Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا "قۇلاتىلعان ەسكەرتكىش ورنىنا ەشكىمگە بەلگىسىز قارابالىق باتىردىڭ ءمۇسىنى قويىلادى" اتتى الماسبەك ابسادىقتىڭ ماقالاسى جاريالاندى. شىندىعىنا كەلسەك، قارابالىق ەشكىمگە بەلگىسىز تۇلعا ەمەس، ومىردە بولعان باتىر ادام. سوندىقتان دا ءبىز ءوزىمىز بىلەتىن تاريحتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون سانادىق. راس، قازىر اۋداندا بىرنەشە ايدان بەرى قارابالىق باتىرعا ەسكەرتكىش قويۋ جوباسى قولعا الىندى. قارابالىق – قوبىلاندى باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى.

قارابالىق – شاڭىراق يەسى، ەل كيەسى      

قىپشاق شەجىرەسىندە قارابالىق ورتا جۇزدەگى قىپشاق تايپاسىنىڭ قاراقىپشاق تارماعىنان تارايتىن رۋ، بەس تاڭبالى قىپشاقتىڭ ءبىرى دەپ كورسەتىلەدى. قارابالىقتان: قىدىرباي، قارساق، قارتا، جانتىلەس، شۋماناق، تانابۇعا، تاعى باسقا رۋلاردىڭ  ۇرپاقتارى تارايدى.

«بۇلتىڭ ءبىتتى بويىما - بيلىك كىردى ويىما;

تورى ءبىتتى بويىما - زورلىق كىردى ويىما;

ۇزىن ءبىتتى بويىما - ەرلىك كىردى ويىما;

كولدەنەڭ ءبىتتى بويىما - ساۋدا كىردى ويىما;

قارابالىق ءبىتتى بويىما - بايلىق كىردى ويىما» دەگەن التىنشاش انانىڭ ايتقان ءسوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل اۋزىندا.

ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ «جەكە ءبىر دەرەكتەر» دەگەن تاريحي-ەتنيكالىق ماقالاسىندا قىپشاق رۋى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. سول ماقالادا ول: «قول تاڭبالى ۇزىنقىپشاق اتانادى، ولار – «بۇلتىڭ ءبىتتى بويىما، كوپتىك تولدى ۇيىمە (ويىما)» – دەگەندە، ءاليف تاڭبالى بۇلتىڭ قىپشاق جاعى باسادى. «تورى ءبىتتى بويىما، كەمشىلىك تولدى ويىما» – دەگەندە مويىن تاڭبالى تورىقىپشاق، بۇلار تاڭباسىن مويىنىنان باسادى. «بالىق (دۇرىسى قارابالىق) ءبىتتى بويىما، بايلىق تولدى ويىما» – دەگەندە قارىن تاڭبالى قارابالىق اتانادى. تاڭباسىن قارىننان باسادى. كوسەۋ تاڭبالى كولدەنەڭ قىپشاق بار. بۇلاردىڭ ءبارىن «بەس تاڭبالى» – دەيدى. ولاردىڭ ارعى اتاسى قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىر ەكەن. بىرەۋلەر ءمۇيىزدى سارىالىپتان – قۇلان – قىتاي – قارا – سارى. قارادان – ەسىمسەيىت – قوبىلان – قوبىلاننان – توقتار. توقتاردىڭ بالاسى بەس تاڭبالى دەيدى. ال ەندى بىرەۋ – تەمىرقازىقتان – توقتامىستىڭ ءبيىنىڭ ءبىرى – قاراقىپشاق قوبىلاندى دەيدى – ول قاتە جاڭىلىس ءسوز» - دەيدى.

ەندى ورىس شەنەۋنىكتەرى جازعان مىنا قۇجاتقا نازار سالايىق:«...ۆسە سي  چاستەي يلي رودوۆ سرەدنەيكيرگيزسكوي وردى سوستويات، كرومە پودچينەننىح كيتايتسام، پود ۋپراۆلەنيەم سيبيرسكوگو پوگرانيچنوگو ناچالستۆا.وني سوستاۆليايۋت مەجدۋ سوبويۋ سويۋز، يلي كاك بى وسوبۋيۋ وردۋ، وتدەلياياس چەرەز سيە وت سووبششەستۆا ۆسەح پروچيح كيرگيزسكيح رودوۆ.

كيپچاتسكي-كارابالىك - 4 وتدەلەنيا، دو 3000 سەمەي. ناچالستۆۋيۋت ستارەيشينى مامەت ي ەسبۋلات.

كيپچاتسكي-تانابۋگا- 6 وتدەلەني، دو 2000 سەمەي. ناچالنيكي: ستارەيشينى چالپان،كازىباي، ي تولەگەن.

كيپچاتسكي-كۋنداليان (دۇرىسى كولدەنەڭ)- 4 وتدەلەنيا، دو 2000 سەمەي. گلاۆنىە مەجدۋ يمي تايتەمير ي كۋناكباي.

سي تري وسوبىە چاستي كيپچاتسسكوگو رودا كوچۋيۋت لەتوم پو رەكام توبولۋ ي اياتۋ، ي پو يستوچنيكام سەي پوسلەدنەي وت ۆەرشينى دو ساموگو ەە ۋستيا; زيمويۋ-بليز ليني، ناچينايا وت كرەپوستي ستەپنوي دو گورودا ترويتسكا ي پروتيۆ سيح مەست ۆ ستەپي. ۆسەمي چاستيامي ۋپراۆليايۋت سۋلتانى دجەگانگير ي بابا كايپحانوۆى.تورگ پرويزۆوديات ۆ گورودە ترويتسكە!

گاۆەردوۆسكي يا.پ. وبوزرەنيە كيرگيز-كايساكسكوي ستەپي

1803-1804 گودوۆ

بۇل قۇجاتتا تانابۇعا بولەك تايپا رەتىندە كورسەتىلىپتى. شىن مانىسىندە تانابۇعا دا قارابالىقتان تارايدى. ال وسىندا ەسىمى اتالعان قازىباي ءبيدىڭ بەيىتى قارابالىق اۋدانىنا قاراستى «ورنەك» اۋىلىنىڭ قاسىندا ورنالاسقان.

ورىس يمپەراتورلىق گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ ورىنبور بولىمشەسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ب.داۋلباەۆ ۆورونەجدە 1903 جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «راسسكاز و جيزني كيرگيز نيكولاەۆسكوگو ۋەزدا تۋرگايسكوي وبلاستي س 1830 پو 1880 گودى» دەپ اتالعان ماتەريالىندا: «نازاد تومۋ 50 لەت كيرگيزى كىپچاكسكوگو رودا كارابالىكسكوگو ي كۋلدەنەنسكوگو، وكولو 3000 كيبيتوك، ۋپراۆلياەمىە سۆويمي رودوناچالنيكامي، يز كوتورىح سامىمي يزۆەستنىمي بىلي باتىرى كارابالىك ي جاباگى، ۆو ۆرەميا لەتا كوچەۆالي پو ۆسەم وبشيرنىم ستەپيام،ناچينايا وت رەكي توبولا دو وزەرو ۋركاچ، ا ك زيمە وتكوچەۆىۆالي ك رەكە توگۋزاك (پو بەرەگام يح ناحودياتسيا پوسەلەنيا)» - دەپ جازىپتى.

كەنجە بالا بولعان سوڭ قارابالىق شاڭىراق يەسى بولىپ ەسەپتەلگەن. ءوز قاراۋىنداعى ەل-جۇرتىن قارابالىق قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ  ءۇي، توبىل، ايەت، توعىزاق وزەندەرى بويىنا قوڭىستاندىرعان.ارقانىڭ اقيىق اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلى  كەزىندە :

«جانىنا ولشەپ بالاعان،

بەس قىپشاققا قاراعان،

ءۇي، توعىزاق ، ايەت پەن

ورمان، اعاش، نەشە كول

توبىلمەنەن ارادا

جۇرتتى جامان ءبۇلدىردى

يت ابالاپ قاباعان.

قارا قازان، سار بالانىڭ

ەش ادام جوق بۇل جۇرتتا

قامىن ويلاپ جىلاعان.

ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!..» - دەپ جىرلاعان.

بۇل دەرەكتەردەن بايقايتىنىمىز قارابالىق بابامىز وتە باي بولعان. ءارى باتىرلىق كورسەتكەن. قارت اقىن وتەمىس قالاباەۆ كوزى تىرىسىندە قارابالىقتىڭ بەس قارۋى ساي بولعان، ءوزى دە تالاي شايقاسقا قاتىسقان، بىراق ەل اۋزىندا ونىڭ ەرلىكتەرى تۋرالى دەرەكتەر جوقتىڭ قاسى دەگەندى ايتقان بولاتىن. قارابالىق بابانىڭ بەلىندە قىلىش بولسا، اتىنىڭ قانجىعاسىندا شوقپارى بايلاۋلى تۇرادى ەكەن. ال قالقانىنىڭ تۋرا ورتاسىندا قوس ءالىپ – قىپشاق رۋىنىڭ تاڭباسى بولعان. ەل ەسىندە ساقتالعان اڭگىمەلەرگە قاراعاندا قارابالىقتىڭ ءوزى عانا ەمەس، كەيىنگى ۇرپاقتارى دا شەتىنەن باتىر بولعان.

قارا قىپشاق قوبىلاندى باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى جاڭبىرشى مەن جيەنباي باتىرلار قازىرگى قوستاناي قالاسىنان ون بەس شاقىرىمداي جەردە تالاپكەر اۋىلىنىڭ جانىندا جۇرتتى جيعىزىپ، قولدان ۇيگىزىپ، قاراۋىل توبە تۇرعىزعان. بۇل توبە «كەنەسارى كوكيىعى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى.

قوستاناي ءوڭىرىنىڭ  نۇرجان اقىننىڭ سوزىمەن ايتقاندا «بەس قىپشاققا قاراعان قوڭىسى» ءبىر جاعى قازىرگى رەسەيدىڭ چەليابينسك وبلىسىنداعى قارتالى، ترويتسك شاھارلارى تۇرعان جەردەن وبلىستىڭ ورىنبورمەن شەكتەسەتىن جىتىقارا جانە تۇيەمويناق جەرىنە دەيىن سوزىلعان. قىپشاقتاردىڭ كوپ قوڭىستانعان مەكەنى قازىرگى قوستاناي، رۋدنىي، ليساكوۆ قالالارى، قوستاناي، وباعان (قازىرگى التىنسارين اۋدانى), ايەت (قازىرگى تاران اۋدانى), قارابالىق، جانكەلدين، امانكەلدى، سارىكول، مەڭدىقارا اۋداندارى، جاركول (قازىرگى فەدوروۆ اۋدانى). ولاردىڭ قوڭىستارى ءبىر جاعى قىزىلوردا، ءبىر جاعى  ۇلىتاۋ جەرىنە دەيىن سوزىلىپ جاتىر.

ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ماراباي اقىننىڭ اۋزىنان «قوبىلاندى» قيسساسىن جازىپ الىپ، ونىڭ «تايبۋرىلدىڭ شابىسى» دەگەن تاراۋىن 1879 جىلى ءوزى قۇراستىرعان «قىرعىز حرەستوماتياسىندا» جاريالاعان. اتالعان ەپوستىڭ تولىق ءماتىنىن ماحمۇتسۇلتان تۇياقباەۆ دەگەن كىسى  قارابالىق بولىسىندا تۇرعان جىرشى ءبىرجان تولىمباەۆتان جازىپ الىپ، 1914 جىلى «قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىر» دەگەن اتپەن قازان قالاسىندا كىتاپ قىلىپ باستىرعان. جىردىڭ تولىق نۇسقاسىنىڭ قوستاناي وڭىرىنەن تابىلۋى تەگىن ەمەس.

ەپوستىڭ تاعى ءبىر ۆاريانتى  مەرگەنباي جىراۋدىڭ ايتۋى بويىنشا قاعازعا تۇسكەن. ول قازىرگى قوستاناي وبلىسىنا قاراستى قارابالىق  اۋدانىنىڭ تۋماسى، رۋى قارابالىق قىپشاق، سونىڭ ىشىندە قارساق رۋىنان. كوپ جىرلاردى جاتقا بىلگەن، اتاقتى جىراۋ. 1911 جىلى قايتىس بولعان. اكادەمياعا قولجازبانى  قارابالىق اۋدانىنان شاباي قالماعامبەتۇلى دەگەن كىسى تاپسىرعان.

كورنەكتى ءسوز زەرگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ تۋىپ-وسكەن ەلى قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ تاران اۋدانى تالاي اقىندار مەن باتىرلاردىڭ، بيلەردىڭ اتامەكەنى. ەل اۋزىندا جۇرگەن شەجىرە دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، قارابالىق قىپشاقتان شوماناق، قارساق، تانابۇعا، جولىنشى جانە جولجاقسى تاراسا، جولىنشىدان سوپى، سوپىدان قارتا تۋادى. جانتىلەس جولجاقسىنىڭ بالاسى. قارتادان قوشقار، جاۋار، ماماجار، مامەتەك، الەكە جانە الىگەش تۋادى. جاباعى باتىردىڭ اتا تەگىن ودان ءارى تاراتساق، قوشقاردان تاۋكە، تاۋكەدەن سىما، سىمادان توقمامبەت، اقجىگىت، اقمامبەت. ابىلاي حاننان باتا العان، اقجولتاي باتىر اتانعان تۇگەل باتىر وسى اقجىگىتتىڭ بالاسى.

تۇگەلدەن يپان، يپاننان جاباعى باتىر تۋعان. ياعني، باتىردىڭ نەمەرەسى دە اتاعا تارتىپ باتىر بولعان. باتىر بولايىن دەپ ويلاماعان دا شىعار، ايقاسى مەن شايقاسى كوپ قىسىلتاياڭ زامانى قانىنا تارتىپ تۋعان ۇلاندى باتىر قىلعان.

اقجىگىت كوركەم ءسوزدىڭ زەرگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ  ءتۇپ اتاسى. تاراتىپ ايتاتىن بولساق، اقجىگىتتەن وتەگەن، قوجىق، تۇگەل، اتان، جوبال تۋادى. اتاننان تاۋكەباي، تاۋكەبايدان مايلى، مايلىدان جارماعامبەت، جارماعامبەتگەن بەيىمبەت. ءسۇيتىپ باتىر تۋعىزعان ەل اقىن دا تۋعىزعان.

تۇگەلدىڭ تاريحىنىڭ ءوزى اسا قىزىق. اقجىگىتتىڭ كەلىنشەگى بوسانىپ، ۇل تاپقانىن ەستىگەن جۇرت سول كەزدە حان ورداسىنا جاقىن بولعان اقجىگىتتىڭ بالاسىنا ات تاۋىپ قويا المايدى. سوندا حاننىڭ ءوزى: «اقجىگىتتىڭ بالاسى ماعان دا بالا بولادى، ەندەشە بالانىڭ اتىن ءوزىم قويايىن، ەسىمى تۇگەل بولسىن! ءتورت قۇبىلامىزدى تۇگەندەپ ءجۇرسىن!» – دەپ باتاسىن بەرىپتى. تۇگەل ەر جەتىپ، جورىقتارعا قاتىسىپ، ەرلىگىمەن تانىلا باستايدى. جاس جىگىتتىڭ قىسىلتاياڭدا جاۋ قاشىرعان وسىنداي ءبىر ەرلىگىنە ىرزا بولعان ابىلاي حان وعان: «نە قالايسىڭ؟ قالاساڭ، باعىمدى دا، تاعىمدى دا بەرەيىن» دەسە كەرەك. سوندا تۇگەل: «تاعىڭىزدى نە قىلايىن، تاقسىر، ماعان باعىڭىز دا جەتەدى. بىراق، اللا-تاعالانىڭ بەرگەن باعى باسىڭىزدان اۋماسىن!» –  دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

بەيىمبەت مايلين «باي ەرمەگى» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە (ب.مايلين.ەل سىرى. الماتى: «جازۋشى» باسپاسى، 1994 جىل، 90 بەت) وسى ولەڭنىڭ كەيىپكەرى جۇماعازى اقساقالدىڭ اۋزىمەن تۇگەل باتىر تۋرالى كەپتى تىلگە تيەك قىلادى.

«تۇگەل باتىر قازاقتىڭ سەركەسى ەكەن،

الاقانعا سالاتىن ەركەسى ەكەن.

ەل قوڭىسى ول كەزدە سىر، قۋاڭدا،

قۇمدى، ءشولدى، سوناردى قىلعان مەكەن.

تۇگەل دەسە ءتۇپ-تۇگەل اقىل-قايرات،

بۋلىققان جىگەر-كۇشى بويدا قايناپ.

قاتارىن بالا كۇننەن باسىپ-وزىپ،

قايتپايتىن بولات بولىپ شىققان جايناپ.»

ودان ءارى تۇگەلدىڭ ءپىر ىزدەپ شىعىپ، ارۋاق قونعان ابىلاي حانعا جولىعىپ، تىلدەسكەنى، كامىل پىردەن ەكەۋى بىرگە بارىپ باتا العانى ايتىلادى:

سونداعى بەرگەن باتاسى مىنانداي:

«ساعان دەگەن باتامدى ساقتاپ ەدىم،

كەلمەسەڭ دە ءبىر ىزدەپ تاپپاق ەدىم.

شۇبار تۋدى نايزاڭنىڭ ۇشىنا ءىلىپ،

تىلەك تىلەپ سىرتىڭنان جاتپاق ەدىم.

ناق كەرەككەن ەلىڭە كەزىڭ ەدى،

ءجابىر كورىپ كاپىردەن بەزىپ ەدى.

سارىارقانى جىبىرلاپ قالماق قاپتاپ،

قازاق ۇلىن بىت-شىت قىپ ەزىپ ەدى.

مىناۋ جاتقان شۇبار تۋ ساعان بەلگى،

«تۇگەل!» دەپ شاپ، سوڭىنا ەرت قالىڭ ەلدى.

ىقىلاس تازا، باتامدى مەن بەرەيىن،

قولىڭدى جاي، «ءامين!» دەپ جۇگىن ەندى.»

تۇگەل باتىردى بي-اعاڭ جاۋجۇرەك باتىر عانا ەمەس، ەلدى سوڭىنا ەرتكەن اقىلى اسقان ەر ەسەبىندە سيپاتتايدى:

«تۇگەل» دەگەن داۋىسى جەردى جاردى،

ەر ازامات، باعىلاندى ەرتىپ الدى.

سارىارقادان ءبىر كاپىر قويمايمىن دەپ،

قالىڭ قالماق ەلىنە ويران سالدى.

«تۇگەل»  دەسە ارۋاق قاپتاپ كەتتى،

قالىڭ قوسىن قالماقتى تاپتاپ كەتتى.

قىزىن كۇڭ قىپ، ۇلدارىن قۇل قىپ ايداپ،

قالىڭ قازاق ارقاعا قوڭىس تەپتى.

جەلبىرەگەن شۇبار تۋ جىعىلمادى،

ۇدەي بەردى قالماقتىڭ شۇبىرعانى.

سارىارقاعا قازاقتى ورناتپاق بوپ،

كەۋدەسىندە بارىندا شىبىن جانى.

سارىارقاعا قازاق كەپ قوڭىس الدى،

مال جايىلىپ، سەمىرىپ، ءورىس الدى.

ەل قۇتىلىپ ەگەسكەن قالىڭ جاۋدان،

بەرەكە ورناپ، از ۋاقىت تىنىس الدى.

ءتورت تۇلىك مال قىبىرلاپ سىيماي كەتتى،

قىزىق داۋرەن سۇرەتىن مەزگىل جەتتى.

اس پەنەن توي اتانىڭ مۇراسى بوپ،

العا سالدى قادىرلەپ بي مەن بەكتى».

بەيىمبەت ءمايليننىڭ بۇل ولەڭى 1923 جىلى ناۋرىز ايىندا اۋىلدا، ياعني، تۇگەل باتىردىڭ ەل-جۇرتى تۇرىپ جاتقان اتامەكەندە جازىلعان.

تۇگەلدەن يپان مەن جانىبەك تۋسا، تۇگەلدىڭ ابىلاي حان ءوز قولىنان بەرگەن جورىق تۋى كەنجە بالادا قالعان. جانىبەكتەن قاراقۇل، قاراقۇلدان كۇسىپ، كۇسىپتەن مىرزاعالي تۋادى. مىرزاعاليدىڭ ساقتاعان جانە حاسەن ەسىمدى ەكى بالاسى بولعان. حاسەن بۇل كۇندەرى ارامىزدا جوق. اتالعان سارىالا تۋ ونىڭجۇبايى، تاران اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرىپ جاتقان ىسقاقوۆا زاعيپا اپاي كۇتىپ وتىرعان باتىر ۇرپاعىنىڭ شاڭىراعىندا ساقتاۋلى. كونەنىڭ كوزىن اپاي بىزدەردى تانىپ، دارەتىن الىپ، قۇران وقىتىپ بارىپ كورسەتتى. قوبديشا ىشىندە جاتقان تۋ كۇن كوزىنە كورسەتىپ ۇستاسا ءۇزىلىپ كەتەردەي ءسۇزىلىپ ءتۇر. تۋدى كورگەن ادامنىڭ بويىندا جىگەر پايدا بولادى، كوز الدىڭا سامساعان قالىڭ قولدىڭ الدىندا كەتىپ بارا جاتقان باتىردىڭ ءوزى كەلگەندەي اسەر قالادى.

قاراقىپشاققوبىلاندى باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، تۋ بايلاپ، جاۋعا شاپقان جاباعى باتىر. ونىڭقالماققاقارسى سوعىستاردا ەرەكشە كوزگەتۇسكەنى بەلگىلى.

قىپشاق دالاسىنا ات قويىپ كەلگەن قالماقتاردىڭ ۇلكەن توبى جاباعى باتىردىڭ اۋىلىنىڭ ءدال ىرگەسىندە اجال تابادى. جاسانىپ كەلگەن جاۋعا قارسى قايرات قىلىپ، قويداي قىرسا دا، بۇل شاقتا شاۋ تارتىپ قالعان باتىردىڭ استىنداعى اتىنا وق ءتيىپ مەرتىگىپ، اتتان قۇلاپ تۇسكەن باتىر جاياۋ سوعىسىپ، قىلىشتاسىپ جۇرگەندە تۋ سىرتىنان اتىلعان وقتان جارالى بولادى. جارادان ساۋ قالماسىن بىلگەن قولباسشى سوعىس بىتكەن سوڭ جۇرتىن جيىپ: «اتاڭا نالەت قالماقتىڭ ولىكتەرىن ساسىتپاي، ۇلكەن شۇڭقىر قازىپ، ءبارىن ءبىر جەرگە كومىڭدەر، ال كۇنى ەرتەڭ مەن ول دۇنيەلىك بولىپ كەتسەم، سول شۇڭقىردىڭ ۇستىنە وبا ءۇيىپ، توبەگە ءوزىمدى جەرلەڭدەر، اتا جاۋىمىز ءتىرىلىپ كەتىپ جۇرمەسىن، ۇستەرىنەن باسىپ جاتايىن» – دەسە كەرەك. باتىر بابالارىنىڭ وسيەتىن ۇرپاقتارى بۇلجىتپاي ورىنداعان.

جازىقتاعى جالعىز توبەنىڭ قولدان ۇيىلگەنىنە كۇمان كەلتىرۋ قيىن. باتىر زيراتى شىنىندا دا قاراۋىل توبەگە ۇقسايدى. جاباعىباتىر ەلدىڭ شەتىندە، جەلدىڭ وتىندە جاستىققا جانتايىپ جاتقانداي. جاستىعىن الىپ ولگەن ەردە ارمان بار ما؟! «جايناعان تۋىڭ جىعىلماي، جاقسى ءولىپسىڭ، ياپىرماي!» – دەگەن اباي ءسوزى وسىندايدا ەرىكسىز ويعا ورالادى.

باجايلاپ قاراعان ادامعا، جالعىز توبە جاباعى باتىردىڭ مىسىنداي، سۇعاناق كوزىن قاداعان دۇشپانعا الىستان كورسەتىپ جاتقان سۇسىنداي.

جاباعى جورىقتا جالعىز جۇرگەن جوق، جاۋعا جالعىز شاپقان جوق، دۇشپانىن جالعىز اتقان جوق. جانىندا سەنىمدى سەرىكتەرى، سايدىڭ تاسىنداي ساربازدارى، نايزاسىن جاۋعا تىرەگەن، ساداعىن كەزەپ شىرەنگەندە اتتارىن تىزەرلەتكەن جاۋجۇرەك باتىرلار بولدى. سولاردىڭ ءبىرى جامانقارا باتىر. ول دا قايتىس بولار الدىندا: «جاباعى باتىرعا جاقىنداپ بارىپ جاتايىن، تىرلىكتە ءدامدى بىرگە تاتىپ ەدىك، جاۋدى بىرگە شاۋىپ ەدىك» –  دەگەن تىلەك ايتقان.

كونەدەن قالعان ەكى بىردەي جادىگەر تۇگەل باتىر مەن جاباعى باتىردىڭ ۇرپاعى راقىمبەرگەن اقساقالدىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى. جاقىندا كونەنىڭ كوزى بولعان راقىمبەرگەن اقساقال دا فانيدەن باقيعا وزدى. وتەمىس قالاباەۆ پەن اسىلبەك تاشباەۆ اقساقالدار جازىپ قالدىرعان شەجىرەگە جانە راقىمبەرگەن اقساقالدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، جاباعى باتىردىڭ بالاسى بەردالىدان كەنجەباي تۋعان. راقىمبەرگەن كەنجەبايدىڭ بالاسى. جاباعى باتىردىڭ تۋى جانە ءوزى ۇستاعان كىسەسى وسى شاڭىراقتا. تۇگەل باتىردىڭ تۋى ءۇش بۇرىشتى بولسا، جاباعى باتىر تۋى ءتورت بۇرىشتى. شەتىنە ويۋلاپ ورنەكتەر سالىنعان. تۋدىڭ ورتاسىندا دا ورنەكتەر بار. ال تەرىدەن جاسالعان كىسەنىڭ ورتاسىنا كوز قويىلعان. باسىندا ول ارادا اسىل تاس بولعان دەپ جوبالايمىز. بىراق، كەيىن تاسى جوعالىپ، ورنىنا باسقا ءبىر زات سالىنعان ءتارىزدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل قاستەرلى بۇيىمدار وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنا تابىستالۋى كەرەك.

ابىلايدى حان كوتەرگەن ورمانداي كوپ ورتا ءجۇز، سونىڭ ىشىندە بۇقار جىراۋدىڭ سوزىنە جۇگىنسەك: قارا كەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەمباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇلى جانىبەك بولعانى بەلگىلى. حان ساربازدارىن باسقارعان قىپشاق ساردارلارى دا از بولماعان. بىراق، جوعارىدا اتتارى اتالعان باتىرلاردىڭ ۇرپاقتارىندا ولاردىڭ ۇستاعان تۋى قالماعان. ال كەيىنگى ۇرپاققا ماقتانىش ەتىپ كورسەتەر وسىنداي قاسيەتتى مۇرانى عاسىرلار بويى جوعالتپاي، ساندىققا سالىپ، سارى التىنداي ساقتاپ كەلگەن تۇگەل مەن جاباعى باتىر ۇرپاقتارىنا جاراتقان جار بولسىن دەيمىز!

شەجىرەگە سۇيەنسەك، قارابالىق قىپشاقتان تارايتىن تانابۇعانىڭ ەكىنشى بالاسى قوشالاقتان تاقسوپى، ودان جولجاقسى، ال جولجاقسىدان جانتىلەس تۋادى. جانتىلەس نايزا مەن قىلىش سوعاتىن ايگىلى ۇستا بولعان. ۇستا اتالاتىن رۋ وسى جانتىلەستەن تارايدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتادان بالاعا ميراس بولىپ كەلە جاتقان ونىڭ ءتوسى مەن بالعاسىن قارابالىق ءوڭىرىن مەكەن قىلعان قۇرماش دەگەن كىسىدەن تاراعان ءۇرىم-بۇتاعى ۇيىندە كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىر. اتالعان رۋدىڭ جانتىلەس اتى ايتىلماي، ۇستا اتانىپ كەتكەن. شەجىرە بويىنشا، جانتىلەس جامانقارانىڭ بەسىنشى اتاسى، ياعني، ءتۇپ اتاسى. تەكتىدەن تەكتى تۋادى دەگەن دە راس. جامانقارانىڭ قارپىق، قارامان، قارمان، تاعىلشى جانە تاعىلى دەگەن بالالارى بولعان.

ورىس قۇجاتتارىندا 56 جاستاعى قارپىق جامانقارين تۋرالى مىنانداي دەرەكتەر كەلتىرىلگەن: «ليتسوم مولوجە، سليشكوم پولنىي، روستۋ سرەدنەگو، ۆولوسى چەرنىە، سىن پروستوگو كيرگيزا. كيپچاكسكوگو رودا، كارابالىتسكوگو وتدەلەنيا... مەستو كوچەۆانيا: لەتنەە – ۆ رازنىح مەستاح ستەپي زا نوۆوي لينيەي، زيمنەە – ۆ ۆەرستاح ۆ 8 وت ۆەليكو-پەتروۆسكوي ستانيتسى. سەمەيستۆو: شەست جەن، دۆا سىنا ي دۆە دوچەري. سوستويانيە: لوششادەي وكولو 1000 ي وچەن بولشيە دەنگي، ا تاكجە ۆەدەت تورگوۆليۋ س بۋحاريەي».

قوڭىروزەك، جالقاراعاي، قۇلا ايعىر، سارقامىس سەكىلدى تۇگىن تارتسا مايى شىعاتىن شۇرايلى قوڭىستاردى مەكەن قىلعان جامانقارا بالالارىنىڭ اتا قوڭىسىن جوقتاۋى ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرا المايدى. اتا-باباسىنان مۇرا بولىپ قالعان جەردەن ەرىكسىز كوشكەن ەسىل ەرلەر تۋرالى سۇيىرقۇل مولدا «قارا داپتەرىندە» قارا كوزدەن جاس شىعارا وتىرىپ جىرلاعان: قارمان بايدىڭ قونىسى قوڭىروزەك دەگەن جەر ەكەن. جامانقارا ۇرپاعىنىڭ اتا قوڭىسىن جوقتاۋىندا سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭ ايقىن بەينەلەنگەن:

قوڭىسى قارمان بايدىڭ قوڭىروزەك،

تابيعات كورىك بەرىپ قويعان بەزەپ.

مۇراعا اتالاردان قالعان جەردەن

امالسىز اۋاتۇعىن كەلدى كەزەك.

سىيلادى ەردى ەلدىڭ كارى-جاسى،

بولعان سوڭ اسا بيىك دارەجاسى.

ۇيىنە قوناق كەلسە قايىرماعان،

جالپىعا بىردەي ءتۇسىپ ىقىلاسى.

بۇل كەزدە بايقاساڭىز ەلدى ارالاپ،

قاسقىرداي ءبىرىن ءبىرى ءجۇر جاعالاپ.

قۇت كەتىپ، دۇعا كوشىپ سارىارقادان،

باراتىن جەر قالمادى باس پانالاپ.

بىزدەرگە كەز بولىپ تۇر شۇناق زامان،

زالالى سالتىمىزعا ءتيدى جامان.

بەرىلمەي كاپىرلەردىڭ ىقپالىنا،

ساقتايىقعۇرپىمىزدى جۇرگەندە امان.

كورىندى باسقىنشىلار كوزىمىزگە،

سالمايدى ورىس قۇلاق سوزىمىزگە.

ەجەلگى جەرىمىزدى تارتىپ الىپ،

بۇيىرتپاي قويدى ونى دا وزىمىزگە.

قاينادى قاراشەكپەن اراداي ناق،

قايعىلى كوكىرەككە ءتۇسىردى داق.

قوشتاستىق اتا-بابا زيراتىمەن،

زار جىلاپ، كەزدەسكەن سوڭ وسىنداي شاق.

جامانقارا بالالارىنىڭ جوقتاۋى تاريحتىڭ شىندىعىن ايتۋىمەن قۇندى، ايتۋشىنى اقىن دەپ تانىماساق تا، مىسالعا كەلتىرىلگەن شۋماقتاردىڭ وزىنەن  شەشەندىك، ايتقىشتىق  ءداستۇردى بايقايمىز.

«قازاعىم، تاياندى عوي قىلتا مويىن،

جەر، مال كەتiپ، بوس قالدى بiزدiڭ قويىن» –  دەپ ماعجان اقىن جىرلاعان، حالىقتى قاپا قىلعان زار زامان قازاقتى قىسقى قىستاۋىنان، جازعى جايلاۋىنان ايىرعانى تاريحي شىندىق.

قوڭىروزەك، جالقاراعاي، قالدىڭ ناعىپ،

زورلىق كۇش سەنi بiزدەن الدى قاعىپ.

مىڭ-مىڭداپ جىلقى جايعان قۇنارلى جەر،

قايتارىپ الار زاڭ جوق مۇڭدى شاعىپ.

بiر تۇنىق سۋ iشپەدiك الا جازداي،

تۇرا الار بوسقىن حالىققالاي ازباي؟!

كiر جۋىپ، كiندiك كەسكەن جەردەن كەتiپ،

اداسقان ۇيiرiنەن بولدىققازداي.

ات مiندiك جال-قۇيرىعىن سىلاڭداتىپ،

اڭ اۋلاپ، سەرi بولدىق كۇن-ءتۇن قاتىپ.

زورلىقپەن سول داۋرەننەن ايىرىلعاندىق

كۇيزەلتتi جانىمىزدى قاتتى باتىپ.

توگiمنiڭ ورمانى ەدi تۇرعان جايناپ،

اعاشتىڭ بۇتاعىندا بۇلبۇل سايراپ.

ەجەلدەن قازاق حالقى يەلەنگەن،

وتار بوپ مۇجىقتارعا قالدى-اۋ ايماق.

كول، وزەن كوبiكتەنiپ، قايناپ-تاسىپ،

تولقىنى ءتوسiن ارتىپ، جاردان اسىپ،

ءزامزامداي كۇمiس سۋلى بۇلاقتار دا،

كەلiمسەك كوك كوزدەرگە بولدى ءناسiپ.

سارقامىس ايدىنىندا جاتقان شالقىپ،

مىڭداعان اققۋ-قازدار جۇزگەن قالقىپ.

جاۋىزدار اتقان وقتان كوبi جايراپ،

قاڭقىلداپ تiرiلەرi كەتتi قاڭعىپ.

جاز جايلاپ، قىس قىستاعان مىرزاكەلدi,

سيرەك ەد ول ماڭايدا وعان تەڭ-دi.

قۇلاايعىر، جالقاراعاي بۇيراتتارداي

بوسقىنعا كiم بەرەدi ونداي جەردi?!

اتاقتى جامەكەنiڭ بەس بالاسى،

اقىلدى، تەرەڭ ويلى، مول ساناسى،

قۋىلىپ تۋعان جەردەن اۋعاندىقتان،

كەك قايناپ، قان بوپ اقتى كوزدەن جاسى.

قارپىق باي ۇلكەن ۇلى جامەكەنiڭ،

وزiنە ناسiلدەرi ارتقان سەنiم،

ىزاسى تۇكبەتتiلەر وتسە-داعى،

قارۋلى الا المادى كۇشتەن كەگiن.

تەجەدi داۋلەتiن دە قانات جايعان،

ايىرىلىپ بiتiك ءشوپتi قىر مەن سايدان.

مىڭعىرعان ءتورت تۇلiگi ارىقتادى،

ولارعا جايىلىمدى الار قايدان؟!

كوپكە ءمالiم تاعىلشى ەردiڭ اتى،

وجەت جانە ۇنامدى پاراساتى.

اركiمنiڭكوڭiلiنە قايعى سالدى،

جايىلىپ كەتiپ ونىڭ جازعان حاتى.

سول ەدi بۇكiل ەلگە بولعان قورعان،

كاپiرگە وتارلاۋشى قارسى تۇرعان.

«باتىر ءولiمi مارجادان» دەگەن ءسوز بار،

ساباز ەر جاۋ قولىنان بولدى قۇربان.

كەنجەسi جامەكەننiڭ تاعىلى باي،

مال-مۇلكi تۇرمىسىنا بولدى ونىڭ ساي.

ۇيiنە قوناق كەلسە قۇرمەت ەتiپ،

سوياتىن توقتى ورنىناسەمiرتكەن تاي.

بiر كەزگi جانتiلەستiڭ جiگiتتەرi,

وربiتكەن جانقارانىڭ تۇلiكتەرi,

ۇيىمشىل، ىنتىماقتى اتانعاندار

توزعىنداپ، باس ساۋعالاپ، ءبۇلiپ بەردi.

زاماننىڭۇشىرادىق تارلىعىنا،

قازاقتىڭ تيدi سوققى بارلىعىنا.

قارسىلاسساققىرىلىپ قالاتىن بوپ،

مەيiرiمسiز كوندiك پاتشا جارلىعىنا.

وتەمىس قالاباەۆتىڭ شەجىرەسىنە سۇيەنسەك، قارپىق بايدىڭ قۇرمانقۇل، ومار، احمەت، بەكمۇحامبەت، دۇيسەنباي جانە ءۋاشى دەگەن بالالارى بولعان. بەكمۇحامبەتتەن مىرسالىق، ابۋباكىر، سادىق، جورابەك، ابدىبەك، سىزدىق جانە حاكىم تارايدى.

بەكمۇحامبەت بولىستىڭ بايبىشەسى – ناۋرىزباي ءبيدىڭ قىزى. بۇل تۋرالى ورىس قۇجاتتارىندا مىنانداي دەرەكتەر بار: «يمەەەت دۆۋح جەن. پەرۆايا – دوچ زاۋرياد-سوتنيكا ناۋرىزبايا كازىباەۆا مۋرا ي ۆتورايا  – دوچ كيرگيزا كوسكاداما تۋتاەۆا ايتوكا. وت پەرۆوي يمەەت سىنوۆەي مير-ساليحا، ساديكا، ابۋباكيرا ي حاكيما ي دوچ ايحانۋ، وت ۆتوروي – سىنوۆەي جۋرابەكا ي ابديبەكا، دوچ ايكانى». ابدىبەكتىڭ بالاسى سەيىت قوستاناي وبلىستىق گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ قىزمەت اتقاردى، ەلگە  قايراتكەرلىگىمەن تانىلدى.

تورعاي وبلىسى اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ شتاتتان تىس كىشى شەنەۋنىگى بولىپ قىزمەت اتقارعان بەكمۇحامبەت قارپىقوۆ پاتشا ۇكىمەتى تاراپىنان ءۇش التىن، ءتورت كۇمىس مەدال، التىن ساعات سەكىلدى سىي-قۇرمەتكە يە بولعان. شۇبار بولىسىنىڭ بولىستىعى قىزمەتىنە 1869 جىلى كىرىسكەن. سونىمەن بىرگە وقۋ ورىندارى مەن كىتاپحانالارعا قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتكەن. 1880 جىلى سوعىستا جارالانعاندارعا جاساعان كومەگى ءۇشىن قىزىل كرەست بەلگىسىمەن ماراپاتتالعان. رەسەي جەرىندە اشتىقتان ازاپ شەككەن شارۋالارعا مال جيناۋ ءۇشىن ات سالىسقان.1899 جىلى ول قوستاناي ۋەزى بويىنشا قۇرمەتتى ميروۆوي سۋديا بولىپ تاعايىندالادى. 1902 جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا شىعادى.

وسى كىسىنىڭ ۇرپاعى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى شاڭگەرەي جانىبەكوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا،  قارپىق جامانقاريننىڭ اۋىلى جاۋقاشتى دەپ اتالعان كولدىڭ ماڭايىندا ورنالاسقان ەكەن. ول تۇيەمويناقتان (قازىرگى دەنيسوۆ اۋدانى ورتالىعى) 25 شاقىرىمداي جەردە. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونى قارپىق اۋىلى دەپ اتاپ كەتكەن.

اتىڭنان اينالايىن، قارابالىق،

اتاعىڭ شىعىپ ەدى دارالانىپ.

جىرىنا قاينەكەيدىڭ ارقاۋ بولعان،

مايداننان كايتقان سولدات جارالانىپ.

 

كوگىڭدە جۇلدىز بولىپ جانا الاتىن،

توسىڭدە جىرىن توككەن سەرالى اقىن.

وسكە اقىن، بي ناۋرىزباي، سۇيىرقۇلدار

تيگىزگەن ءدۇيىم جۇرتقا شاراپاتىن.

 

تاعدىردىڭ تاتسا-داعى كەرمەگىنەن،

سەرالين تۇلەپ ۇشتى ورنەگىمنەن،

كوك  شالعىن، قالىڭ  اعاش، قىزىل  گۇلىڭ،

سەكىلدى جايىپ قويعان تورگە كىلەم.

 

كولدەرىڭ جارقىراسا اينادايىن،

كوڭىلگە كەلىپ كىرسىن قايدان ۋايىم.

ەلۋباي، سەركە، قاپان قاتار شىققان،

كيەلى توپىراعىڭنان اينالايىن!

 

بۇگىندە قارا قىپشاققوبىلاندى،

ارۇيدەن كىتاپ بولىپ جولىعار-دى.

تاراعان اسىل تەكتەن قارابالىق،

تاريحتىڭقاق تورىنەن ورىن الدى، - دەپ ايتۋعا ەندى حاقىمىز بار.

قارابالىق ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرىنىڭ تاريحى توعىزاق اتاۋىنا بايلانىستى.ەل اۋزىنداعى اڭىزعا قاراعاندا، توعىزاقوزەنى جاعاسىن قوڭىس قىلعانقىپشاق جۇرتىنىڭ ءبىر وتباسىندا قازاق-قالماق سوعىسىندا توعىز بىردەي ۇلى ەرلىكپەن قازا تابادى. سوندا ۇلدارىن جوقتاعان اكەسى: «اتتەڭ، توعىز-اق بولعانىن قاراشى.  كەك الاتىن ونىنشى ۇل بولمادى-اۋ!» – دەپ بارماعىن شايناسا كەرەك.

قاجىتقاندا قيىن ساپار، جول ۇزاق،

قارسى الدىڭنان جەل سوققاندا اڭىزاق،

بەلگە وراعان بەلبەۋدەي بوپ كولبەڭدەپ

جولاۋشىنى قارسى الادى توعىزاق.

 

ءبىر قىپشاقتىڭ بولعان توعىز بالاسى،

جانارىنىڭ اعى مەنەن قاراسى،

كونە زامان قۇپياسىن ىشىنە،

ءتۇيىپ جاتىر قازاعىمنىڭ دالاسى.

 

بىرەۋلەرگە جالعىز پەرزەنت ارمان بوپ،

ارماندارى ورىندالماي قالعان كوپ.

سول ادامنىڭ توعىز ۇلى بولسا دا،

ءبارى كەتىپ، ءبىر-اق كۇندەي بولعان جوق،

 

قايران، قازاق، ۇعار ءبولساڭار جاعىن،

توعىز ۇلدىڭ كوتەرسە دە سالماعىن،

ونىنشىدان ءۇمىت كۇتكەن ءاز اكە،

«توعىز-اق!» – دەپ  شايناپتى عوي بارماعىن.

 

ەرلەر بولسا ەلجىرەگەن ەلىم دەر،

ەرتتەۋلى اتپەن توعىزاققا كەلىڭدەر.

جار كەتكەندە جالعىز قالىپ جۇرمەڭدەر،

ەكى-ۇشەۋدى كوپ دەسەتىن كەلىندەر.

 

توعىز  ۇلى بولسا-داعى ءبىر توبە،

ەر توستىگىن كورىپ وتكەن مارتەبە،

اسىل انا، ارداقتى اكە، ابزال جار

كوپ بولىپتى ءبىزدىڭ بايتاقولكەدە...

قارابالىقتى قوبىلاندى باتىردان قالعان شاڭىراق يەسى، تۋىپ-وسكەن ەلدىڭ كيەسى دەپ تە ايتۋعا بولادى. ونىڭ  ەسكەرتكىشىنىڭ تۋعان دالا توسىندە اسقاقتاپ تۇرۋى ەلدىڭ مەرەيى.

اقىلبەك شاياحمەت، جالپىتۇرىكتىك مادەنيەت پەن ادەبيەتتى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ، مۇحامەد  دۋلاتي اتىنداعىحالىقارالىق سىيلىقتىڭ جانە حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى, احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى

Abai.kz