداي نارسەنىڭ سەنىڭ اناڭا جاسالعانىن قالار ما ەدىڭ؟ سوندا جىگىت:

- اكە-شەشەم سەنىڭ جولىڭدا قۇربان بولسىن، ەي، اللا ەلشىسى، ارينە قالامايمىن! - دەيدى  تىكسىنىپ.

- ەشقانداي ادام اناسىنا مۇنداي جيىركەنىشتىلىكتى قالامايدى. سەنىڭ  قىزىڭ بولسا، وعان وسىنداي نارسەنىڭ جاسالعانىن قالار ما ەدىڭ؟ سوندا جىگىت:

- جانىم ساعان قۇربان بولسىن، ەي، راسۋلاللاھ، ەش قالاماس ەدىم! - دەيدى جانى  ودان سايىن تۇرشىگىپ.

- ەشبىر جان دا قىزىنا مۇنى تىلەمەس ەدى. ال اپكەلەرىڭە وسىنداي نارسە جاسالعانىن قالار ما ەدىڭ؟

- جوق، پايعامبارىم، مۇنى دا قالامايمىن.

- ەشكىم دە اپكەلەرىنە مۇنداي سوردى قالامايدى. قارىنداستارىڭا شە، ولارعا وسىنداي جاماندىق جاسالعانىن قالار ما ەدىڭ؟

- جو-جوق، قالامايمىن.

- ەشكىم دە قارىنداستارىن قاسىرەتكە دۋشار ەتكىسى كەلمەيدى، - دەگەن اللا راسۋلى (س.ا.ۋ.) قولىن الگى جىگىتتىڭ جۇرەك تۇسىنا قويىپ: «اللاھىم، بۇنىڭ كۇناسىن كەشىر، جۇرەگىندەگى جاماندىقتاردى تازالا، نامىسىن ساقتاۋعا جاردەمشى بول!» - دەپ دۇعا ەتەدى.

كوش رەفورماسى (حيجرا) بولماي تۇرىپ-اق، مەككە كەزەڭىندە قۇران-كارىم ايەل مەن ەركەك تەڭدىگىن بىلايشا پاش ەتتى: «شىن مانىندە مەن سەندەردەن ەركەك، ايەل امال ىستەۋشىلەردىڭ امالىن زايا قىلمايمىن. ءبىر بىرىڭنەنسىڭدەر» ء(الي-عىمران-195). «ەر نەمەسە ايەلدەن كىم سەنگەن بويدا ءتۇزۋ ءىس ىستەسە، البەتتە، ونى جاقسى تىرشىلىكتە جاراتامىز. ءارى ولارعا ىستەگەن ىستەرىنەن جاقسىراق سىيلىق بەرەمىز» (ناحىل-97). حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) دا ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭدىگى حاقىندا: «ايەلدەرىڭىزدىڭ  سىزدەردە، سىزدەردىڭ ايەلدەرىڭىزدە  حاقتارىڭىز بار» دەگەن بولاتىن.

ارابتاردىڭ قىزدارىن تىرىدەي جەرگە كومۋىن قۇران-كارىم بىلاي دەپ سىنعا الدى: «ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى قىزبەن شۇيىنشىلەنسە (ايەلىنىڭ قىز تاپقانىن ەستىسە), ونى اشۋ قىسىپ، بەتى قاپ-قارا بولا باستايدى.وزىنە بەرىلگەن جامان حاباردىڭ سالدارىنان، ەلدەن جاسىرىنادى. ونى قورلىققا شىداپ ۇستاۋ نەمەسە توپىراققا كومىپ تاستاۋ كەرەك پە، ال، ولار نەندەي جامان ۇكىم بەرەدى» (ناحىل-58-59). ءسويتىپ، ارابتارداعى ەڭ زۇلىم، ەڭ ازعىن ارام ادەتكە تىيىم سالىنىپ، يسلام بۇل قاسكويلىكتى توقتاتتى.

قۇراندا ايەلدى قادىرلەۋ تۋرالى بىلاي باياندالادى: «سەندەر ءۇشىن اللاھ ءوز ناسىلدەرىڭنەن ايەل زاتىن جاراتتى. ايەلدەن بالا، بالادان نەمەرە كوردىڭدەر. سەندەرگە ريزىق ەتىپ الۋان ءتۇرلى شىرىندى جەمىس ءوسىردى. سوندا دا بولسا ولاردىڭ وتىرىككە بوي ۇرىپ، اللاھ بەرگەن يگىلىككە كۇپىرلىك ەتەتىندەرى قالاي؟» (ناحل سۇرەسى).

ال، اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ) مۇسىلماندارعا ايەل زاتىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگى تۋرالى: «مۇسىلمانداردىڭ ەڭ جاقسىسى، ايەلىنە دۇرىس قاراعانى»، سونداي-اق، «ايەلدەرگە جاقسى مىنەزدە بولىڭىزدار» دەگەن بولاتىن. يسلام ايەلدى ءوز اپا-قارىنداسىڭداي قۇرمەتتەۋگە شاقىرادى. بۇل تۋرالى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ): «ايەلدەرگە ەر كىسىلەر ءوزىنىڭ اپا-قارىنداستارىنشا مامىلەدە بولۋى كەرەك» دەپ ناسيحاتتاعان بولاتىن.

ايەل دەگەندە انا ەسكە تۇسەدى. ال، قۇراندا اكەگە قۇرمەت كورسەتۋدى انادان ءبولىپ-جارىپ ايتپايدى: «سەندەرگە اللا تەك وزىنە عانا بويسۇنۋدى بۇيىردى، اتا-انالارىڭا جاقسىلىق جاساۋدى وسيەت ەتتى. ولاردىڭ بىرەۋى نەمەسە ەكەۋى بىردەي قارتايسا «ءتۇھ» دەپ، زەكىپ ۇرىسپاڭدار. ەكەۋىنە دە مەيىرىمدى بولىڭدار. ەكەۋىنە دە زور مەيىرىممەن، كىشىپەيىلدىكپەن باس يىڭدەر. «اللاھىم، ولار مەنى بالا كەزىمدە قالاي ماپەلەپ وسىرسە، سەن دە ولارعا سونداي راقىمدىلىق ەتە گور!» - دەپ ايت» (يسرا سۇرەسى، 23-24). وسى اياتتىڭ ءتاپسىرىن جاساعان ءسايد كۋتۋب اكە-شەشەگە قۇرمەت جايلى حافىز ءابۋ باكىر ءباززاردىڭ مىنا ريۋاياتىن مىسال رەتىندە كەلتىرەدى: «ءبىر ادام حاجىلىق كەزىندە اناسىن ارقالاپ الىپ قاعبانى تاۋاپ ەتەدى. ءبىر كەزدە پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-نان «ونىڭ اقىسىن وتەي الدىم با؟» - دەپ سۇرايدى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ): «جۇكتى بولعان كەزىندە العان ءبىر تىنىسىنىڭ اقىسىن ءالى وتەي المادىڭ»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى».

يسلام مەملەكەتىنىڭ ىشكى فۋنكتسياسىنداعى ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ ءبىرى، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، ايەل مەن ەركەكتىڭ، اتا-انا مەن بالالاردىڭ قۇقىقتار مەن مىندەتتەرىنىڭ ورىندى بەلگىلەنۋى ەدى. وتباسى - ادامنىڭ ءوز باقىتىن تاۋىپ، ۇرپاقتىڭ جالعاسۋى، ءارى يسلام ءدىنى بويىنشا كۇنا دەپ سانالاتىن جامان ارەكەتتەردەن قورعايتىن بىردەن-ءبىر قورعان.  يسلام ءدىنى بويىنشا وتباسى ءتۇرى - پاتريارحاتتىق نەگىزدە قالىپتاستى.  الايدا، بۇل قاراڭعىلىق داۋىردەگى ەر ادامنىڭ وتباسىداعى ۇستەمدىگىنەن وزگەشە ەدى. بىراق، وتباسىن باسقارۋدا وتاعاسى بەلگىلى قۇقىقتارعا عانا يە بولدى. مىسالى، اكە ءوز بالاسىن ساتۋى مەن ولىمىنە شەشىم قابىلداۋىنا قۇقىعى بولمادى. وسىعان بايلانىستى قاراڭعىلىق داۋىردە ورىن العان جاس ءسابيدى ءولتىرۋ ادەتىنە تىيىم سالىندى. سونداي-اق، مۇسىلمان قۇقىعىندا ايەل كۇيەۋىنىڭ الدىندا كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا تاۋەلسىز بولدى. الايدا، ەركەكتىڭ قوعامداعى اتقارار جۇمىسى اۋىر بولعاندىقتان، ايەلدەن كەيبىر ماسەلەلەردە ۇستەمدىككە يە-ءتىن. بۇل جايىندا قۇران بىلاي دەيدى: «ەركەك - ايەلگە بيلىك جۇرگىزەدى. سەبەبى، اللاھ ولاردى ءبىر-بىرىنەن ارتىق ەتىپ جاراتقان جانە ەرلەر ايەلدەر ءۇشىن مال-مۇلىكتەرىن سارپ ەتەدى. جاقسى ايەل ەرىنە بويسۇنادى، ەرلەرى جوق كەزدە ءبىر اللاھتى پانا تۇتىپ، وزدەرىنىڭ ابىرويىن ساقتايدى. ال ەگەر ولاردان جامان قىلىق كورسەڭدەر ۇگىت-ناسيحات ايتىپ، ەسكەرتىڭدەر، وعان كونبەسە توسەكتە بىرگە جاتپاڭدار. وندا دا بولماسا (سوڭعى شارا رەتىندە) ۇرىڭدار. ەگەر باعىنسا، باسقا جول ىزدەپ ولاردى جابىرلەمەڭدەر. اللاھ سەندەردەن ۇلى، ءارى ۇستەم. ەرلى-زايىپتى ەكەۋدىڭ ىنتىماعى جاراسپاي بارا جاتقانىنان قاۋىپتەنسەڭدەر، وندا ەر جاعىنان ءبىر ءادىل ادامدى، ايەل جاعىنان ءبىر ءادىل ادامدى جۇمساڭدار. اللاھ ولاردى تاتۋلاستىرار بولسا، وندا ارالارىنىڭ جاراسىپ كەتۋىنە دانەكەر بولىڭدار. اللاھ شىنىندا دا ءبارىن ءبىلىپ، بارلىعىنان حاباردار بولىپ تۇرادى» (نيسا سۇرەسى، 34-35).

قۇراننىڭ بۇل ۇكىمدەرىنىڭ باستى مۇراتى - وتباسىنىڭ تاتۋلىعىن ساقتاپ، ەگەر، ايەل مەن ەردىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك تۋىنداعان جاعدايدا، ونى شەشۋ ءۇشىن، ورتاعا تاتۋلاستىرۋشىلاردى سالىپ، وتباسىنىڭ ايرىلىسۋىن توقتاتۋدى كوزدەگەن-ءدى. يسلام ءدىنى پاتريارحاتتىق وتباسىنى بەلگىلى ءبىر ولشەمدە عانا قولدادى. ويتكەنى، وتباسىلىق قاتىناستا ەر ادامنىڭ ايەلدىڭ كوڭىلىنە دۇرىس قاراۋ، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، كيىندىرۋ سەكىلدى مىندەتتەرى جانە ايەلدىڭ تاۋەلسىز جەكە كوزقاراسىنىڭ بولۋى، مۇسىلمان قۇقىعىندا ايەل مەن ەركەكتىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تەڭدىگى بولعاندىعىن كورسەتەدى.

پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) ەر ادام مەن ايەلدىڭ كاملەت جاسىنا تولعاننان كەيىن مۇمكىندىككە قاراي تەز ۇيلەنۋىن ۋاعىزدادى. بۇل تۋرالى ول (س.ا.ۋ) بىلاي دەيدى: «نەكە مەنىڭ سۇننەتىم. كىمدە-كىم مەنىڭ سۇننەتىممەن امال ەتپەسە، مەنىمەن بىرگە ەمەس. ۇيلەنىڭدەر، سەبەبى مەن قيامەت كۇنىندە باسقا ۇمبەتتەردىڭ قاسىندا ساندارىڭمەن ماقتانامىن. كىمنىڭ ۇيلەنۋگە شاماسى جەتسە، ۇيلەنسىن». پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) نەگىزىن سالعان مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا ۇيلەنۋ پارىز، ءۋاجىپ، سۇننەت، حارام،  ماكرۋھ، مۋباح بولىپ التىعا بولىنەدى.

1. ۇيلەنبەگەن جاعدايدا جىنىستىق قاتىناسقا باراتىنى انىق بولعان ادامعا ۇيلەنۋ پارىز. بىراق ەر كىسى ايەلىنىڭ ماتەريالدىق ء(ىشىپ-جەمى، كيىمى، تۇرعىن ءۇي، اۋىرعان جاعدايدا ءدارى-دارمەك قاراجاتى) جاعدايى جانە ءماھير (قالىڭ مال) اقىسىمەن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.

2. ۇيلەنبەگەن جاعدايدا جىنىستىق قاتىناس جاساۋى مۇمكىن قاۋپى بار ادامعا ۇيلەنۋ ءۋاجىپ (كەرەك). بۇنداي جاعدايداعى ەركەككە قويىلاتىن شارت ايەلدىڭ ءماھير (قالىڭ مال) جانە ماتەريالدىق جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.

3. ۇيلەنگەننەن كەيىن جۇبايىنا ءجابىر كورسەتۋى انىق، بەلگىلى بولعان ادامعا ۇيلەنۋ حارام (تيىم سالىنادى).

4. اۋرۋ بولىپ، ۇيلەنگەندە بۇل اۋرۋ جۇبايىنا جۇعاتىن بولسا، نەمەسە جۇبايىندا دا اۋرۋ بولىپ، ۇيلەنگەندە بۇل اۋرۋ ەرىنە جۇعاتىن بولسا، وندا بۇنداي نەكە حارام بولىپ تابىلادى.

5. جۇبايىنا ءجابىر كورسەتۋى مۇمكىن بولعان  ادامعا ۇيلەنۋ ماكرۋھ (اللاھ سۇيمەيدى).

6. ۇيلەنبەسە جىنىستىق قاتىناسقا باراتىن قاۋپى جوق، ۇيلەنسە جۇبايىنا ءجابىر كورسەتۋ دا قاۋپى جوق ادام ءۇشىن ۇيلەنۋ سۇننەت.

ۇيلەنۋ ماسەلەسىندەگى مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ بۇل ۇكىمدەرى حالىقتى زينادان قورعاۋعا نەگىزدەلگەنى انىق بايقالادى. سەبەبى زينا وتباسىنىڭ شاڭىراعىن شايقالتاتىن بىردەن-ءبىر اپات ءتۇرى. سوندىقتان، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)  بويداق جىگىتتەرگە: «ەي جىگىتتەر! سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدان كىمنىڭ ۇيلەنۋگە شاماسى جەتسە ۇيلەنسىن. سەبەبى ۇيلەنۋ كوزدى جانە ءناپسىنى حارامنان قورعاۋشى» دەپ جاستاردىڭ زيناعا بارماستان بۇرىن ۇيلەنۋگە كەڭەس بەرگەن.

مۇسىلمان قۇقىعىندا ۇيلەنۋدىڭ سوڭى ايەلگە زۇلىمدىق جاساۋمەن جالعاساتىن بولسا، مۇنداي نەكەنى ماكرۋھ (اللا سۇيمەيدى) دەپ تانىپ، ايەلدى زۇلىمدىقتان قورعايدى. ايەلدى زۇلىمدىقتان قورعاۋمەن بۇكىل جانۇيانىڭ قۇرىپ كەتۋىنىڭ الدىن الادى. سەبەبى زۇلىمدىق كورگەن ايەلدە كۇيەۋىنە دەگەن وشپەندىلىك سەزىم كۇشەيەدى دە جۇبايلاردىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن سۇيىسپەنشىلىككە دەگەن جولدار جابىلادى. بۇل وتباسىدا دۇنيەگە كەلەتىن بالانىڭ پەداگوگيكا تۇرعىسىنان العاندا تاربيەسى جەتىلمەيدى.

مۇسىلمان قۇقىعىندا ۇيلەنۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتۇرى ءاز پايعامبار (س.ا.ۋ)-نىڭ سۇننەتىنىڭ نەگىزىندە ۇيلەنۋ ەكەندىگىن انىق بايقاۋعا بولادى. ادامزاتتىڭ ارداقتىسى (س.ا.ۋ) مۇسىلماندارعا ۇيلەنۋدىڭ كەلتىرەر پايداسى تۋرالى بىلاي دەگەن بولاتىن: «مۇسىلمان اللادان قورقىپ وعان بويۇسىنعاننان كەيىن جاقسى ءبىر ايەلدەن پايدا كورگەن سياقتى ەش نارسەدەن پايدا كورمەيدى. سەبەبى ايەلىنە بۇيىرسا، بۇيرىعىن تىڭدايدى، جۇزىنە قاراسا سۇيىسپەنشىلىگى ويانادى، ساپارعا شىقسا ءوزى بولماعان ۋاقىت بويى نامىسىن جانە كۇيەۋىنىڭ مال مۇلكىن قورعايدى». بۇل تۋرالى قۇراندا: «ايەلدەر سەندەردىڭ كيىمدەرىڭ، سەندەر ايەلدەرىڭنىڭ كيىمدەرىسىڭدەر» (باقارا 187) - دەپ جۇبايلاردى ءبىر-ءبىرىنىڭ دەنەسىن سۋىقتان، ىستىقتان قورعايتىن، رۋحتى ءتۇرلى زياندى نارسەلەردەن قورعايتىن كيىمگە تەڭەگەن.

مۇسىلمان قۇقىعىندا نەكەگە تۇرۋدىڭ ءۇش شارتى بار. ءبىرىنشى شارتى بويىنشا، ۇيلەنۋشى ەر ادام مەن ايەلدىڭ كامىلەت جاسىنا تولۋى، اقىل ەسىنىڭ دۇرىس بولۋى جانە قۇراندا نەكەلەسۋگە تيىم سالعان نەگىزدەر ساقتالۋى كەرەك. ەكىنشى شارتى بويىنشا، ەكى تاراپتىڭ ءوزارا كەلىسىمى بولۋى ءتيىس. ءۇشىنشى شارت بويىنشا، نەكەگە كۋالاندىرىلىپ، جاريالانۋى شارت.

ماھير (قالىڭدىق سىيى), ايەلدىڭ كەلىسىمىنە قاراي، اقشالاي نەمەسە زاتتاي بولۋى دا مۇمكىن. ءماھيردىڭ ماڭىزى تۋرالى قۇراندا نيسا سۇرەسىنىڭ 24 اياتىندا باياندالادى. ءماھير قالىڭدىققا بەرىلەتىن ءتۇرلى باعاداعى قۇن عانا ەمەس، كەرىسىنشە قوعامداعى ايەلدىڭ بەدەلىن بىلدىرەتىن ايەلدىڭ جانە اقىسى سانالاتىن سىياقى. يسلامنان بۇرىنعى داۋىردە ارابتاردا ء"نيھلا" دەپ اتالاتىن  قىزدىڭ قۇنى بەرىلەتىن بولعان. ونى تەك قىزدىڭ وكىلدەرى الاتىن بولعان. ال يسلامدا ايەل ادام ءماھىردىڭ قۇنىن دا ءوزى بەلگىلەپ، جۇمساۋى دا ءوز ەركىندە بولدى. ءماھىر ءۇشىن بەلگىلى شەك قويىلماعان. قۇران "ولاردىڭ بىرىنە (ايەلدەرگە) جۇك-جۇك ءماھىر بەرسەڭدەر دە ودان بىردە-ءبىر نارسەنى كەرى الماڭدار" (21-نيسا 20) دەپ ۇندەيدى.

مۇسىلمان قۇقىعى مىنا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇيلەنۋىنە تىيىم سالدى: «ايەلدەردەن اكەلەرىڭ ۇيلەنگەندەردى ۇيلەنبەڭدەر. بىراق وتكەن ءوتتى. بۇل ءبىر ارسىزدىق جانە جيرەنىشتى جامان جول. سەندەرگە انالارىڭ، (اكە-شەشەلەرىڭنىڭ انالارى) قىزدارىڭ، (ۇل-قىزدارىڭنىڭ قىزدارى) قىز تۋىستارىڭ، (اكە-شەشە ءبىر نەمەسە بولەك) اكەلەرىڭمەن تۋىسقان ايەلدەر، شەشەلەرىڭمەن تۋىسقان ايەلدەر، ەركەك نەمەسە قىز تۋىستارىڭنىڭ قىزدارى، (ولاردىڭ قىزدارى) ءسۇت ەمەىزگەن انالارىڭ، جاقىنداسقان ايەلدەرىڭنىڭ (بۇرىنعى ەرىنەن بولعان) قولدارىنداعى وگەي قىزدارىن، ەگەر جاقىنداسپاعان بولساڭدار، سەندەرگە ءبىر وقاسى جوق. بەل بالالارىڭنىڭ ايەلدەرى جانە ەنكى قىز تۋىستى بىرگە ۇيلەنۋلەرىڭ ارام قىلىندى...(نيسا 4/22-23).  قۇراننىڭ بۇل ۇكىمدەرى ءسوز جوق، قاراڭعى اراب قوعامى ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولاتىن. ويتكەنى، يسلامعا دەيىن ارابتار وگەي شەشەمەن جانە كەيبىر تۋىستارىمەن ۇيلەنە بەرەتىن.

مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ وتباسىلىق قاتىناستاعى تاعى ءبىر جاڭالىعى، ءبىر مۇسىلماننىڭ باس-بوستاندىعى جوق، كۇڭمەن نەكەگە تۇرۋىنا رۇقسات بەرۋى ەدى. يسلامعا دەيىن، ارابتار كۇڭدەردى نەكەلەسپەي ءناپسىنى قاندىرۋعا قالاعانىنشا پايدالاناتىن. ال، يسلام كۇڭدەرمەن نەكەگە تۇرمايىنشا جاقىنداسۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتتى: «سەندەردەن بىرەۋدىڭ، ءمۇمىن ازات ايەل الۋعا شاماسى كەلمەسە، وندا قولدارىڭداعى ءمۇمىن كۇڭدەردەن السىن. اللا يماندارىڭدى جاقسى بىلەدى. ءبىر-بىرىڭنەنسىڭدەر. ەندەشە كۇڭدەرىڭدى قوجايىندارىڭنىڭ رۇقساتىمەن ولاردىڭ ماھيرلەرىن دۇرىس بەرىپ، ابىرويلى بولۋلارى، زيناشى جانە استىرتىن كوڭىلدەس بولماۋلارى شارتىمەن السىن» (نيسا4/25).

مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا ايەل مەن ەركەكتىڭ تابيعي قاسيەتتەرىنە قاراي ءوز مىندەتتەرى بولدى. ەر ادام وتباسىنىڭ ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا الدى (22-تالاق 6-7). وتباسىداعى ەر ادامنىڭ ماتەريالدىق جاۋاپكەرشىلىگى مىنا نەگىزدەردەن تۇردى:

1.ازىق-تۇلىك. 2. كيىم-كەشەك. 3.تۇرعىن ءۇي. 4. ءدارى-دارمەك جانە ەمدەلۋ. 5. ءۇي جۇمىستارى كوبەيىپ مورالدى سالماق تۇسەتىن بولسا ءۇي قىزمەتشىسىن جالداۋ.

ال، ايەل مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا ءوز تابيعاتىنا ساي، ءۇي تىرشىلىگىن، ياعني، اس ءپىسىرۋ، كيىم-كەشەكتى جۋ، ءۇيدى تازالاۋ، ساندەۋ، بالا-شاعاعا تاربيە بەرۋ سەكىلدى نازىك ىستەردى اتقاردى.

مۇسىلمان قۇقىعى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن تاڭداۋدا قاتەلەسۋدىڭ جانە ءار-ءتۇرلى جاعدايدا كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بولاتىنىن ەسكەرىپ، وتباسىنىڭ بۇدان ارىقاراي ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن بولماعان جاعدايدا، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اجىراسۋىنا رۇقسات بەرەدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) مۇسىلمانداردىڭ مۇمكىن بولسا: «اللاھتىڭ جاقسى كورمەيتىن ءىسى اجىراسۋ» دەپ اجىراسپاۋىن ۇندەگەن. اجىراسۋ مۇسىلمان قۇقىعى تەرمينى بويىنشا «تالاق» دەپ اتالادى. مۇسىلمان قۇقىعىنداعى «تالاق» ەتۋدىڭ مىنانداي ەرەكشە نەگىزدەرى بار:

1. قۇران مەن سۇننەت تارتىبىنە قايشى نەگىزدەگى تالاق ەتۋ حارام (تىيىم سالىنعان).

2. ءتارتىبى مەن ءىس-ارەكەتىندە كىنارات بولماسا دا كەمشىلىكسىز ايەلدى تالاق ەتۋ ماكرۇھ (اللا سۇيمەيتىن، جاقسى كورىنبەگەن).

3. ىشكىلىك، قۇمار سياقتى حارام ىستەرمەن شۇعىلدانۋدان باس تارتپاعان ايەلمەن اجىراسۋ  سۇننەت.

4. وتباسىلىق ومىردە حارام ىستەردى جاساپ، ءدىن بويىنشا پارىز بولعان امالداردى تارك ەتكەن ايەلدى تالاق ەتۋ پارىز. (5-359).

5. ارالارىندا ماحاببات بولماعان جانۇيالاردىڭ اجىراسۋى تۇرعىسىندا ءار ءتۇرلى كوزقاراستار بار. بۇل ەرلى زايىپتىلاردىڭ وزدەرىنە قالعان شەشىم.

مۇسىلمان قۇقىعى تالاق ۇكىمىن جانۇيانى بۇزۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا جانۇيانىڭ بەرىكتىگى ءۇشىن قولدانادى. ياعني، جۇبايلاردىڭ ۇيلەنبەستەن بۇرىن جىبەرگەن قاتەلىگىن نەمەسە جانۇيا بولعاننان كەيىنگى قاتەلىكتى تۇزەتۋ ءۇشىن تالاق ۇكىمى جۇزەگە اسىرىلادى. سونىمەن بىرگە، «تالاق» ۇكىمى ارقىلى تاراپتار كەشتە بولسا وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ، ياعني اجىراسىپ، پسيحولوگيالىق نەمەسە ماتەريالدىق تۇرعىدا وزىنە تەڭ جار تابۋعا مۇمكىندىك الادى. مۇسىلمان قۇقىعىندا «تالاق» ەتۋ قۇقىعى ەر ادامعا بەرىلۋىنىڭ سەبەبى، ەر كىسى ايەل پسيحولوگياسىنان ەرەكشە سالماقتىلىعى جانە شەشىم قابىلداۋدا بايسالدىلىعى نەگىزگە الىنعان.

مۇسىلمان قۇقىعى نەكەنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا «تالاق» ءسوزىنىڭ قالجىڭ بولسا دا ايتىلماۋىنا، اسا ءمان بەرەدى. تالاق ۇكىمىنىڭ ماقساتى جۇبايلاردىڭ اراسىن جاراستىرۋ. سەبەبى ەركەكتىڭ تالاق ايتۋى ءۇشىن قويىلعان  ەڭ جاقسى ءتارتىپ بويىنشا تالاق ءۇش رەت، ايتىلۋى كەرەك. ياعني، تالاق ەتكەننەن كەيىن، ەرلى-زايىپتىلارعا قايتا قوسىلۋعا ءۇش رەت مۇمكىندىك بەرەدى. قايتا قوسىلۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مۇنداي تالاق ەتۋدى راجا تالاق دەپ اتايدى. سوڭعى تالاق ايتىلعانعا دەيىن 3 اي مەرزىم وتەدى. بۇل ۇزاق مەرزىم ولاردىڭ وكىنۋى مەن ويلانۋلارىنا ۋاقىت بەرەدى. (21-تالاق 1) ال، ءۇش رەت تالاق ەتكەننەن كەيىن رۇقسات بەرمەيتىن تالاق ءتۇرىن ۆاين تالاق دەپ اتايدى.

مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا مۇسىلمان ەر ادامعا ءبىر مەزگىلدە ءتورت ايەلگە دەيىن ۇيلەنۋگە رۇقسات بەردى. بۇل تۋرالى قۇراندا بىلاي باياندالادى: «...وزدەرىڭە جاققان باسقا ايەلدەردەن ەكى، ءۇش جانە تورتكە دەيىن ۇيلەنىڭدەر...»(نيسا 4/3) بىراق، مۇسىلمان قۇقىعىندا ەر ادام ايەلدەرىنە تەڭ قاراي الماسا، كوپ ايەل الۋ حارام (تىيىم سالىنادى) سانالادى. بۇل تۋرالى قۇراندا بىلاي ايتىلادى: «..سوندا ەگەر تەڭ ۇستاي الماۋدان قورىقساڭدار، وندا بىرەۋ الىڭدار...» (نيسا 4/3). ياعني، كوپ ايەل الۋعا ەر ادامنىڭ پسيحولوگيالىق، ماتەريالدىق تۇرعىدان دايىندىعى بولىپ، ايەلدەرىن ءبىر-بىرىنەن الالامايتىن تەڭدىك قاعيداسى نەگىزىندە قاراۋى ءتيىس. مۇسىلمان قۇقىعى كوپ ايەل الۋعا مىنانداي سەبەپتەردىڭ بولۋى كەرەكتىگىن العا تارتادى:

1. فيزيولوگيالىق تۇرعىدان كۇشتى بولىپ، ءبىرىنشى ايەلىنىڭ كەلسىمىمەن ايەل الۋعا بولادى.

2. ءبىرىنشى ايەلىنىڭ فيزيولوگيالىق تۇرعىدان كەمىستىگى (تۋمايتىن بەدەۋ نەمەسە ءارتۇرلى اۋرۋلارعا ۇشىراسا) بولسا، كەلەسى ءبىر ايەلمەن نەكەگە تۇرۋعا بولادى.

3. تۋعان جەرىنەن ءتۇرلى  سەبەپتەرمەن باسقا ەلگە ءوتىپ كەتكەن جاعدايدا، التى ايدان كەيىن باسقا ايەلمەن نەكەگە تۇرۋعا بولادى.

4. الەۋمەتتىك جاعدايعا وراي، ياعني، سوعىس جاعدايىندا ەرى قايتىس بولعان جەسىر ايەلدەردىڭ ەشقانداي قاراۋشىسى بولماعان جاعدايدا نەمەسە جوقشىلىقتان زينا جاساۋعا بارۋى مۇمكىن باسى بوس ايەلمەن نەكەگە تۇرۋعا بولادى.

مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ جوعارعى سەبەپتەردىڭ نەگىزىندە ءتورت ايەلگە دەيىن ۇيلەنۋگە رۇقسات بەرۋى، مۇسىلمان قوعامىنىڭ كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىنىڭ وڭ شەشىلۋىنە مۇمكىندىك تۋدىردى. شايقاستاردا مەرت بولعانداردىڭ جەسىر قالعان ايەلدەرىنە وزگە مۇسىلماندار ۇيلەنىپ، ولاردىڭ قامقورشىسى بولدى. ناتيجەدە، جەسىر ايەلدەردىڭ وتباسىلىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى وڭ شەشىلىپ، مۇسىلمان قۇقىعىنىڭ بۇل شەشىمى جەسىر ايەلدەردىڭ جوقشىلىقتان جامان جولعا ءتۇسۋىنىڭ الدىن-الدى. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) جەسىر قالعان ايەلدەرگە ءوزى دە ۇيلەنىپ، باسقا مۇسىلمانداردىڭ جەسىر ايەلدەرگە ۇيلەنىپ، ولارعا قامقورشى بولۋىن ۇندەدى. قولىمىزداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) ءتورت ايەل ەمەس، ودان دا كوپ (ون ءبىر ايەل) ايەلگە ۇيلەنگەن. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ)-عا ءتورت ايەلدەن دە كوپ ايەلگە ۇيلەنۋگە قۇران رۇقسات بەرگەن بولاتىن: «...سونداي-اق، ەگەر ءمۇمىن ءبىر ايەل ءوزىن پايعامبارعا باعىشتاسا; پايعامبار ونى نەكەلەنگىسى كەلسە، بۇنى; وزگە مۇمىندەردەن ەرەكشە ساعان حالال ەتتىك...» (احزاپ 33/50) زەرتتەۋشىلەر پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) ايشا (ر.ا) عانا قىزداي العان. قالعان ايەلدەرى جەسىر بولعاندىعىن ايتادى.

يسلامعا دەيىنگى اراب قوعامىنداعى تۇرپايى ادەتتەردىڭ ءبىرى، تايپالىق ءداستۇر بويىنشا شەشە، ايەل، قىز، سابيلەر ميراس الالمايتىن. تەك سوعىسۋعا جارايتىن ەر ادام عانا ميراس الاتىن. وسىدان اراب قوعامىندا دۇنيە-مۇلىكتىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا قالدىرىلۋى ۇنەمى كەلىسپەۋشىلىكتەردى، رەنىشتى تۋدىراتىن. ال، مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا وتباسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرى، ياعني، ۇل-قىزى بولسىن بەلگىلى مولشەردە مۇرادان پاي الا الدى. بۇل تۋرالى قۇراننىڭ نيسا سۇرەسىنىڭ 5-6 اتتارىندا باياندالادى.

يسلامعا دەيىنگى اراب قوعامىنداعى تاعىلىق ادەتتەردىڭ ءبىرى، قايتىس بولعان ادامنىڭ جەسىرىن دە، قايتىس بولعان ادامنىڭ اعاسى نەمەسە ءىنىسى مۇرا رەتىندە قاراپ، وعان زورلىقپەن ۇيلەنەتىن. ال، مۇسىلمان قۇقىعى ايەلدىڭ ەركى بولماسا، زورلىقپەن امەڭگەرلىككە الۋعا تىيىم سالدى. بۇل تۋرالى قۇراندا بىلاي ايتىلادى: «ءاي مۇمىندەر! سەندەر ءۇشىن ايەلدەرگە زورلىقپەن مۇراگەر بولۋلارىڭ حالال ەمەس..» (نيسا 4/19) مۇسىلمان قۇقىعى بويىنشا مۇرا الام دەپ ءبىر-ءبىرىن ولتىرگەندەرگە مۇرادان پاي بەرىلمەدى. بۇل تۋرالى پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ): «ولتىرگەن ادامعا مۇرادان پاي جوق» دەگەن بولاتىن.  سونىمەن قاتار، مۇسىلمان قۇقىعىندا نەكەسىز تۋىلعان بالالار مۇراگەرلىك قۇقىعىنا يە بولا المادى.

وسىلايشا يسلامعا دەيىن ايەل زاتىن قۇمارعا قاندىرۋشى ءبىر ساتتىك لاززاتقا بالاعان اراب قوعامىنا يسلام تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلدى. يسلامنىڭ كەلۋىمەن  ەسكى تاعىلىق، تۇرپايى ءىس-ارەكەتتەردىڭ بارىنە تىيىم سالىنىپ، جەڭىل ءجۇرىس پەن كوڭىل كوتەرۋ، زينا سەكىلدى ازعىندانۋدان ادا، پاك، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىنعان ابىرويلى وتباسىلار پايدا بولدى.

«قازاقستان زامان» گازەتى