ادامزاتتىڭ، مەملە­كەت­تەر­دىڭ تۇتاستاي دامۋ تا­ريحىنا ۇڭىلەر بولساق، ازات­تىق ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ تولاسسىز جۇرگى­زى­لە­تىنىن بايقايمىز. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن دە ونى ساقتاپ قالۋ، باياندى ەتۋ، ۇرپاققا اماناتتاۋ - ۇلى بورىش. مىنە، ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا بيىل جيىرما جىل تولادى. بۇل ءبىر قاراعاندا تىم ازعانتاي مەرزىم. الايدا، وسى جيىرما جىلدا قازاقستان اياعىنان قاز تۇرىپ قانا قويماي، الەمدىك وركەنيەتتە ورنى بار الەۋەتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. ەكونوميكاسى دامىدى، الەۋمەتتىك جاعدايى نىعايىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى.

ادامزاتتىڭ، مەملە­كەت­تەر­دىڭ تۇتاستاي دامۋ تا­ريحىنا ۇڭىلەر بولساق، ازات­تىق ءۇشىن، بوستاندىق ءۇشىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستىڭ تولاسسىز جۇرگى­زى­لە­تىنىن بايقايمىز. ءتىپتى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن دە ونى ساقتاپ قالۋ، باياندى ەتۋ، ۇرپاققا اماناتتاۋ - ۇلى بورىش. مىنە، ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا بيىل جيىرما جىل تولادى. بۇل ءبىر قاراعاندا تىم ازعانتاي مەرزىم. الايدا، وسى جيىرما جىلدا قازاقستان اياعىنان قاز تۇرىپ قانا قويماي، الەمدىك وركەنيەتتە ورنى بار الەۋەتتى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاستى. ەكونوميكاسى دامىدى، الەۋمەتتىك جاعدايى نىعايىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى.

ءبىز 1916 جىلعى ۇلت-ازات­تىق كوتەرىلىسىن كوزىمىزبەن كورگەن جوقپىز، وقۋلىق­تار­دان عانا وقىدىق. ال، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلى­سىن كوزبەن كورىپ قانا قويماي، ونىڭ بەل ورتاسىندا جۇردىك. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى اتا-بابامىز باستان كەشكەن قيىن­دىقتاردىڭ بولمىسىن ءبىز دە سەزىندىك. قىزىل يمپەريانىڭ ۇستەمدىك ساياساتى شەكتەن شى­عىپ بارا جاتقان ەدى. قازاقتىڭ جەرى تالاۋعا ءتۇستى، يادرولىق سى­ناقتار الاڭىنا اينالدى، ءدىلى مەن ءدىنى قولداۋسىز، قام­قور­لىقسىز قالدى، ۇلتتىق كادر­­لارعا كەمسىتۋشىلىك كوز­قا­راس بەلەڭ الدى. مىنە، وسىنداي كەزدە ەلىمىزدىڭ جاس قايراتى ۇران­داپ الاڭعا شىقتى، تەڭ­دىكتى تالاپ ەتتى، ادىلەتتى ىزدەدى، بىراق، ولاردىڭ ماڭدايلارى تاسقا سوعىلدى، قۋعىن-ءسۇر­گىن­گە ۇشى­را­دى. سوندا دا ۇلتتىق رۋ­حى­مىز جاسىعان جوق، قايتا قاي­رالا ءتۇستى. ءبىز سول ءبىر ىزعارلى جەلتوقسانداعى قارا­لى كۇن­دەر­دىڭ جانىمىزعا سا­لىپ كەتكەن جاراسىن ءالى كۇنگە ۇمىتا المايمىز. ءبىز تاۋەل­سىزدىكتىڭ ءتو­بەدەن تۇسپەگەنىن، الدەكىم سىيعا تارتپاعانىن، تاريح كو­شىندەگى اتا-بابا­مىز­دىڭ ار­مان-اڭسارىنىڭ تولىق جۇزەگە اسقانىن تۇسىنەتىن ۇر­پاقپىز. جەلتوقساندىقتاردىڭ بەيبىت شەرۋگە «مەنىڭ قازاق­ستانىم» ءانىن ايتىپ شىق­قانىن، سول ءاندى ايتىپ ءجۇرىپ قانعا بوك­كە­نىن كەلەر ۇرپاق جادىندا ۇستاۋعا ءتيىس. سول ءاننىڭ قازىرگى ەلۇرانى­مىزعا اينالىپ، قازاق ەلىنىڭ بارلىق جەڭىستەرىنىڭ بايراعى بولىپ تۇرعانى قانداي عانيبەت.

جەلتوقساندا الاڭعا شىق­قان جاستاردىڭ «قازاق ەلىن قازاق باسقارسىن!» دەگەن باستى تالاپتارىنا توتاليتارلىق جۇيە قۇلاق اس­پادى. بۇل ۇلت­­تىق نامى­سى­مىز­دى اياققا تاپتاۋمەن بىردەي ەدى. ەندى بۇگىن وتكەنگە وي كو­زىمەن قا­راساق، تاۋەل­سىزدى­گى­مىز جاريالاناردان ءتورت كۇن بۇرىن، 1991 جىلدىڭ 12 جەلتوق­سا­نىندا قازاقستان رەسپۋبليكا­سى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان­داعى 1986 جىلعى 17-18 جەل­توق­سان­داعى وقي­عا­لارعا قا­تىس­قانى ءۇشىن جاۋاپ­تى­لىق­قا تارتىلعان ازامات­تار­دى اقتاۋ تۋرالى» جارلىعى شىققان بولا­تىن. بۇل جار­لىق­تىڭ تەك جەل­توقسان كو­تەرى­لىسىنە قا­تى­سۋشىلار ءۇشىن عانا ەمەس، جالپى ۇلتتىق رۋحتى ساقتاۋ جولىن­داعى ما­ڭىزى ەرەكشە. 2006 جىلى 18 قىركۇيەكتە ال­ماتى قا­لاسىندا جەلتوقسان­دىق­تار­عا، دەموكراتيالىق جا­ڭا­رۋ جو­لىن­داعى كۇرەسكەر جاس­تارعا ارنالعان «تاۋەل­سىزدىك تاڭى» اتتى ەسكەرتكىشتى اشۋ كەزىندە سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنت ءبىزدىڭ جاستا­رى­مىز­دىڭ سول قاھارلى جەل­توق­ساندا توتاليتارلىق ءجۇي­ەدەن تايسالماي ءوز نارازى­لىقتارىن بىلدىرگەنى، «ەرلىكتىڭ عانا ەمەس، ەلدىكتىڭ دە نىشا­نى»، دەپ بۇعان ۇلكەن ساياسي باعا بەرگەن ەدى. بۇل تاريحي ءسات ەلدىكتىڭ، بىرلىكتىڭ بەلگىسى بولدى.

ەلىمىز ەگەمەندىككە، تاۋەل­سىز­دىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىنگى جيىرما جىل ەلىمىزدىڭ جاس قايراتىنىڭ تالابىنىڭ وڭ بولعانىن دالەلدەپ تۇر­عان­داي. وسى جيىرما جىلدا وتا­نىمىزدىڭ قيىن وتكەل، تار اسۋلاردان قالاي امان وتكەنىنە قا­زاقستاندىقتار كۋا، الەم جۇرت­شىلىعى كۋا. قازىرگى قا­زاقستاندا تۇراتىن جۇزدەن استام ەتنوستىڭ تاعدىرىن قازاق تاع­دىرىنان بولە-جارا قارا­ماي، بار­لىعىن ءبىر انانىڭ بالا­سىن­داي باۋىرعا تارتۋ ءنا­تيجەسىندە ەلىمىز ىشكى-سىرتقى ساياساتتا ءۇل­كەن بەدەلگە يە بولدى. جاس مەملەكەتىمىزدە ساياسي تۇراقتىلىق، ۇلتارا­لىق كە­لىسىم قالىپتاسىپ، قازاق حال­قىنىڭ بەرەكە، بىرلىگى ارت­تى. انا تىلىمىزگە دەگەن قۇر­مەت اتا زاڭىمىزدان باستاۋ الدى.

الاش ارداقتىسى احمەت باي­تۇرسىنوۆتىڭ: «باسقادان كەم بول­ماس ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك، باي بو­لۋعا كا­سىپ كەرەك. كۇشتى بو­لۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەك­تەردىڭ جولىن­دا جۇمىس ىستەۋ كەرەك»، دەگەن ۇس­تا­نىمى ءبۇ­گىندە ءبىزدىڭ جول­باس­شى­مىزعا اينا­لىپ وتىر. سوناۋ توق­سانى­نشى جىل­­دار­دا­عى كۇي­رەپ قالعان شا­رۋا­­­شى­لىقتار، بوساپ قالعان دۇكەن ءسو­رەلەرى، ەلدى جاي­لاعان جوق­شى­لىق پەن قىم­بات­شىلىق از ۋا­قىتتا ەڭسەرى­لىپ، حا­لىقتىڭ تۇر­مىسى وڭال­­دى، ەكو­ن­وم­­ي­كا­داعى ورلەۋ ەل­دىڭ ءال-اۋ­قا­تىن ارتتىردى. بۇل تۇرعىدان ال­عاندا مەملەكەتتىك مەن­شىكتە، مەم­­لەكەتتىك كا­سىپ­ورىن­داردا، مەم­لە­كەتتىك شا­­رۋا­شى­لىق­تاردا عانا جۇ­مىس ىستەپ ۇيرەنگەن حالىق جا­ڭا جۇ­مىس­قا باۋلىندى، كا­سىپ­كەر­لىكپەن اينالىسۋىنا جاع­داي جا­سال­دى، «جەكەمەنشىك» دە­گەن ۇعىم قالىپتاس­تى­رىل­دى، ادامدار­دىڭ جا­ڭا­دان ءومىر سۇرۋىنە قولداۋ كور­سە­تىلدى. سول جىل­دارداعى ەل با­سىنا تۇسكەن قيىندىقتاردى، كەدەرگىلەردى، تاپشىلىقتاردى ساناپ تاۋى­سا المايسىز. ماسە­لەن، تاۋەل­سىز­­دىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «رۋبل اي­ما­­عىن­داعى» ەلدەر­دىڭ قيىن قۇر­ساۋ­دا قالعان تۇ­سىندا، ينف­لياتسيا­نىڭ كۇن ساناپ شارىقتاپ ءوسۋى كەزىندە قا­زاقستان كورەگەندىك­پەن جول تاپ­تى. سول تۇستا رەسەي قازاقستان ءوز اق­شاسىن شىعارا قويا­دى دەپ استە كۇت­پەگەن بولاتىن. تاۋەل­سىزدىكتىڭ ال­عاش­قى جىل­دارىن­­دا، دالىرەك ايت­قان­دا، 1993 جىل­دىڭ 12 قاراشا­سىن­دا ءتول تەڭگەمىزدىڭ دۇنيەگە كە­لۋ­ى­نىڭ ءوزى ءبىزدى بولاشاققا باس­تايتىن با­تىل قادام ەدى. سونداي-اق، مەم­لە­كەت­تىك رامىزدەرىمىزدىڭ بە­كىتىلۋى، شەك­ارامىزدىڭ اي­قىن­دالۋى - وسىنىڭ ءبارى تاۋەل­سىز مەملەكەت ءۇشىن اسا قاجەت قۇن­دى­لىقتار بولاتىن.

«تاۋەلسىزدىك بىزگە نە بەردى؟» دەگەن كەزدە، جەر كولەمى جاعىنان الەمدە 9-شى ورىن الاتىن قا­زاق­ستاننىڭ الەمدىك قوعامداس­تىق­تان ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ العانىن ايتار ەدىم. جاڭادان سالىنعان ەلور­دا­مىز - استا­نامىز بار. استانا قالاسىنىڭ سا­لىنۋى رەسپۋبلي­كا­مىزدىڭ الەۋ­مەتتىك، ەكونوميكا­لىق جانە ساياسي دامۋىنا، ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىگى­مىزدىڭ نىعايۋىنا ۇلكەن ۇلە­سىن قوستى. ەسىلدىڭ جاعاسىن­داعى ارۋ قالا تاريحي ماڭىزدى وقي­عا­لار­دىڭ ورداسىنا اينالدى. استانادا ءححى عاسىرداعى ەقىۇ-نىڭ تۇڭ­عىش سام­ميتى ءوتتى. قىسقى ازيادا-2011 سپورت سايىستارى­نىڭ سال­تا­ناتى دا استانانىڭ ءمار­تە­بەسىن، قازاقستان­دى­ق­تار­دىڭ رۋحىن كوتەردى.

تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قا­زاق­ستاندا قازاقتاردىڭ سانى 40 پا­يىز عانا بولدى. ياعني، ءبىز ءوز مەملەكەتىمىزدە تۇرىپ، ءوسىم جا­عىنان از­شى­لىق جاعدايدا قالىپ كەلدىك. ونىڭ ءار­تۇرلى سەبەپتەرى بولعانىن بىلەمىز. دەگەنمەن، تاۋەلسىز مەملەكەت بول­عان­­نان كەيىن ونداعى نەگىزگى ۇلت، مەم­لەكەت قۇراۋشى ۇلت سان جا­عىنان باسىم بولۋعا ءتيىستى ەدى. بۇل باعىتتا دا جۇرگىزىلگەن وڭ­تايلى كوشى-قون، دەمو­گرافيالىق ساياسات تاۋەلسىزدىك جىل­دارى قازاقتاردىڭ سانىن 6,5 ميلليوننان 10,3 ميل­ليونع­ا جەتكىزدى. 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى ءما­لىمەت بو­يىنشا، قازاقستان­دا­عى قازاقتار­دىڭ سانى 63,6 پايىز بول­دى، ياعني 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت ءىشىن­دە قازاق حال­قى­نىڭ سانى 3,8 ملن. ادامعا كوبەيدى.

ەلىمىز جاستاردىڭ ءبىلىم الۋى­نا دا اسا ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. 1993 جىلدان بەرى «بولا­شاق» حا­لىق­ارالىق ستيپەندياسى بەرىلە باس­تادى. 1994-2010 جىل­دار ارا­لى­­عىندا بۇل ستيپەن­ديا­عا يە بو­لىپ، الىس جانە جاقىن شەتەلدەردە ءبىلىم العان جاس­تار­دىڭ سانى 7600-گە جەتتى. تاۋەل­سىزدىك جىل­دا­رىندا مەملەكەتىمىز ءوزىنىڭ بو­لا­شاق ماماندارىن دايارلاۋدا وسىن­داي بەلەستەردى با­عىندىرا الدى. قازاق مەكتەپ­تەرىنىڭ سانى كوبەيۋ­دە. مەملەكەتتىك گرانت ەسەبىنەن جى­لىنا 33 مىڭنان اسا جاس ءبىلىم الۋدا. ال «نازارباەۆ ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ» ەسىگىن ايقارا اشۋى - ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ الەم­دىك دەڭ­گەيگە ساي ءبىلىم الۋىنا جاسالعان مەملەكەتتىك قامقورلىق.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىل­دا­رىنان باستاپ ەلىمىزدە جۇمىس­سىز­دىقپەن كۇرەسكە ەلەۋلى ءمان بەرىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاق­ستاندىقتار تۇرمىس-تىرشىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىزدەپ شەكارا اسىپ كەتكەن جوق. ولاردىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ءوزى­مىزدە جاعداي جاسالدى. «بولاشاق­تىڭ ىرگەسىن ءبىر­گە قالايمىز» اتتى بيىل­عى جولداۋدا ۇكىمەتكە 2020 جىلعا دەيىن حا­لىقتى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جاڭا باعدارلاماسىن جاساۋ تاپسىرىلدى. مىنە، بۇل باع­دارلاما دا جاقىندا قابىل­دانىپ، وعان بيۋدجەتتەن قو­ماق­تى قارجى ءبولىندى. ەندى ءوز-ءوزى­مەن شۇعىلداناتىن، جۇمىسسىز ءجۇر­­­گەن، تۇرمىسى تومەن حالىقتى قايتا وقىتۋعا، جۇمىسقا ورنا­لا­سۋىنا جاردەمدەسۋگە، اۋىلداعى كا­سىپكەرلىكتى قولداۋعا، ەكونومي­كالىق الەۋەتى تومەن ايماقتار­دان ەكونو­مي­كاسى دامىعان اي­ماق­تارعا كوشۋ­گە جاعداي جاساۋ ءۇشىن مەملەكەت تاعى دا قارجى ءبولىپ وتىر.

سالىستىرمالى تۇردە قارا­ساق، تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا­مۋى­مىز وتە ءبىر ۇلكەن قارقىن­مەن جۇرگەن ەكەن. مىسالى، 1994 جىلعا ار­نالعان رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتە بارلىق كىرىسىمىز 39,2 ميلليارد تەڭگە، شى­عىسىمىز 47 ميلليارد تەڭگە بول­عان-دى. ال 2011 جىلعا ار­نالعان رەسپۋب­ليكالىق بيۋد­جەت­تىڭ ءتۇسىمى - 4,2 تريلليون تەڭگە، شىعىسى 4,9 تريلليون تەڭگە بو­لىپ وتىر. ياعني، كىرىسىمىز 107 ەسە وسكەن ەكەن.

ينۆەستورلاردىڭ ەكونوميكا­مىز­عا قاراجات سالۋىنا دا قو­لاي­لى جاعداي جاسالىپ كەلەدى. تا­بيعي رەسۋرستارىمىزدان، شيكىزاتتان، مۇ­ناي سەكتورىنان ءتۇ­سە­تىن تۇسىمدەردى ۇلتتىق قورعا جي­ناۋ ارقىلى بولا­شاققا دەگەن ۇتىم­دى ۇمتىلىس جا­سال­دى. ۇلت­­تىق قورىمىز دا ەلدىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق جاع­داي­ى­نىڭ تۇ­راق­تى دامۋى­نا نەگىز بولدى. وسى ۇلتتىق قوردان 10 ملرد. دوللار ەلىمىزدەگى قارجى رى­نو­گىن تۇ­راق­تاندىرۋعا ءبولىن­دى. بۇل شەشىم الەمدىك قارجى داع­دا­رى­سىنىڭ قازاقستانعا اسە­رىن باياۋ­لا­تىپ، ەكونومي­كامىز­دى تى­عى­رىق­­قا تىرەمەي، قالىپتى دامۋ جو­لىنا باستادى.

2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارى­نان باستاپ 2010-2014 جىلدار­عا ار­نال­عان مەملەكەتتىك ۇدە­مەلى ين­دۋست­ريا­لىق-يننوۆا­تسيا­­لىق دامۋ باع­دار­لاماسى ءجۇ­زەگە اسىرىلا باس­تا­دى. باع­دار­لامانىڭ نەگىزگى ماق­ساتى - ەكونوميكانى ءارتا­راپتان­دى­رۋ، قازاقستاندىق قام­تۋ­دى ۇل­عاي­تۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا قولايلى جول اشۋ، شيكى­زات­تىق ەمەس ەكس­پورتتىق الەۋەتتى ارتتىرۋ، جو­عا­رى تەحنولوگيالىق ءون­دى­رىسكە كوشۋ. يندۋستريالان­دى­رۋ­­دىڭ العاشقى جىلىنىڭ وزىندە جالپى قۇنى شامامەن 800 ميلليارد تەڭگەگە 152 ونەر­كاسىپتىك نى­­سان ىسكە قوسىلىپ، 24 مىڭنان استام تۇراقتى جۇمىس ورنى اشىل­عان. 2014 جىلعا دەيىن وسى باع­دار­لاما اياسىندا قۇنى 8,1 تريلليون تەڭگە قۇرايتىن 294 ينۆەس­تي­تسيا­لىق جوبالاردى جۇزەگە اسى­رۋ جوس­پارلانىپ وتىر. بو­لاشاقتا دا جال­عاسىن تاباتىن بۇل باعدارلا­مادان حالىقتىڭ كۇتەرى كوپ.

تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولى قان­شالىقتى اۋىر بولسا، تاۋەل­سىزدىك­پەن تىنىستاۋدىڭ باياندىلىعى دا سونشالىقتى جاۋاپتى ەكەنى انىق. جاس ۇر­پاق تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعى­لىم­دارىن تانىپ، قاستەرلەپ، قۇر­مەت­تەپ وتىرۋى كەرەك. تاۋەل­سىزدىك بىزگە بارىنەن دە قىم­بات. سون­دىقتان دا ءبارىمىز ەلىمىز ءۇشىن ەڭ­بەكتەنۋىمىز، حالقى­مىز ءۇشىن قىز­مەت ىستەۋىمىز كەرەك.

نۇرتاي سابيليانوۆ، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، «نۇر وتان» حدپ ساياسي كەڭەسىنىڭ بيۋرو مۇشەسى.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى