قازاق قوعامىنا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى "ۇلى شايقى" دەگەن اتپەن تانىلعان تەحنوكرات سادىق شەرىمبەكتىڭ ء"جۇز" اتتى كىتابى انە-مىنە جارىققا شىققالى وتىر. قوعامنىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىن وزىندىك فورمامەن ايتا بىلەتىن، وزگەشە ويلايتىن جاس جىگىتتىڭ وسى ءبىر قۋانىشىنا ورتاقتاسىپ، شاعىن سۇحبات العان ەدىك. اڭگىمەمىزدىڭ نوبايى بىلاي بولدى. 

- كىتابىڭىز جارىق كورىپتى، قۇتتى بولسىن! بۇل ءسىزدىڭ ءبىرىنشى ءھام سوڭعى كىتابىڭىز ەمەس پە؟

جوق، جازامىن ءالى. نەگىزى مەنىڭ ءۇش كىتاپ جازۋ ويىمدا بار. بىرەۋى - الەۋمەتتىك ماسەلەلەر تۋرالى. ەكىنشىسى – شىعىس ادەبيەتىنەن اۋدارمالار. ءۇشىنشىسى – عىلىمي فانتاستيكالىق جانرداعى “سانا” دەگەن كىتاپ. العاشقى ەكەۋىنىڭ كونتەنتى دايىن.

اۋەلى، سول “سانانىڭ” كونتسەپتسياسى دايىن بولدى. مەن وعان دەيىنگى ەكى كىتاپتى جازام دەپ ويلاعان جوقپىن.

نەگىزىنەن ءوزىم تەحنوكرات اداممىن. اينالىساتىن نارسەم - IT عىلىمدارى. تەحنيكامەن اينالىسىپ جۇرگەنىمە ون جىلداي ۋاقىت بولدى. بىراق، بيىل تەمىر-تەرسەكتەن ميىمنىڭ كادىمگىدەي شارشاعانىن بايقادىم. جالپى ءوز سالاما دەگەن ماحاببات بار. بىراق، ءوزىڭ تاڭداعان سالانىڭ ىشىندەگى ءبىر باعىتتى وزگەرتۋ كەرەك قوي. ال،  IT سالاسىندا وزگەرىس جاساۋ وڭاي ەمەس. ول ءبىراز وقۋدى، ءبىلىمدى، ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان، بيىل ءبىر جىلعا دەمالىپ، تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسامىن دەپ شەشتىم. ونىڭ ۇستىنە، جەلىدەگى وقىرماندارىمنان “نەگە كىتاپ شىعارمايسىڭ؟” دەگەن سۇراقتار كوبەيىپ كەتتى. ءسويتىپ، كوكتەمدە ءبىر جيناق شىعارسام دەگەن وي بولعان. بىراق، وعان ۋاقىت بولمادى. ويتكەنى، شەتتەگى جۇمىستاردىڭ بارلىعىن رەتتەمەيىنشە قول تيمەدى. ءسويتىپ، وسى جولى عانا مۇمكىندىك تاپتىق. ۇندىستانعا كەتەردىڭ الدىندا العاشقى تيراجىن شىعارىپ، تۇساۋكەسەرىن جاساپ كەتۋىم كەرەك. ونىڭ ءوزى وسىنداعى قولداۋ بىلدىرگەن Bugin Holding بىرلەستىگى جەتەكشىسى ايبەك قۋاتباي جانە Baribar.kz اقپاراتتىق پورتالى جەتەكشىسى ەربول سەرىكباي دوستارىمنىڭ كومەگى بولماسا، تاعى كەيىنگى قالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟! وسى ەكى ازاماتقا العىس ايتامىن.

- كىتاپتىڭ اتاۋىن نەگە ء"جۇز" دەپ قويدىڭىزدار؟

- بۇل - ۇلكەن اۋديتورياعا ارنالعان ءبىرىنشى كىتابىم. بىلايشا ايتقاندا، ءبىرىنشى رەت كورسەتىپ جاتقان ءجۇزىم دەسەم بولادى. ياعني، زات ەسىمدىك ماعىناسى –  ادامنىڭ ءجۇزى.

ەكىنشى ماعىناسى – ءجۇز دەگەن تسيفر. كىتاپقا ىقشامداپ ىشىنە ءجۇز ماقالا سىيدىردىم.

ءۇشىنشى ماعىناسى – ءجۇز دەگەن – ەتىستىك. بۇل ەڭ اۋەلى مەنىڭ وزىمە موتيۆاتسيا. مىسالى، ءسىز بەن ءبىز وسى دۇنيەگە كەلمەي تۇرىپ، تاعى ءبىر ۇلكەن جارىستان وتكەنبىز. اكەنىڭ بەلىنەن شىعىپ، انالىق قۇرساققا جەتكەنشە ميللياردتاعان ۇرىقتىڭ ىشىنەن تاڭدالعانبىز. مىسالى، مەن  28 جىل بۇرىن تۋرا مەن سياقتى ءومىر سۇرۋگە قاقىسى بار “تۋىسقاندارىممەن” بىرگە قۇرساققا قاراي ۇمتىلعان كەزدە، سول ميللياردتاعان سپەرمانىڭ ىشىنەن ءبىر رەت چەمپيون بولعام. ءسويتىپ بۇگىنگى كۇنگە كەلىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ قوعامداعى ءار ادام سونداي ءبىر ۇلكەن جارىستان ءوتىپ، ءبىر رەت چەمپيون بولعاندار. ياعني، ومىرگە كەلگەنگە دەيىن باسەكە بولعان.

مەن انالىق جاسۋشاعا كىرەمىن، ول جابىلادى دا، مەنەن باسقا قالعان ميللياردتاعانىنىڭ ءبارى جوققا كەتىپ قالادى. ول كەزدە ءبىز چەمپيون بولدىق، بىراق، ءبىز جۇگىرىپ چەمپيون بولعان جوقپىز نەمەسە ءجۇرىپ چەمپيون بولعان جوقپىز، ءجۇزىپ چەمپيون بولدىق. ەندى سونشا باسەكەدەن كەيىن ومىرگە كەلىپ تۇرعان سوڭ، دەمەك، ول بەكەر ەمەس.

سوندىقتان ماعان ءجۇز دەگەن ءسوز كوبىرەك موتيۆاتسيا بەرەدى.

ەندى ونى ءارتۇرلى ينتەرپرەتاتسيالاۋعا بولادى...

بۇدان كەيىن ەكىنشى كىتاپ بولادى. ول جان دەپ اتالادى. ونىڭ دا ءبىرىنشى ماعىناسى - ادامنىڭ جانى. ءبىز باعاناعى انالىق قۇرساققا بىتكەننەن كەيىن بىزدە ءبىرىنشى جان پايدا بولادى عوي... ەكىنشى ماسەلە جان دەگەن – جانۋ. مەن جان دەگەن ءسوزدى ماكسيمۋم اشا الاتىن قانداي ءسوز بار دەپ كوپ ىزدەدىم. سوڭىندا ويلانا كەلە،  جان دەگەن ءسوزدى ماكسيمۋم اشاتىن انىقتاما – تالپىنىس دەگەن ءسوز ەكەن. نە بايلانىسى بار دەپ ويلاپ قالۋىڭىز مۇمكىن. ونىڭ ءمانى مىنادا – ءتىرى مەن ءولى ادامنىڭ ءبىر عانا ايىرماشىلىعى بار. ءتىرى ادام – ومىردە بىردەڭەگە قاراي تالپىنىپ، ارەكەت ەتۋى كەرەك. تالپىنىس بولۋ كەرەك. ال، ءولى ادامدا ونداي بولمايدى. ءولى ادامعا ءبارىبىر. مىسالى، قازاقتا “تىرىولىك” دەگەن ءسوز بار. قانداي ادامدى ايتادى؟ ومىردە تالپىنىس، قوزعالىسى جوق ادامدى ايتادى. كەرىسىنشە، “جانىڭ بار ما، تەزىرەك قيمىلداساڭشى” دەيدى. ارەكەتكە قاراي تالپىندىرۋ. ياعني، بىزدە ءولى بولۋ ءۇشىن، جانىڭ شىعىپ كەتۋ مىندەتتى ەمەس، ءولى بولۋ ءۇشىن جاي عانا قوزعالىسسىز، ماقساتسىز، تالپىنىسسىز قالۋىڭ جەتكىلىكتى.

جانى بار ادام ول ماقساتى، تالپىنىسى، كۇشى، ومىرگە دەگەن ءبىر قۇلشىنىسى بار ادام. سوندىقتان مەن جان دەگەن ءسوزدى ماكسيمۋم انىقتايتىن نارسە ول تالپىنىس دەپ وي ءتۇيدىم.

ال، ودان كەيىن جاڭاعى ءبىرىنشى كىتاپقا ورالامىز عوي. سونشا تارتىستان ءبىز تالپىنىپ ءجۇزىپ كەلدىك، ەندى بىزگە جان ءبىتتى، ودان كەيىن دە تالپىنىس بولۋ كەرەك. ول تالپىنىسىڭىز كادىمگىدەي لاۋلاپ، جانىپ تۇرۋى كەرەك. سوندىقتان مەندە ەكىنشى جوسپارلاپ وتىرعان كىتاپ جان دەپ اتالادى...

- ء"جۇز" بەن "جاندى" جەتكىلىكتى ءتۇسىندىرىپ بەردىڭىز. ءسىز كىمدەردى، قانداي جانرداعى كىتاپتاردى وقيسىز؟

- مەن ءسۇيىپ وقيتىن جانرلار – قوعامدىق-الەۋمەتتىك ماسەلەدەگى جازىلعان كىتاپتار. ال، قازاق ادەبيەتىن 2013 جىلدان بەرى مۇلدەم وقىپ جاتقان جوقپىن...

1940 پەن 1990 جىلداردىڭ اراسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ بىزگە تۇك پايداسى جوق.

كەڭەس ۇكىمەتى ول  كىتاپتاردى ءوزىنىڭ سۇزگىسىنەن وتكىزىپ شىعاردى. ال، ول كىتاپتار ءبىزدىڭ جاسقا، ءبىزدىڭ تانىمعا مۇلدەم كەرەك ەمەس. ارينە، كەز-كەلگەن ءداۋىردىڭ ادەبيەتىندە الىپ قالاتىن نارسە بولادى. مەن وسى ءسوزدى ايتا قالسام، “سوندا سەن مۇقاعالي، جۇمەكەن، تولەگەندى قايدا جىبەردىڭ؟”، “اباي جولىن” قايدا جىبەردىڭ؟”  دەگەن سوزدەر ايتادى. كەشىرىڭىزدەر ەندى، بۇكىل ەلۋ جىلدىق ادەبيەتكە ءتورت-بەس اق اۆتور دەگەن وتە از. ونى جالپى زاماننىڭ پريزماسىنا سالاتىن بولساق، ولار جاي عانا جوعالىپ كەتۋى مۇمكىن. نەگىزى حالىق وزىنە كەرەك اۆتورلاردى ءبارىبىر الىپ العان. كادىمگى ورتا ەسەپتى قازاق ازاماتىنان ەڭ مىقتى اقىن كىم دەيتىن بولساڭىز، ابايدى ايتادى نەمەسە مۇقاعاليدى ايتادى. ياكي، سول ەكەۋىن ايتادى. ال، بۇل ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا قانشا جىل بوستىق بار. ءتىپتى ماعجانداردى ايتسا بولادى بەرگى جاعىنداعى. بىراق، كوبىمىز ولاردىڭ ار جاعىمەن  تانىس ەمەسپىز...

الاشوردانىڭ ادەبيەتىن قالدىرۋىمىز كەرەك. بىراق، ولاردان كەيىنگى 1940-تان باستاپ 1990 عا دەيىنگى ادەبيەتتىڭ بىزگە تۇك پايداسى جوق ەكەنىن مويىندايتىن كەز باياعىدا كەلدى دەپ ويلايمىن.

ەكىنشىدەن ءبىز مىنا رەاليانى قابىلداۋىمىز كەرەك – ول ادەبيەتتى قازىر ەشكىم وقىمايدى. ءبىزدىڭ ادەبيەت جاي عانا ەسكى تۇسىنىكتە قالىپ كەتتى.

وتكەندە ديدار امانتايدىڭ سۇحباتى شىقتى. “قازاق پروزاسى اۋەزوۆتىڭ شەكپەنىنەن شىعا الماي قالدى” دەدى. ماعان بۇل پىكىر قاتتى ۇنادى. ەسكىنى جوندەگەنشە ادامنىڭ ەسى كەتەدى.

مەن مىسالى، تەحنوكرات بولعاننان كەيىن تەحنولوگيانىڭ پريزماسىمەن قارايمىن. ءبىزدىڭ IT سالاسى قازاقستاندا مۇلدەم جاڭا سالا بولدى. بۇل سالا بىزگە ءتىپتى 1990 جىلدارى دا كەلگەن جوق. تەك ەكى مىڭىنشى جىلدارى كەلدى. جاستار بۇل سالاعا 2003-2004 جىلداردان باستاپ ناقتى قىزىعا باستادى. ءالسىن-ءالسىن جاڭا ترەندتەر قالىپتاستىرا باستادىق. قاتەلەسپەسەم، 2006 جىلدارى بۇل سالا ناقتى ماڭىزعا يە بولدى. سونىمەن، جارايدى باستاۋىن ەكى مىڭىنشى جىل دەپ الاتىن بولساق، قازىر 2018 جىل. 18 جىل ءوتتى، الدىندا ەشقانداي ۇلگىسى بولماعان جاڭا سالا 10-15 جىلدىڭ ىشىندە Google, Facebook, Twitter, ەۋروپالىق Amazon دەگەن سياقتى ۇلكەن، الەمدىك الپاۋىت كورپوراتسيالاردا جۇمىس ىستەپ، باسەكەگە قابىلەتتى مامانداردى دايىنداپ شىعارا الدىق. تۇسىنەسىز بە، بۇل جاي عانا - جاڭا سالا. قازىر قازاقتىڭ جۇزدەگەن جاستارى الپاۋىت كومپانيالاردا جۇمىس ىستەپ ءجۇر.  نيدەرلاندىنىڭ ۇلكەن كومپانيالارىندا 20 شاقتى قازاق جىگىتى جۇمىس ىستەيدى. Google دا ءبىراز جىگىتتەر بار. Opera نىڭ تەحنيكالىق وكىلدەرى بار.

ياعني، ادەبيەتتە دە وسىنداي. بارلىق نارسەنى باسىنان باستاعان الدەقايدا ءتيىمدى. ءبىزدىڭ سالادا الدىڭعىلار قالاي ىستەدى دەگەن سياقتى ۇلگى الاتىن مودەل بولعان جوق. بىزدە ءبىر رەتسىز، بروۋندىق قوزعالىس بولدى دا، سولاردىڭ ىشىنەن ءبىر جۇيە پايدا بولدى. مەنىڭشە، ءبىز الدىنداعىلاردىڭ ءبارىن جوعالتىپ الامىز دەپ قورىقپاۋىمىز كەرەك. ولار ەشقاشان جوعالمايدى، ويتكەنى جازىلىپ تۇر عوي، بارلىعى.

بىراق، بىزگە ءبارىبىر جاڭا عاسىردا - الدىڭعى ۇلگىگە مۇلدەم قارامايتىن، تەك قانا الدىعا قاراپ، ءوزى ءبىر باعىت قالىپتاستىراتىن جاڭا ستيل، جاڭا بۋىن شىعۋى كەرەك ەدى، بىراق، وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ ءوزى ءبارىبىر كەڭەستىك كلاسسيكالىق جازۋشىلىققا تارتىپ كەتەدى. بۇل كادىمگىدەي دۇرىس ەمەس نارسە.

مىسالعا ءسىز، جۇرتتان بولەك نارسە جازا باستايتىن بولساڭىز، ەكى نارسە بولادى: ءسىزدى بىرەۋلەر ۋاقىت وتكەن سايىن جاقسى كورىپ كەتۋى مۇمكىن. نەمەسە قوعام، ونىڭ ۇستىنە جازۋشىلار ورتاسى ءسىزدى مۇلدەم جەك كورىپ كەتۋى مۇمكىن. ياعني، جازۋشى-اقىن اعالارىڭا بارىپ، قولىنا سۋ قۇيىپ، ىشىمدىگىن الىپ بەرىپ... دەگەن سياقتى ارەكەت جاساماي-اق جازۋعا بولاتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك.

- قازىرگى پوەزيا مەن پروزادا كىمدەردى مويىندايسىز؟

مەن ۇنەمى ايتام، پوەزيا جاعىندا اسلان قاجەنوۆ  دەگەن جىگىت بولدى. ەروتيكالىق تاقىرىپتاردا جازاتىن. مەن ول جىگىتپەن تانىس ەمەسپىن. ومىرىمدە ونى كورمەگەم. بىراق، كورمەسەم دە، سول جىگىتتىڭ شىعارماشىلىعىن قاتتى سىيلايمىن، كادىمگىدەي. بولاشاقتا كورىپ قالاتىن بولسام، جاقسىلاپ ريزاشىلىعىمدى ايتار ەدىم. بىراق، ول جىگىت قازىر شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ ءجۇر مە، جوق پا، ول جاعىن بىلمەيدى ەكەنمىن.

اسلان قاجەنوۆ – قازاق پوەزياسىنا جاي عانا كەلە سالعان جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ول فەنومەنال كەلدى. ول ستۋدەنت كەزىندە-اق كادىمگى ماتريتسانى بۇزعان ادام. بىرەۋلەر “اسقار تاۋ” دەپ كىتاپ شىعارىپ جاتقاندا، ول “تۋالەتتەگى تۋىندى”، ء“جۇز تەڭگەلىك كىتاپ” دەگەن سياقتى كىتاپتار شىعاردى. نەگىزى مەن ول جىگىتتىڭ شىعارماشىلىققا تولىققاندى قايتقانىن قالايمىن.

ال، جازۋ جاعىنا كەلگەندە وزىمە تىلەك ىرىسبەك دەگەن جىگىت ءۇنايدى. ول جىگىتتىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ بىرازىمەن تانىسپىن. ول ولەڭ دە جازادى.

تىلەك تە ءبىر فەنومەنال جىگىت. اڭگىمەلەسە قالعاننىڭ وزىندە ادامدى ءبىر دەڭگەيگە الىپ شىعىپ كەتەدى. فرانتسۋزدان باستاپ، لاتىن امەريكاسى، قىتايمەن، ۇندىمەن، جاپونمەن ءتىپتى افريكانىڭ ادەبيەتىنە دەيىن بارىپ، شىر اينالىپ كەلەدى. وتە كوپ ىزدەنەتىن، كوپ وقيتىن جىگىت. مەن سول جىگىتتەن قاتتى ءۇمىت كۇتەم...

ەندى ۇلكەندەر جايلى ايتپاي-اق قويايىن. ولارعا دەگەن ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز بار. سىيىمىز بار. بىراق، باعىتىمىز ءسال باسقاشا بولۋ كەرەك. بىراق، مەن ءوزىمدى ادەبيەتشى دەپ ەسەپتەمەيمىن. مەن جازعان نارسەمدى ادەبيەت دەپ سانامايمىن. بولاشاقتا كوركەم ادەبيەت جازام دەپ تە ويلامايمىن. بۇل جاي عانا تەحنوكراتتىق كوزقاراسىم.

- قازاق ادەبيەتىنەن ءبىرجولا تۇڭىلگەنگە ۇقسايسىز. 

- جوق، ولاي دەي المايمىن. مىسالى، شەت ەلدە جازۋشىلاردى حالىق توبەسىنە كوتەرەدى. ونىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى، ينتەرنەتتەگى جازعاندارى ترەند. ال، سىزگە ءبىزدىڭ ءبىر جازۋشىنى كورسەتسەم ونىڭ پودپيسچيكتەرىنە، پوستتارىنا قاراپ ونى ءانشى دەپ ويلاپ قالۋىڭىز مۇمكىن. جازعاندارىنىڭ دەڭگەيى كەيدە ءتىپتى انشىلەردىڭ  ايتار ويىنا دا جەتپەي جاتادى. جازۋشىلاردىڭ اراسىنان "مىناۋ جۇلدىز" دەپ ەشكىمدى ايتا المايمىز. نەگە قازاق ەستراداسىنىڭ جۇلدىزى دەگەن بار دا، "قازاق ادەبيەتىنىڭ جۇلدىزى" دەگەن جوق. كادىمگىدەي فەنومەن جوق. ەڭ بولماعاندا ءبىزدىڭ ادەبيەتتىڭ ءبىر قازاقي قايرات نۇرتاسى شىققان جوق. ارى قاراي ستيلدەردى ايتپاي-اق قويايىن. مەيلى، جاڭا ستيل بولماسا دا، قالىپتاسقان بار ءستيلدىڭ وزىنەن جارق ەتىپ شىققاندار بار ما، تاعى جوق. بۇل وتە وكىنىشتى. قانشا جازۋشىلاردى بۇل ۇدەرىس بىلايشا ايتقاندا ءولتىرىپ جاتىر. بۇل ءارى قاراي دا ولتىرە بەرەدى.

- ەندى قايتپەك كەرەك؟

- مەنىڭشە، ادەبي سەكتانىڭ پايدا بولعانى دۇرىس سياقتى. ەرتەڭ ولار جاڭا باعىتقا اينالىپ كەتەدى. سوندىقتان ءبىر كوتەرىلىس جاساۋ كەرەك. ويتكەنى، الدىڭعى ادەبي نورمالارىمىز ءبىزدىڭ بىردە-ءبىر جازۋشىمىزعا نوبەل سىيلىعىن نەمەسە حالىقارالىق جارعان بىردەڭەنى اكەلگەن جوق. ونى قايتالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. دەمەك، ول نورما جارامايدى دەگەن ءسوز. باسقا ەشتەڭە ايتا المايسىڭ.

ال، قازاقتاردىڭ تۋما فانتازياسىن ەسەپكە الاتىن بولساق، مەنىڭشە، 2030 جىلعا دەيىن قازاقتان شىنىمەن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جازۋشىلار شىعاتىنىنا تولىققاندى كەپىلدىك بەرە الامىن. جانە قازىر جازۋشىلار اعىلشىن ءتىلىن بىلسە عوي دەپ ارماندايمىن. اعىلشىن تىلىندە وقىپ، سول تىلدە كونتەنت بەرە الاتىن جازۋشىلار كەرەك بىزگە.

- قازىر قازاقتىڭ الەمگە ۇسىنارى جوق دەمەكسىز بە؟

- مىسالى ابايدى بۇكىل الەم تىلدەرىنە اۋدارعان، بۇكىل الەم تانىعان دەيمىز، بىراق ينتەرنەتكە كىرىپ قارايتىن بولساڭىز، ابايدىڭ اعىلشىنشا اۋدارىلعان ءۇش-اق ولەڭى بار. “كوزىمنىڭ قاراسى”، “جەلسىز تۇندە جارىق اي”، “جاز”. بۇل  جەردە ابايدى الەم تانيدى دەگەندى جوققا شىعارۋعا بولماس، بىراق، قاي الەم تانيتىنى قىزىق بوپ تۇر دا. مىسالى، ءسىز ءبىر اقىننىڭ ءۇش ولەڭىن وقىپ ونى تاني الاسىز با؟ تاني المايسىز.

تاعى ءبىر نارسە، ەگەر، ابايدىڭ تۇرمىستىق تانىمى 150 جىلدان بەرى قازاقتار ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ كەلە جاتقان بولسا، ءارى بۇدان ءارى ماڭىزدى بولاتىن بولسا، ول تىپتەن ابايدىڭ ۇلىلىعى ەمەس، ول ءبىزدىڭ 150 جىلدان بەرى تۇك وزگەرمەگەنىمىز، قوعام رەتىندە مۇلدەم ءبىر ساتىعا بولسىن جوعارىلاماعانىمىز دەگەن ءسوز. بۇل ابايدىڭ ۇلىلىعى ەمەس، بۇل قازاقتىڭ قاسىرەتى. قاسيەتتى قاسىرەتى!

- قازاق ءتىلىن عىلىمعا ارالاستىرۋ تۋرالى ويىڭىزدى بىلسەك...

- مەن بۇل جولدا الدىمىزدا ۇلكەن كەدەرگى قاقپا تۇرعانىن كورىپ تۇرمىن. ءبىز ول قاقپانىڭ الدىندا تاعى ون جىل تۇرامىز، تۇسىنەسىز بە؟

قازاق ءتىلى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءتىلى بولۋىن قاتتى قالايتىن اداممىن.  بىراق، بىزدەگى تىلمەن اينالىساتىن ينستيتۋتتاردىڭ جالپى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءتىپتى بىزدەگى عالىمدارىمىزدىڭ وزدەرى ول ءتىلدى عىلىمعا يەكمدەۋگە بىرىنشىدەن، الەۋەتتەرى جەتپەيدى. ەكىنشىدەن، مۇمكىنشىلىكتەرى جوق. ۇشىنشىدەن، ونداي دەڭگەيدە تەحنيكانى تۇسىنبەيدى.

- تاعى دا ەلدى كىنالايسىز با؟

- جوق، مىسالى جاي عانا سمارتفون ءبىزدىڭ قوعامدى، ءجۇرىس-تۇرىسىمىزدى 360 گرادۋس دەمەيمىن، بىراق، 120 گرادۋسقا وزگەرتتى عوي. ءبىز مىنانى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، بۇدان بىلاي، ءار ون جىل سايىن ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىز وگەرىپ وتىرادى.

سمارتفوننىڭ كەلۋى جاقسى بولدى. بىراق، ءبىزدىڭ حالىق سونشا اقپاراتقا دايىن بولعان جوق. سول ءۇشىن ءسىز بەن ءبىزدى الداۋ، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءبىر جالعان اقپارات تاراتقان كەزدە، ءبىزدى سەندىرە سالۋ تىپتەن وڭاي بوپ قالدى. ويتكەنى، ءبىزدىڭ حالىق سمارتفوننىڭ يگىلىكتەرىن تولىق ءتۇسىنىپ جاتقان جوق.

بىراق، كەلەسى ون جىلدىقتا ءسوز جوق، مۇلدەم باسقاشا بولادى.

- ەندى اڭگىمەنى بەيپىل سوزدەرىڭىزگە بۇرساق... الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبالارىڭىزدا بالاعات سوزدەردى نەگە كوپ قولداناسىز؟

- مەن 2015 جىلى كورەيادا بولدىم. كۇندە سامسۋنگتىڭ ورتالىعىندا، كورەيانىڭ ەكسپو ورتالىعىندا بولام. انا جاقتا عىلىمنىڭ جاساپ جاتقان نە ءبىر يگىلىكتەرىن كورەسىز. ءبىر كۇنى ءبىلىم سالاسىنداعى يننوۆاتسيالار، ءبىر كۇنى اگروسالاداعى يننوۆاتسيالار، كولىك تاسىمالداۋ سالاسى، سمارت قالالار... ەندى قوعام رەتىندە سۇمدىق دامىپ كەتكەن. شكالا 100-گە كەتىپ قالعان. مەن سول كورەيادا جۇرەم دا، قازاقستاندا نە بوپ جاتىر دەپ الەۋمەتتىك جەلىدەگى،  فەيسبۋكتاعى جازبالاردى ووقيمىن. قاراسام، “شىڭعىس حان قازاق پا؟”  “نامازدى قالاي وقۋ كەرەك؟” “سالافيتتەر پالەن، اناۋ انانداي” دەگەن سياقتى ون جىلدان بەرى ءالى تالقىلانىپ كەلە جاتقان تاقىرىپتار ءسوز بولىپ جاتادى. قوعامدا دامۋ جوق، ىزگىلەنۋ جوق. ءبىر تاقىرىپتى قايتالاپ وتىرۋدان جالىقپايمىز. مىنا جاقتى كورەم، انا قوعامدى كورەم... سوسىن، مەن جاي عانا جارىلدىم...

شىنى كەرەك، ەكى قوعامداعى اڭگىمەنىڭ اراسىمەن ءوتىپ كورگەن سوڭ، مەندە ابسۋرد بولدى. ول ءساتتى ەشكىم تۇسىنبەيدى. ونى جاي عانا سەزىنۋ كەرەك.

ەگەر، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ستاندارتىمەن، ويلاۋ شەڭبەرىمەن قالىپ كەتەتىن بولساڭىز، تۋرا باياعى اڭگىمەلەردەن اسپايسىز.

ايتپەسە مەن وعان دەيىن مۇلدە بوقتاپ كورمەگەن اداممىن. شىن ومىردە ءالى دە از بوقتايمىن.

- الداعى بەس جىلدىقتان نە كۇتەسىز؟

- بىزدە الداعى بەس جىلدا قوعام كىتاپ وقۋ مادەنيەتىنە كوشەدى دەپ ويلايمىن. قايتادان كىتاپ وقي باستايدى. ويتكەنى بىلەسىز بە، ۇنەمى ءدىني پايىممەن ادام جۇرە المايدى. ول دا ءبىر كۇنى جارىلادى. ىشتەي رۋحاني جارىلادى نەمەسە شىنىمەن تەرروريست بولىپ ءبىر جەردى جارادى. وسىنداي ەكى جول عانا بار ولاردا. سوندىقتان ادامعا ءبارىبىر رۋحانيات كەرەك. ونى تەك دىنمەن ۇستاپ تۇرا المايسىڭ.

قازىر قازاقتاردىڭ ەڭ كوپ وقىپ جاتقان كىتاپتارى - بيزنەس كىتاپتار. وزدەرى بيزنەس جاساماسا دا كىتاپتارىن ساتىپ الىپ، وقىپ جاتىر. ول جاقسى دۇنيە. سوندىقتان باسپا سالاسىنىڭ بولاشاعى ەندى تۋىپ كەلە جاتقان سياقتى.

بىرىنشىدەن، بىزگە ادەبي اگەنتتەر  كەرەك. ەكىنشىدەن جازۋشىنىڭ برەندىن قالىپتاستىراتىن شىعارماشىلىق بىرلەستىكتەر قاجەت.

بىزدە قازىر ادەبيەتتە دە، پوەزيادا دا، كينودا دا بولىپ جاتقان كاتاستروفا -تاقىرىپ جوق. تاقىرىپ مىناۋ عانا: اۋىلدان كەلەدى نەمەسە اۋىلعا بارادى. كينولاردىڭ ءبارى سولاي. ادەبيەتتە دە. مۇنى ءبىز اگرارلىق ادەبيەت دەپ اتايمىز. كەڭەس وكىمەتىندە اۋىل تۋرالى اڭگىمە وتە كوپ جازىلدى. سەبەبى، ولار ءۇشىن قازاقتاردىڭ اۋىلدا قالىپ، مال باعىپ قالۋى ءتيىمدى ەدى. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ ادەبيەت كەڭەستىك پروپاگانداعا كەرەمەت قىزمەت ەتتى.

بىزگە اۋىل دەگەن كادىمگىدەي رومانتيكا. ارينە اۋىلدى جاقسى كورەمىز عوي. بىراق، مىنا نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

بىزدە بىلاي دا، ابدەن ادەبيەتتى ءسىڭىرىپ العان ءبىر جىگىت،  “قوي، مەن كەتتىم اۋىلدان” دەيدى دا قالاعا كەتەدى. قالاعا كەلەدى، جۇمىس ىزدەۋگە تىرىسادى. ءبىر جەرگە ۇرىنادى. ەكى-ءۇش اي جۇرگەننەن كەيىن اۋىلدى ساعىندىم دەيدى. تۇسىنەسىز بە، بۇل دۇرىس ەمەس. بىزدە، ادەبيەت سولاي ىستەپ قويعان. قالاعا كەلىپ جەتىستىككە جەتپەسەڭىز، اۋىلعا سۇمىرەيىپ قايتىپ بارۋ رومانتيكا بولىپ سانالادى. قاھارماندىق! اۋىلعا كەلدىم مەن. اۋىلدىڭ توپىراعىنا ەشتەڭە جەتپەيدى ەكەن عوي دەيدى. وعان شىن مانىندە “ەي، چەرت” دەۋ كەرەك. “سەن جولىڭ بولماعان لوحسىڭ”  دەۋ كەرەك. سەن قالاعا  كەلدىڭ بە، ءبىلىم الىپ، جۇمىس ىستەپ ءبىر جەتىستىككە جەتۋىڭ كەرەك قوي. اۋىلعا بارعاندا نە ىستەيدى؟ بارعان سوڭ، باعاناعى اۋىلىمنىڭ توپىراعى دەگەن بوس اڭگىمە بوپ قالادى. توپىراقتان بولەك سيىردىڭ تەزەگى، قويدىڭ قۇمالاعى دەگەن نارسەلەر بار عوي...

اگرارلىق ادەبيەتتىڭ ايتارى وسى. جازۋشىلاردىڭ جازاتىندارى وسىنداي ستاندارتتى نارسە.

- اڭگىمەمىز تەك ادەبيەتتى شيىرلاپ كەتتى. سوندا سىناپ-مىنەپ وتىرعان جازۋشىلارىڭىز نە جازۋى كەرەك؟

- بىزگە قازىر ءبىرىنشى، عىلىمي فانتاستيكا كەرەك. ويتكەنى، فانتاستيكا جانرىنىڭ بۇكىل عىلىمعا قوسقان ۇلەسى وتە وراسان. سەبەبى، ءوزىڭىز بىلەسىز، كوپ تەحنوكرات حالىق يدەيادان گورى ناقتى ىسكە جاقىن بولادى. قازىرگى ءسىز بەن ءبىزدىڭ كورىپ جۇرگەن يگىلىكتەرىمىزدىڭ كوبى وسى 20-50-جىلدارداعى فانتاستيكالىق ادەبيەتتەردە جازىلىپ كەتكەن. ادامدار ەكرانمەن بىلاي جۇمىس ىستەيدى، سمارتفوندار بولادى دەگەن سياقتى. ونى وقىعان تەحنوكراتتار مىنانى ىستەۋگە بولادى دەيدى دە، سونى جاسايدى. ياعني، جازۋشى بىلاي ويلادى، ءبىز ونى ىستەيىك دەيدى.

سوندىقتان مەنىڭ ويىمشا، عىلىمي فانتاستيكا نەگىزگى جانرلاردىڭ ءبىرى بولۋ كەرەك. ءبىز، تەحنوكراتتار وسىنداي دۇنيەلەرگە جاقىنبىز.

ءبىزدىڭ ەرتەگىلەرىمىز فانتاستيكاعا قۇرىلعان عوي. سوندىقتان قازاقتاردان مىقتى فانتاست جازۋشىلار شىعادى دەپ ويلايمىن.

سودان كەيىن، ءبىز ءوزىمىزدى وتە تار كورەتىنىمىز جامان. ءبىز مىنا نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازاق تىلىنە قاتىستى ايتىپ وتىرمىن. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز وتە امبەباپ ءتىل نەگىزى. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى – كونە تۇركى ءتىلىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. ءبىز قارا شاڭىراقتا وتىرعان ۇلتپىز. 200 ملن. تۇركى حالىقتارى بولسا، بارلىعى تۇركى حالىقتارى ءبىر ءتىلدىڭ ديالەكتىلەرىندە سويلەيدى. قىرعىزدى تۇسىنەمىز، وزبەك،تۇرىك، ءازىربايجاندى تۇسىنەمىز. دەمەك، ءبىز ونى باسقا ءتىل دەپ ايتا المايمىز. جاي عانا ءبىر ءتىلدىڭ ديالەكتىلەرى دەپ قانا قاراستىرۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، قازاق ءتىلى قارا شاڭىراقتا وتىرعان حالىقتىڭ ءتىلى بولعاننان كەيىن، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ بايلانىستىرۋشى كۇشى بولۋ كەرەك. قايتالاپ ايتام، بىزگە ءبىر اعىلشىننىڭ، قارا ءناسىلدى جىگىتتىڭ،  ياكي ءبىر ەۋروپالىقتىڭ قازاقشا سويلەگەنىنەن دىم پايدا جوق. ول توتىقۇسقا بالەنشە دەپ ايت نەمەسە مايمىلعا قولىڭدى كوتەر دەگەن سياقتى نارسە.

ال، بىزگە شىنىمەن كەرەك اۋديتوريا - ءوزىمىزدىڭ تۇركى الەمىمىز. ءبىز بارلىق ماسەلەگە كىشكەنە كەڭدەۋ قاراۋىمىز كەرەك. قازاق حالقىنىڭ 17 ملن-دىق  قانا رىنوگى بار ەكەنىن  مويىنداۋىمىز كەرەك. وقىرماندار تىپتەن از. سوندىقتان ءبىز بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ رىنوگىنا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك. قارا شاڭىراقتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىر تۇرىك قازاقستانعا كەپ تۇرىكشە سويلەپ جاتسا، ەگەر ءبىر ءازىربايجان كەلىپ ءازىربايجانشا سويلەپ جاتسا، وزبەك وزبەكشە سويلەپ  جاتسا، ول ءوزىنىڭ قازاق تىلىندە سويلەپ جاتىر دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك، قازىر. ويتكەنى، قازاق ءتىلى – قىرعىزدىڭ دا، وزبەكتىڭ دە، تۇرىكتىڭ، بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى. بارلىق تۇركى تىلدەرىنىڭ ءتۇپ اتاسى.

مۇستافا شوقاي ايتپاقشى، تۇركىستان – بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ مەككەسى بولۋ كەرەك. قۇبىلاسى بولۋ كەرەك. ول – ءبىز. ەگەر ءبىز سول باۋىرلارىمىزدى وزىمىزگە تارتا الساق، ەرتەڭ ولارعا ادەبيەتتى دە ساتا الامىز، مادەنيەتتى دە ساتا الامىز. ءبىر قازاقشا فيلم شىعاتىن بولسا، ول سول تۇپنۇسقا تىلىندە-اق، تۇركيانىڭ، باسقا ەلدەردىڭ كينوتەاترلارىندا كورە بەرەتىن جانە ونى ەركىن تۇسىنەتىن بولادى. قازاق 16  ملن. دەپ قابىلداۋ دۇرىس ەمەس. ءبىز 200 ميلليونبىز.

مەن پانتۇركيستىك كوزقاراستاعى اداممىن. ونى ءوزىم اشىق ايتقىم كەلەدى.

سۇحباتتاسقان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz