قازىرگى جاڭا عاسىر، ۋاقىت اعىمى بۇل ۇعىمنىڭ اياسىن تارىلتىپ، ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى، اۋلەت دەگەنىمىز ۇلتتىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى.

«بۇيىرسا، شىراق سونبەس، ۇزاق جانار...»

ماعجان جۇماباەۆ

قازەكەمنىڭ ءبىر ءايبات ءسوزى بار. «تەكتى تۋعان»، «تەكتى جەردىڭ بالاسى، تەكتى جەردىڭ قىزى» دەيدى. ال، وسى تەكتىلىك قايدان شىعادى؟ ارينە، قاننان. بۇگىنگىشە ايتقاندا، گەندىك جولمەن اتادان بالاعا بەرىلەدى. قان قايدا بولادى؟ قان - اۋلەتتە. جاقسى ازامات بولماعىڭىز دا، ۇرى-قارى، باۋكەسپەلىگىڭىز دە سول قانمەن، ياكي اۋلەتپەن كەلەتىن قاسيەت.

دەسەك تە، قازىرگى جاڭا عاسىر، ۋاقىت اعىمى بۇل ۇعىمنىڭ اياسىن تارىلتىپ، ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى، اۋلەت دەگەنىمىز ۇلتتىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى. بۇل جەردە ءبىز جاقسى، جاعىمدى سيپاتىندا ايتىپ تۇرمىز. ياعني، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇلتقا ۇيىتقى بولعان، ەلگە اعا، سول ارقىلى قالىڭ قازاققا قامقور، پانا بولعان اۋلەتتەردى ايتالىق دەگەن ويىمىز بار.

قازىرگى جاڭا عاسىر، ۋاقىت اعىمى بۇل ۇعىمنىڭ اياسىن تارىلتىپ، ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى، اۋلەت دەگەنىمىز ۇلتتىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى.

«بۇيىرسا، شىراق سونبەس، ۇزاق جانار...»

ماعجان جۇماباەۆ

قازەكەمنىڭ ءبىر ءايبات ءسوزى بار. «تەكتى تۋعان»، «تەكتى جەردىڭ بالاسى، تەكتى جەردىڭ قىزى» دەيدى. ال، وسى تەكتىلىك قايدان شىعادى؟ ارينە، قاننان. بۇگىنگىشە ايتقاندا، گەندىك جولمەن اتادان بالاعا بەرىلەدى. قان قايدا بولادى؟ قان - اۋلەتتە. جاقسى ازامات بولماعىڭىز دا، ۇرى-قارى، باۋكەسپەلىگىڭىز دە سول قانمەن، ياكي اۋلەتپەن كەلەتىن قاسيەت.

دەسەك تە، قازىرگى جاڭا عاسىر، ۋاقىت اعىمى بۇل ۇعىمنىڭ اياسىن تارىلتىپ، ءوڭىن وزگەرتىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى. ويتكەنى، اۋلەت دەگەنىمىز ۇلتتىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى. بۇل جەردە ءبىز جاقسى، جاعىمدى سيپاتىندا ايتىپ تۇرمىز. ياعني، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇلتقا ۇيىتقى بولعان، ەلگە اعا، سول ارقىلى قالىڭ قازاققا قامقور، پانا بولعان اۋلەتتەردى ايتالىق دەگەن ويىمىز بار.

تاۋەلسىز ەلدىڭ ىلكىمدى 20 جىلى ىشىندە پايدا بولعان اۋلەتتەر ءبىزدىڭ بۇل باعامىزعا تولىق سايكەس كەلمەيدى. ولاردىڭ كەيبىرى بەلگىلى دارەجەدە اپالاڭ-توپالاڭ ۋاقىتتا قارپىپ، قارماپ قالعان بايشىكەشتەردىڭ الەۋەتىنەن قۇرالعان اۋلەتتەر. ارينە، كوپكە توپىراق شاشۋعا بولمايتىنىن ءبىز دە بىلەمىز. بىراق، بۇگىنگى قوعام تەكتى جەر، تەكتى اۋلەت دەپ كىمدەردى تانيدى؟ بەسەنەدەن بەلگىلى، از-كەم قولىندا قارجىسى، قاراۋىندا باعىنىشتىلارى ءھام ورىنتاعى بار ازاماتتار دەپ بىلەدى. ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق وي-ءورىسىنىڭ ۇلتتىق اۋقىمى ۇمىت قالادى. ياعني، ەسەپكە الىنبايدى. توعىشارلىق مىنەز-قۇلقىن جازباي تانۋعا بولاتىنى بار، جاسىرىپ-جاباتىنى بار، ولاردى ءسىز ۇلتقا ارقا بولاتىن اۋلەت دەي الار ما ەدىڭىز؟!

مىنە، وسىنداي تۇلپار بويىن جاسىرىپ، جابىلار جاراۋ شىققان كەزدە اينالىپ كەلىپ، وتكەن عاسىرلارداعى اۋلەتكە كوڭىلمەن كوز تاستايسىز...

ول كەزدىڭ اۋلەتتەرى ءىرى ەدى عوي.

تاريح بىزگە اۋلەتتەر تۋرالى ايتۋدى كىشكەنەمىزدەن ۇيرەتتى. قىتايدىڭ تان اۋلەتى بيلەگەن عاسىرلارى، جوڭعاردىڭ قوڭتايشىلارى، ورىستىڭ رومانوۆتار بيلىگىنىڭ 300 جىلدىعى، فرانتسيانىڭ پالەنبايىنشى ليۋدوۆيگى، شىڭعىسحان ۇرپاقتارى دەگەن ىسپەتتى اقپار ءبارىمىزدىڭ بويىمىزدا بار.

ال، ۇلت تاريحىنداعى اۋلەتتەر تاقىرىبىن ءبىز تۇرەن سالىنباعان تىڭ ولكە رەتىندە قاراستىرۋىمىزعا ابدەن بولادى دەپ ويلايمىن. ارعى عاسىرلارعا بارماي-اق قويايىق، سوڭعى ءبىر عاسىرداعى قازاق تاريحىن اۋلەتتەر تاريحىمەن تاني الساق، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق جوعالتۋلارىمىزدى، ورنى تولماس وكىنىشتەردى، ءتىپتى، ادام قولىمەن جاسالعان قاندى قىلمىستار مەن تراگەديالاردى تانىپ-بىلەر ەدىك. بۇل ءوزىمىزدى تانۋدىڭ ەڭ باستى باعدارى بولار ەدى. سەبەبى، ءبىز بەلگىلى دەڭگەيدە ءوزىمىزدىڭ ءتول بەت-بەينەمىزدى جوعالتقان ۇرپاقپىز. قازىر قوعامدا بەلەڭ الىپ وتىرعان ۇلتتىق رۋحاني داعدارىستىڭ بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. جانتالاسىپ، وعان ورالۋدىڭ سان جولدارى قاراستىرىلىپ جاتقانىمەن، ونى قابىلداۋدىڭ، ءسىڭىرۋدىڭ قوعامدىق كورىنىسى ءالى تەرەڭ دەڭگەيگە، بيىك بەلەسكە جەتە قويعان جوق.

«كەڭەستىك جۇيەنىڭ قازاققا جاساعان ءبىر ۇلكەن قياناتى - قازاق قوعامىندا بار اۋلەتتەردى تالقاندادى. اۋلەتتەردى بۇزدى، ءىرىتتى. نەگىزى، اۋلەتتەردىڭ بولۋى ۇلتتىڭ ومىرىندە جاعىمدى ءرول اتقارادى. اۋلەت - ۇلتتىڭ ىرگەتاسى سياقتى»، - دەگەن ەدى مامبەت قويگەلدى اعامىز وتكەندەگى ءبىر باسقوسۋدا.

راس. تاريحشى بۇل جەردە الاش قايراتكەرلەرىنە جانە ولاردىڭ كىناسىز ۇرپاقتارىنا جاسالعان قيانات تۋرالى ايتىپ وتىرعانىمەن، استارىنا ۇڭىلسەڭىز تۇتاس ۇلتتىڭ ۇلى قاسىرەتى بار ەكەنىن اڭداۋعا بولادى.

اۋلەتكە جاسالعان قۋعىن ۇلتقا جاسالعان قۋعىن ەدى. اۋلەتتى جويۋ - ۇلتتى جويۋ. سوندىقتان، كەڭەستىك بيلىك قازاقتىڭ قىران قۇستىڭ قاناتى تالاتىن عايىر دالاسىن الۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اۋلەتتەردى تالقاندادى. جوسپارلى تۇردە جويدى.

ءبىز بۇگىندە ابايدى تانىپ-بىلمەككە قۇشتارمىز عوي. «اباي - ۇلتتىڭ باس اقىنى» دەپ احاڭ جارىقتىق ايتقانداي، اباي ءونىپ-وسكەن اۋلەت - قۇنانباي اۋلەتى دە قازاقتىڭ الدىڭعى قاتارلى اقسۇيەك، ءبۇتىن ءبىر ەلگە پانا بولىپ وتىرعان قادىرلى اۋلەتتەرىنىڭ بىرەگەيى بولاتىن. قۇنانباي اۋلەتى، سونىڭ ىشىندە اباي تۇقىمدارى دا كەڭەستىك وكتەمدىكتىڭ، وتارلىق كەپتىڭ شىرماۋىنان شىعا المادى. ماسەلەن، الاشتىڭ ۇلى كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ سو زامانداردا قازاق قوعامىنداعى الدىڭعى قاتارلى اۋلەتتەرمەن تىكەلەي ارالاسىپ، ولارعا جولباسشى بولىپ، اقىل بەرىپ وتىردى. ويتكەنى، ەلدى بىرىكتىرۋدىڭ، تۇتاس قوعامعا ىقپال ەتۋدىڭ نەگىزگى تەتىگىن اۋلەتتەر اتقاراتىنىن الەكەڭ كانىگى ساياساتكەر رەتىندە جەتىك ءبىلدى، جان-دۇنيەسىمەن ءتۇيسىندى. مۇنىڭ سىرتىندا، تۋعان ۇلتى - قازاققا قىزمەت ەتۋگە دەگەن شەكسىز قۇشتارلىق جەتەلەپ وتىرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ ءازىمحان كەنەسارينمەن، شاڭگەرەي بوكەەۆپەن ارالاسىپ، ابايدىڭ اقىن ىنىلەرىمەن، ۇلدارىمەن حات الىسىپ تۇرعانىن زەرتتەۋشى-عالىمدارىمىز سان مارتە ايتىپ كەلە جاتىر. ول اسىرەسە، كاكىتايمەن، تۇراعۇلمەن جاقىن دوس، پىكىرلەس، باعىتتاس بولدى. جازىسقان حاتتارى دا بار. سونداي حاتتاردىڭ بىرىندە كاكىتاي الەكەڭە ورىستاردىڭ كوشىپ كەلىپ جاتقانىن، جيدەبايداعى قايناردى الاتىن بولعاندىعىن، وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا ۇگىتتەپ، قاراۋىلدان ادام باسىنا 8 دەسياتينادان جەر بەرەتىندىگىن ايتىپ، بۇعان نە امال قىلۋعا بولاتىنىن سۇراپ حات جازادى. الەكەڭ بولسا: «قۇنانبايدىڭ تۇقىمىن قازاق تىڭداپ ۇيرەنىپ قالعان. سەندەر جەر الىپ، وتىرىقشى تۇرمىسقا وتسەڭدەر، وندا بۇكىل قازاق وتىرىقشى تۇرمىسقا وتەدى. بۇل ۇلكەن اداسۋ بولادى» دەپ قايىرا جاۋاپ جازادى. بۇل - الەكەڭنىڭ كاكىتاي ولگەن كەزدە جازعان نەكرولوگىندا باياندالادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش زيالىلارى ۇجىمداستىرۋدىڭ قازاقتى مالدان ايىرىپ، اشتىققا ۇشىراتىنىن الدىن-الا ساراپتاپ بىلگەندىكتەن دە اباي اۋىلىنا الگىندەي سالەم جولدايدى. بۇل دا بولسا، ۇلت كوسەمىنىڭ ۇلى اۋلەتكە دەگەن جاناشىرلىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى.

اباي اۋلەتى تۋرالى ءسال كەيىنىرەك توقتالايىق. كەڭەس وكىمەتى الەكەڭنىڭ، بارلىق الاش زيالىلارىنىڭ ۇرپاقتارىنا زياندىق جاسادى. ماسەلەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بولدى. 1925 جىلدارى ماسكەۋدە مىرزاقاماقتا وتىرعان ءاليحاندى شىعىس جانە ورتالىق باسپاداعى قىزمەتتەرىنەن شىعارىپ جىبەرگەننەن كەيىن، ناپاقاسىز قالعان ۇلت كوسەمىنە جاسالعان قىساستىققا ونىڭ بالاسى سەرگەي دە ۇشىرايدى. ياعني، ۋنيۆەرسيتەتتە وقيتىن سەرگەي بوكەيحانوۆقا ستيپەنديا بەرىلمەيدى. سەرگەيدىڭ شىن اتى - وكتاي (بوكەيحانوۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى ورىستانىپ كەتكەندىكتەن قاتە ايتىلۋى مۇمكىن، انىعىندا «ۇگەدەي» بولۋى كادىك، بۇل تۋرالى گۇلنار مىرجاقىپقىزىنىڭ ەستەلىگىندە «سەمەيدە مىرجاقىپ پەن ءاليحان ءبىر ۇيدە تۇردى، الەكەڭنىڭ بالاسى - ۇگىدەي» دەپ جازىلادى - رەد.). كۋالiك بويىنشا سەرگەي بولىپ جازىلىپ كەتكەن. كەزiندە جەزقازعاندى العاش رەت كوتەرiپ، وندا ۇلكەن تابيعي قور جاتقانىن زەرتتەگەن وسى سەرگەي بوكەيحانوۆ ەدi. 1938 جىلى ماسكەۋدە كسرو عىلىم اكادەمياسىنان «بولشوي دجەزكازگان» دەگەن قالىڭ كiتاپ شىققان. سودان كەيiن جەزقازعاندى يگەرۋگە قوماقتى قارجى ءبولiنiپ، العاشقى كەلگەن توپقا باسشىلىق جاساعان سەرگەي بولاتىن. 1937 جىلى اكەسi اتىلىپ كەتكەننەن كەيiن سەرگەيدi قازاقستانعا سىيدىرماي، قۋىپ جiبەرگەن.

«سەرگەي قايعىعا تولى ءومiر ءسۇرiپ، قازا بولدى. قالاي قايتىس بولعانى بەلگiسiز. ول ۇنەمi ەلگە قالاي ورالسام ەكەن دەپ، رەسەيدiڭ قازاقستانمەن شەكارالاس وڭiرلەرiندە كوشiپ-قونىپ جۇرگەن ەكەن... سەرگەيدiڭ بايبiشەسi ماسكەۋدە قالعان. سول بايبiشەسiنەن ەۆگەني دەگەن بالاسى بار. ەۆگەني سەرگەەۆيچ بۋكەيحانوۆ. ول كiسiمەن مەن 1992 جىلى جۇزدەستiم. 1994 جىلى ۇيiندە بولدىم. ەۆگەنيدەن پەتر دەگەن بالا بار. جاقىندا سانكت-پەتەربۋرگكە بارعانىمدا سول، اسىلدىڭ سىنىعى پەتر ەۆگەنەۆيچ بوكەيحانوۆتىڭ رەسەيدiڭ Iشكi iستەر مينيسترلiگiندە قىلمىستىق iستەردi تەرگەۋگە قاتىستى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىن كوردiم. ول دا عىلىم قۋعان، كوزi اشىق، كوكiرەگi وياۋ جiگiتتiڭ بiرi»، - دەگەن ەدى وسىدان ءبىر جىل بۇرىن بەلگىلى عالىم سۇلتانحان اققۇلۇلىمەن اڭگىمەلەسكەنىمىزدە.

«حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى نە ىستەي الادى؟ قازاقستانعا كەلە الماي، شەكارادا سارسىلىپ، ەل جاققا قاراعان وكتاي-سەرگەيدىڭ مۇڭايلى بەينەسى كوز الدىڭىزدا سۋرەت بولىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ قاسىرەتىنەن حابار بەرمەي مە؟!... ول دا قوڭىر تىرشىلىكپەن ومىردەن ءوتتى. بىراق، قازىر ماسكەۋدە تۇراتىن ەۆگەنيدىڭ بويىندا الەكەڭنىڭ قانى ءالى دە ويناپ تۇر دەيدى كوزكورگەندەر. ەۆگەنيدىڭ الەكەڭ، قازاق ولكەسى تۋرالى ورىس تىلىندە جازعان عاجاپ ولەڭدەرى دە بار ەكەن.

ال، الەكەڭنىڭ قىزى ەليزاۆەتا بوكەيحانوۆا ۇلكەن عالىم بولعان. مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. سوعىسقا قاتىستى. ول كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ جۇبايى بولدى. ال، الەكەڭنىڭ جيەنى بولىپ كەلەتىن، سماعۇلدىڭ كىندىگىنەن ورگەن جالعىز بالا - ەسكەندىر پولك بالاسى رەتىندە سوعىستا قازا تاپتى. ياعني، سماعۇلدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى قالعان جوق.

جالپى، بۇل بارلىق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى باستان كەشكەن ورتاق تاعدىر دەسەك بولادى. ءبىز ايرىقشا قۇرمەتپەن ەسكە الاتىن الاش زيالىسى، عاجاپ جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ بەكتۇر اتتى بالاسى ەكى-ءۇش جىل بۇرىن رەسەيدەن كەلىپ، الماتىداعى قارتتار ۇيىندە قايتىس بولدى. سول بەكتۇر اقساقال «الماتى اقشامىنا» سۇحبات بەرگەن كەزىندە كوممۋنالدىق پاتەردى قاجەت ەتپەيتىنىن، وزىنە تۋعان جەردە توپىراق بۇيىرسا قاناعات ەتەتىنىن ايتقان ەدى. ول تىلەگى ورىندالدى. كەيىنىرەك، باجايلاپ قاراساق، بەكتۇر اقساقال ەڭ ۇلكەن باقىت وسى دەپ تۇيگەن بولدى ما دەگەن وي كەلەدى. ويتكەنى، بۋىنى قاتپاعان بالا كەزىنەن «حالىق جاۋىنىڭ» ۇرپاعى رەتىندە كورمەگەن قۇقايى قالماعان ول سوناۋ ءسىبىردىڭ باتپاقتارىنا باتىپ ولگەن، كومۋسىز قالعان كوپ تەكتىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان شىعار. تەكتىلەر تۇياعىنىڭ سوڭعى ءسوزى دە تاۋباسىمەن تاعىلىم كورسەتىپ تۇراتىنىن كەش تۇيسىنەتىنىمىزدى ايتامىن دا...

وسى رەتتە كورنەكتى اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ «قازاقي اڭگىمە» دەگەن ولەڭى ەسكە تۇسەدى.

«مەن كەشە «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى ەدىم،

بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ەدىم.

وكپەلەسە، بىزدەيلەر وكپەلەسىن،

ستالينگە نە وكپەڭ بار، اعا، سەنىڭ.

بىزدەي دە عارىپ از با ەكەن،

وكپە دە مە ەكەن، ناز با ەكەن؟

«بەلوموركانالدى» سەن شەكتىڭ،

بەلومور كانالدى قازدى اكەم.

ءتۇتىن دە مە ەكەن، ءورت پە ەكەن،

بىزدەيلەر الدە جوق پا ەكەن؟

اينالىپ ساحنا، ورىندار

اۋىسىپ قالاي كەتتى ەكەن؟

وكىنىش پە ەكەن، كەك پە ەكەن،

بىزدەيلەر الدە كوپ پە ەكەن؟

ءتىسىڭدى باسىپ سەن ءجۇردىڭ،

Tic جارماي ساعان ءوتتى اكەم.

Tic جارماي ءوتتى نەلىكتەن،

ويلانام بۇگىن كەلىپ مەن.

ول ءۇشىن ولىك ەدىڭ عوي،

كەك الىپ قايتسىن ولىكتەن.

زاماننىڭ جەلى وكپەك-ءتى،

كومۋسىز قالدى كوپ تەكتى.

«حالىقتىڭ جاۋى» - سارى شال

«حالىق امان بولسىن» دەپ كەتتى.

عارىپ پەن عاسىر باعىنا،

سىرەسكەن كوك مۇز جارىلا،

اينالىپ ۋاقىت ساحناسى،

اۋىستى ورىندار تاعى دا.

قايتەمىز ناز دەپ، وكپە دەپ،

وكپەدەن، اعا، جوق كومەك.

ساحنادان ءتۇسىپ باراسىڭ،

جولىقسام دەپ ەم بەتپە-بەت.

جاس ۇرپاق مىناۋ - جاڭا الەم،

جالقى ەمەس ەكەم، اعا، مەن.

ۇزايسىڭ ءۇنسىز ساحنادان،

ۇزايدى ءۇنسىز قارا مەڭ.

كوكىرەكتەردى وت قارىپ،

تۇرامىز بىزدەر توپتانىپ.

قايتامىز سوسىن باياعى

ساحنا جاقتى بەتكە الىپ»، - دەيدى ەس-اعاڭ.

ناعىز، ستاليندىك-گولوششەكيندىك گەنوتسيدتىڭ قازاق اۋلەتىنە، تەكتىلەرىنە اكەلگەن تاعدىرى كورىنىس تاپقان بۇل جولداردا. گولوششەكين دەمەكشى، سابەڭنىڭ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبىن» بالا كەزىمىزدە كوبىمىز وقىدىق قوي. ۇمىتپاسام، سوندا گولوششەكيننىڭ پاتشا اۋلەتىن جويۋعا قوسقان ۇلەسى تۋرالى اڭگىمەلەنەدى. بۇگىندە ورىس حالقى رەسەيدى ءۇش عاسىردان اسا ۋاقىت بيلەگەن رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ ءتۇپ-تۇقيانىمەن اياۋسىز اتىلعانى تۋرالى ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، جان-جاقتى تالداۋ جاساۋدا. بۇل دا بولسا ورىستىڭ ءوز قاتەلىگىنە ءوزى مويىن بۇرىپ، تاريح الدىنداعى اقتاڭداقتارىن اشۋعا جاساعان قادامى، پاتشا اۋلەتىنىڭ الدىنداعى كىناسىن مويىنداۋى دەر ەدىك. ال، اق پاتشانى كىشكەنە حانزادالارىمەن قوسىپ ءوز قولىمەن اتىپ ولتىرۋگە قاتىسقان گولوششەكين ءۇشىن اۋلەتتى جويۋ تەررورلىق ۇستانىمى قازاق سىندى سو كەزدەگى بۇراتانا حالىققا ءتىپتى دە وزبىر كۇيىندە اسەر ەتتى. بۇل ءوز كەزەگىندە الاش قايراتكەرلەرىمەن قوسا، ولاردىڭ تاربيەسىن كورگەن كەڭەستىك بيلىك ىشىندەگى گولوششەكيننىڭ ۇلتتىق كوزقاراستاعى وپپونەنتتەرىنە دە زاردابىن تيگىزىپ، ولاردىڭ ساياسات ساحناسىنان تولىق شەتتەتىلىپ، قازاق قوعامىنان تۇگەلدەي جويىلۋىنا الىپ كەلدى. حح عاسىر باسىنداعى كەڭەستىك جۇيە قازاقتى ساياسي-باسقارۋشى جانە شىعارماشىل ەليتاسىنىڭ ەكى بىردەي بۋىنىنان ايىردى. قازىرگى قازاقتىڭ رۋحاني داعدارىسى بەلگىلى دارەجەدە وسىعان بايلانىستى. ءتۇپ-تامىرى سوندا جاتىر. ياعني، اۋلەتتەردەن جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق-داستۇرلىك ساباقتاستىق ءۇزىلىپ قالدى.

قازاق قوعامىندا ۇلكەن مارتەبەگە يە اۋلەت - قۇنانباي اۋلەتى، سونىڭ ىشىندە ابايدان تاراعان اۋلەت ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. ايتسە دە، ۇلى حاكىمنەن تاراعان ۇرپاققا دا كەڭەستىك بيلىك ءوز قاقپانىن قۇردى. مىسالى، بۇگىندە كوزى ءتىرى، الماتىدا تۇراتىن ابايدىڭ شوبەرەسى يششاعى جاعىپارقىزى «سانامدا جاڭعىرادى بەينەلەرىڭ» دەگەن تاقىرىپپەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا (1999 جىل، №7, 164-181 بەتتەر) جاريالانعان ەستەلىگىندە اباي اۋلەتىنە جاسالعان قياناتتاردىڭ كەيبىرىن ماعاۋيادان تاراعان ۇرپاعى بويىنشا ايتىپ وتكەن.

«ماعاۋيا اتامنىڭ بايبىشەسى - دامەگوي مۇسىرالىقىزى. ...اجەم دامەگوي تەنتەك كىسى بولعان. بىراق وتىرىك ايتقاندى جەك كورەتىن، جاعىمپازدىقتى بىلمەيتىن نامىسقوي، نە ايتسا دا بەتكە ايتىپ سالاتىن. بالالارىن، نەمەرەلەرىن ءوز باۋىرىنا باسىپ تاربيەلەپ، وقىتىپ وسىرگەن. شولاق بەلسەندىلەر كەلە جاتسا اجەم ءبىزدى توشالاعا كىرگىزىپ، «دىبىستارىڭدى شىعارماڭدار» دەپ تىعىپ قوياتىن. ولار بايلاردىڭ ءۇيىن توناپ، قىزدارىن زورلاپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ كەتەتىن كورىنەدى. اجەم سودان قورقادى ەكەن»، - دەسە، ماعاۋيانىڭ تۇڭعىش قىزى ءۋاسيلا تۋرالى: «قازاق سالتى بويىنشا اباي اتام نەمەرەسىن ءوزى باۋىرىنا سالىپ، 13 جاسىنا دەيىن «بالام» دەپ وتكەن. جيىرما سەگىزىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قۇنانباي قاجى تۇقىمىن باي-شونجارلار اۋلەتى، ۇستەم تاپ وكىلى دەگەن سولاقاي ساياساتپەن شالعايعا جەر اۋدارعان كەزدە ءۋاسيلا دا كۇيەۋى قالي جاقىپۇلىمەن قىرعىزستانعا كوشىرىلەدى. سول جاقتان 1934 جىلى الماتىعا كەلەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كومەگىمەن ءۋاسيلا وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ جانىنداعى ارتيستەرگە كيىم تىگەتىن تسەحقا تىگىنشى بولىپ ورنالاسادى»، - دەپ جازادى.

ءۋاسيلا مۇحاڭا «اباي جولىن» جازۋعا كوپ دەرەك بەرگەن، «اباي» وپەراسى مەن كينوسىنىڭ كيىمىن تىگۋگە قاتىسقان بەلدى ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى. يششاعى اپامىز ابايدىڭ كەنجە ۇلى ماعاۋيادان تۋعان اكەسى جاعىپارعا ەل ىشىندەگى «تەكسىز» شولاق بەلسەندىلەردىڭ كورسەتكەن ءزابىرىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «1932-1933 جىلدارى ۋبو-فورپوست اۋدانىنا شىڭعىستاۋدان سادىق قاسيمانوۆ باستاعان بوسقىندار كەلدى. تۇرعىلىقتى جەردىڭ باسشىلارى اكەمە ولاردى قارسى الىپ، ورنالاستىرۋ جونىندە جاۋاپتى تاپسىرما بەرەدى. اكەم ولاردى مونشاعا ءتۇسىرتىپ، ۇستىندەگى شوقپىتتارىن ورتەتىپ، تازا كيىندىرىپ، شاش-تىرناقتارىن الدىرادى. ءبارىن بىرتىندەپ ۇيلەرگە ورنالاستىرادى. سادىق قاسيمانوۆ ۋبو-فورپوستقا كەلگەننەن باستاپ اكەمنىڭ ۇستىنەن ورگانعا (كگب) ارىز جازىپ، سوڭىنا تۇسە باستايدى: «ماعاۋياۇلى جاعىپار بايدىڭ بالاسى، قاشقىن. شاكەرىمنىڭ ءىنىسى»، - دەپ. ونداعى ارام ويى اكەمدى جۇمىستان شىعارتىپ، ايداتۋ ەدى. بۇل كەزدە اكەم مەكتەپتە مۇعالىم ءارى ديرەكتور بولاتىن. قاسيمانوۆ اكەمنىڭ ورنىن قاراۋلىقپەن تارتىپ العىسى كەلدى.

ورگاننىڭ ادامدارى اكەمدى كۇندە شاقىرىپ تەكسەرە باستادى. اكەم قايعىرىپ، قورقىپ ءجۇردى. اقىرى التى-اق كۇن اۋىرىپ، باقيعا اتتانىپ كەتە باردى. «جاكىمدى قۇداي بىزگە قيمادى»، - دەپ جىلاماعان ادام قالمادى. قاسيمانوۆ ارمانىنا جەتىپ، اكەمنىڭ ورنىنا قىزمەتكە تۇردى. الماتىدا تۇراتىن قاسيمانوۆتىڭ تۋىستارىنان (سيىرباەۆا دامەتكەن، بەدەلباەۆ ەسىمحان، جازۋشى ساعىمباەۆ تولەۋجان، ونىڭ ايەلى زۋرا) ەستىگەنىم - 1931-1932 جىلدارى قاسيمانوۆ ءوزىنىڭ تۋىستارىن ايداتىپ جىبەرگەن. ولار ونى «وتە قىزعانشاق، ارسىز ادام» دەگەن ەدى. قاسيمانوۆ ولگەندە الماتىداعى تۋىستارى توپىراق سالۋعا بارعان جوق. «مەن ولگەندە تۇراعۇل قىزدارى اقىشقا، ماكەنگە حابار ايتىڭدار»، - دەپ وسيەتتەپتى. بارسا، سول اپالار عانا بارعان بولار. قاسيمانوۆتىڭ ارام پيعىلدارىن ق.مۇحامەدحانۇلىنان دا ەستىگەن ەدىم»، - دەيدى.

يششاعى جاعىپارقىزى وسى ەستەلىگىندە ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇلدىڭ دا قۇنانباي سياقتى اتاقتى ادامنىڭ نەمەرەسى رەتىندە 1928 جىلى مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، قىرعىزستان جاققا جەر اۋدارىلعانىن، اقىلبايدىڭ نەمەرەسى باعفۋر الىمقۇلۇلىن 1937 جىلى نكۆد ۇستاپ الىپ كەتكەنىن ايتادى. بۇل - قۇنانباي اۋلەتى كورگەن قياناتتىڭ ءبىر پاراسى عانا.

بۇگىندە يششاعى اپامىز الماتىداعى فۋرمانوۆ داڭعىلىنىڭ بويىنداعى ۇيىندە جالعىز ءوزى تۇرادى. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن ۇيىنە ەكى-ءۇش مارتە بارىپ، سۇحبات قۇرعان بولاتىنبىز. جوعارىدا ايتىلعان ۇرپاقتارىنان وزگە ءبىرسىپىرا قۇنانباي اۋلەتىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازا تاپقانىن جەتكىزگەن ەدى. ءوزى دە كسرو مەن يمپەرياليستىك جاپونيا اراسىندا بولعان قيىر شىعىستاعى سوعىستا اۋە قورعانىسىندا مايدانگەر بولعانىن ايتقان. جاۋىنگەر اپامىز سول سۇحباتتا قازىرگى مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحامەد مىرزانىڭ وزىنە كومەكتەسىپ، زەينەتاقى تاعايىنداعانىن، حال-احۋال سۇراپ تۇراتىنىن ايتقان ەدى. مۇحاڭنىڭ وسى ءبىر كوڭىلىنە، اسىل تەكتى اۋلەتتىڭ سوڭعى سارقىنشاعىنا دەگەن الابوتەن قۇرمەتىنە ىشتەي ىرزاشىلىق بىلدىرگەن ەدىك سول ساتتە. ايتسە دە، ابايدىڭ شوبەرەسى قازاقتىڭ الاقانىندا بولۋى ءتيىس قوي دەگەن ءبىر وي دا مازالايدى. ماسەلەن، قازىر ابايدان تاراعان ۇرپاقتىڭ ىشىندە دانيار ەسىمدى جىگىت باتىس ولكەدە دەپ ەستيمىز. ماماندىعى مۇحيتتانۋشى بولسا كەرەك. ونى ىزدەپ جاتقان جان جوق. قانشا دەگەنمەن، اباي - قازاق اقىل-ويىنىڭ باعىنا بەرىلگەن عالامات سىي ەمەس پە؟!

جۋىردا قولىما ءبىر كەزدەرى «سوتسياليستىك قازاقستاندا» ەڭبەك ەتكەن پۋبليتسيست-قالامگەر عايسا ءسارمۋرزيننىڭ «ونەگە» اتتى ەستەلىگى ءتۇستى. عايسەكەڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قامقورلىعىن كوپ كورگەن اباي اۋىلىنىڭ بالاسى. 1975 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان بۇل ەستەلىگى دە مۇحاڭا ارنالعان. جالپى، وسى جەردە بۇل كىتاپتىڭ قولىما قالاي تۇسكەنىن ايتا كەتەيىن.

ءىنىم بىردە ۇيگە ءبىر قۇشاق كىتاپ كوتەرىپ كەلدى. ءبىر جاماعايىننىڭ ۇيىنە كومەك قولى بولىپ بارعان ەكەن، ءۇي يەسى «قوقسىق» دەپ ءبىرتالاي كىتاپتاردى لاقتىرعالى بۋىپ-تۇيمەك بولادى. الىپ قاراسا، بارلىعى 1960 - 1970 جىلدارى جارىق كورگەن قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ كىل جاۋھارلارى. سودان ول كىتاپتاردى ۇيگە الىپ كەلگەن. ال، ەندى بۇل كىتاپتاردىڭ ىشىندە ادەبيەتتىڭ التىن كەزەڭىنىڭ شوقتىعى بيىك تۋىندىلارىمەن بىرگە الگى ەستەلىك كىتاپ تا ءجۇر. قولعا تۇسە بەرمەيتىن كىتاپ. وسى كەزدە ەرىكسىز ويلاناسىڭ. بۇل - كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇرپاق پەن ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ اراسىنداعى تانىم قايشىلىعىن، تاعى دا بۇتىندەي اۋلەتتىڭ وزگەرىسكە ۇشىراعانىنان حابار بەرمەي مە؟.. جاسىراتىنى جوق، كەڭەستىك بۋىن كىتاپپەن تاربيەلەندى. بۇل كىتاپتار تا كەشە دۇكەنگە كەزەككە تۇرىپ الىنعان، سو كەزدەردە ادەبيەتكە ىڭكار ۇرپاقتىڭ باس الماي وقىعان التىن قازىناسى عوي. سول كىتاپتىڭ ارقاسىندا عانا قازاق ءوزىنىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ قالدى. ال، سول ۇرپاقتىڭ بۇگىنگى اۋلەتى مۇنى «قوقسىق» دەيدى. سول ارقىلى ءوزىنىڭ وي-ساناسى قوقىسقا اينالعانىن بىلمەيدى. تالاي پروفەسسور، قالامگەر، ءتىپتى باسقا سالالاردا ەڭبەك ەتكەن اقساقالداردىڭ، كەشەگى كەڭەستىك بۋىننىڭ وكىلدەرىنىڭ ۇيىندە بولدىم. سولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا كىتاپ قورى اۋىلدىڭ كىتاپحاناسىمەن شەندەسە الادى. ال، ولاردىڭ بۇگىنگى تەحنوگەندى ورتاعا تۇسكەن ۇرپاعى ەرتەڭ بۇل قازىنانى ساقتاي الا ما؟ الدە سول اقساقالداردىڭ كوزى كەتكەن سوڭ، عۇمىر بويى جيناعان كىتاپتارى جۇك ماشينەسىنە تيەلىپ، قوقىس الاڭىندا پاراقتارى جەلگە ساۋدىرلاي اشىلىپ، شاشىلىپ جاتا ما؟!

«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەيدى عوي. بىراق، بۇل جاڭارۋ ەمەس.

الگى «سۆالكاعا» كەتىپ قالا جازداعان عايسا سارمۋرزين اعامىزدىڭ ەستەلىگىن ءبىر دەمدە وقىپ شىقتىم. مۇحاڭ تۋرالى قانشاما ءبىز بىلە بەرمەيتىن تىڭ دەرەكتەر، سۋرەتتەمەلەر بەرىلگەن.

اۋلەت دەگەننەن شىعادى. 20 جاسار مۇحتاردىڭ سۇتتەي ۇيىپ وتىرعان شۋاقتى اباي اۋىلىنداعى بەدەلىن، جاس تا بولسا باس بولعان وي بيىگىن عايسەكەڭ بىلاي جازادى: «1917 جىلدىڭ جاز ايى. ءبىزدىڭ اۋىل بيىل دا اباي اۋىلدارىنا قاناتتاسىپ، ويقۇدىقتا وتىرعان-دى. ورازبايدىڭ مەدەۋىنىڭ بالاسى سانيازعا تۇراعۇلدىڭ اقىش دەگەن قىزىن ۇزاتقالى جاتقان. توي بولاردان بىرەر كۇن بۇرىن: «ەڭلىك پەن كەبەك جايىندا مۇحتار جازعان پەسا دەگەن ءبىر جاڭا ويىن وينالادى ەكەن» دەگەن حابار ەستىدىك. سول «پەسا» دەگەن ويىندى كورۋگە قۇمارتىپ، بىرنەشە بالا تاي-قۇنانمەن شاپقىلاپ سول اۋىلعا كەلگەنبىز. ىشقىرىمىز تولعان اسىق. رەتى كەلسە، الدىڭعى اۋىلداعى جاكىممەن ويناپ (ماعاشتىڭ كىشى بالاسى - جاعىپاردى جاكىم دەيتىنبىز), انەۋ-كۇنگى ۇتقىزعان كەنەيلەرىمىزدى قايتارىپ الۋ دا ويىمىزدا بار. سويتسەك، ويىننىڭ كوكەسى - «پەسا» ەكەن»، - دەي كەلىپ، ەڭلىكتىڭ ءرولىن - اۋەزدىڭ احمەتى، ماتاي شالدىڭ كەمپىرى بولىپ جاعىپار، ابىزى بولىپ ىزقايىلدىڭ ويناعانى تۋرالى ايتادى.

«وتكەنگە كوز جىبەرىپ قاراساق، سول ءبىر ويىن قاراڭعى قازاق ەلىندە، ۇلان-بايتاق ساحارادا شولپان جۇلدىزداي جارق ەتكەن مادەنيەت شۇعىلاسى ەكەن عوي»، - دەيدى عايسا سارمۋرزين ءوز ەستەلىگىندە. بۇل شىن مانىندە قۇنانباي اۋلەتىنىڭ شاشقان شۇعىلاسى، اۋلەتتىڭ، سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ ءالى شىرعالاڭعا تۇسپەگەن بەيبىت كەزەڭى بولاتىن. بۇدان باسقا دا بۇل كىتاپتان الاتىن جىلى ەستەلىكتەر كوپ. ونىڭ جۇگىن بۇل ماقالامىز كوتەرە الماس.

مىنەكي، سول قازاق دالاسىنا شۋاق شاشقان شۇعىلالى، قاستەرلى شىڭعىستاۋ، جيدەباي سىندى ورىستىڭ ءماشھۇر جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ «ياسنايا پولياناسى» بار. جۋىردا وسى مۇراجاي-قورىقتىڭ ديرەكتورى، تولستويدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ۆلاديمير تولستوي «يزۆەستياعا» سۇحبات بەردى (№38, 4-ناۋرىز، 2011). ۆلاديمير بۇل سۇحباتىندا رەسەي ازاماتتارىن دۆورياندىق (بەكزاتتىق) بولمىسقا تاربيەلەۋ، لەۆ تولستويدىڭ اۋلەتتىك ءداستۇرى مەن ساباقتارىن قوعامعا جەتكىزۋ جولدارىن ايرىقشا ءسۇيسىنىپ اڭگىمەلەيدى.

ماسەلەن، «ياسنايا پولياناعا» ءبىر كەزدەرى امەريكاندىقتاردىڭ قىزىعىپ، ميلليون دوللارعا (قازىرگى باعامەن بىرنەشە ءجۇز ميلليون دوللار) ساتۋىن سۇراعانىن ايتادى. الايدا، تولستوي ورتالىعىن قۇرامىز دەگەن بۇل ۇسىنىستان ولار ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتقان ەكەن. ءسىرا، تولستويدىڭ جانىن ورىس قانا تۇسىنەدى دەگەن ۇستانىم بولسا كەرەك. تەكتىلىك دەگەن دە وسى عوي. ال، ءبىزدىڭ جيدەبايدىڭ جەرى وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن الدەكىمدەردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتىپ، اباي حاكىمنىڭ سوڭعى ون جىل عۇمىرى وتكەن قىستاعىنىڭ تۋرا جانىنان قوناق ءۇي كوتەرىلگەنى جانىمىزدى جابىرقاتقانى ەسىڭىزدە شىعار. ياعني، بىزدە ءالى دە رۋحاني كوكجيەگىمىزدىڭ باعامىن بىلە بەرمەيتىن شالاعايلىق بار. سول كەزدە شىرقىراعان توكەن يبراگيموۆكە («اباي» قورىق-مۇراجايىن 30 جىلدان استام باسقارعان عالىم) ۇلتتىق ءباسپاسوز ءۇن قوسا الماعانى ەستە.

«ياسنايا پوليانانىڭ ارقاسىندا ءبىز اۋلەتتىك بىرلىگىمىزدى جوعالتپاي وتىرمىز. ءار ەكى جىل سايىن وسىندا جينالامىز. سوڭعى رەت مۇندا 130 ادام بولدى. ەگەر ءورت (بىلتىر رەسەي ورمانىندا بولعان ءورتتى ايتىپ وتىر، - رەد.) بولماعاندا، 170 ادام جيىلاتىن ەدى. بۇل جەر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاراپ كەتكەن لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ ۇلكەن اۋلەتىنىڭ بەسىنشى، التىنشى، جەتىنشى ۇرپاقتارىن جيناپ، باسىن قوسىپ وتىرادى. بىزدە تولستويلىقتاردىڭ كۇن سايىن بىرەۋىنىڭ، كەيدە بىرنەشەۋىنىڭ تۋعان كۇنى بولىپ تۇرادى»، - دەيدى ۆلاديمير.

ونىڭ ايتۋىنشا، ارقايسىسىنىڭ ءوز رەتتىك ءنومىرى بار ەكەن. ەگەر مۇنداي رەتتىك ءنومىر بولماعان جاعدايدا ول لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ساناتىنا ەنبەيدى. ءتىپتى، ولاردىڭ ەكىنشى نەكەلەرىنە دەيىن تاپتىشتەلىپ جازىلىپ وتىرادى. بارلىق تولستويلار ەلەكتروندى پوشتا، سكايپ سياقتى عالامتوردىڭ مۇمكىندىكتەرى ارقىلى ۇنەمى حابارلاسىپ وتىرادى. «ياسنايا پوليانا» اكىمشىلىگى ولاردىڭ تۋعان كۇندەرىنە قۇتتىقتاۋلار جولداپ، وتباسىلىق جاڭالىقتارىن بولىسەدى. ياعني، قايسىسى تۇرمىسقا شىقتى، وتباسىن قۇردى، نارەستە ءسۇيدى، قايسىسى قاتتى ناۋقاس، ومىردەن ءوتتى، اۋلەتتىڭ بارلىق جاڭالىعى، قۋانىشى دا، قايعىسى دا وسى ورتالىقتا تىركەلىپ وتىرادى. شەتەلدەردە تۇراتىن جاس تولستويلاردىڭ ورىس ءتىلىن، ونىڭ تاريحى مەن ادەبيەتىن ۇيرەنۋىنە دە مۇراجاي مۇمكىندىك جاسايدى.

«بۇل سونداي ءبىر سۇيىسپەنشىلىك مەرەكەسى ىسپەتتى. ولاردىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىنە جاقسىلىق جاساۋعا، ياسنايا پولياناعا قايىرىمدى ءىس ەتۋگە قۇلشىنىپ تۇرادى»، - دەگەن ۆلاديمير بۇل ءۇردىستىڭ رەسەيلىك اقسۇيەكتەر، گوليتسىندەر مەن شەرەمەتەۆتەر سىندى اۋلەتتەرگە دە ۇلگى بولىپ جاتقانىن ايتادى. كەڭەستىك كەزەڭدە دە دۆورياندىق داستۇرلەردى، سونىڭ ىشىندە ءدىني مەرەكەلەر - پاسحا، روجدەستۆونى اتاپ ءوتىپ، اقسۇيەكتىك ويىندارىن ۇمىتپاعان اۋلەت بۇگىندە بۇل قۇندىلىقتاردى بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن ۇيرەتىپ، قۇلاعىنا قۇيىپ جاتىر.

ماماندىعى بويىنشا جۋرناليست ۆلاديمير ماسكەۋ مەن مانساپتى تاستاپ، ۋسادباعا كەلگەنىنە وكىنبەيتىنىن ايتادى. بۇل - اكە، اتا، بابا، ەڭ الدىمەن لەۆ تولستوي الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك دەپ ۇعادى.

«ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى» دەگەن وسى شىعار، بالكىم.

ول البەتتە تولستويدىڭ بۇگىنگى ارناعا سىيمايتىنىن، ونى ءتۇسىنۋ ءالى دە ۇلكەن كەڭىستىكتى قاجەت ەتەتىنىن ايتا وتىرىپ، ونىڭ ورىس قوعامىندا قايشىلىقتى پىكىر تۋدىرعان كەيبىر ارەكەتتەرىنە دە سالماقتى جاۋاپ بەرەدى. ارينە، ءبىزدىڭ ويىمىز ونىڭ تولستوي اۋلەتىنىڭ بۇگىنگى بەت-بەدەرى تۋرالى ايتقان سوزدەرىنە عانا توقتالۋ بولاتىن.

ورىس قوعامى دا بۇگىنگى قازاق قوعامى سياقتى ءوزىنىڭ ءبىر كەزدەگى ۇلتتىق داستۇرلەرىنە جانۇشىرا قايتا ورالۋعا تىرىسىپ باعاتىنى بايقالادى. ويتكەنى، كوممۋنيستىك جۇيە بۇل ۇلتقا وكتەمدىك پسيحولوگيانى سىڭىرگەنىمەن، ءوز ءداستۇرىنىڭ بەتپەردەسىن سىپىرىپ، ءوز قولىمەن القىمداۋىنا جول بەردى.

ءبىر كەزدەرى فرانتسۋز مادەنيەتىنە ابدەن ەلىكتەپ-سولىقتاعان ورىس قوعامىنىڭ بەتىمەن كەتكەن باي-شونجارلارىن لەۆ تولستوي جارىقتىق قۇدىرەتتى ادەبيەتپەن، ورىس ءتىلىنىڭ جانە ءداستۇرىنىڭ كۇشىمەن تۋعان جۇرتىنا قايتارىپ العان ەدى. بۇگىن دە عالامدىق اقپاراتتىق تاسقىننىڭ وتىندە قالعان ورىستىڭ جاس بۋىنىن ورىستىق داستۇرگە ورالتۋدا كومەككە سول تولستويدىڭ رۋحى قايتا كەلۋدە.

ياعني، ءبىز جوعارىدا اڭگىمە قىلعان اۋلەتتىك ىرگەتاستاردى قايتادان ورنىقتىرۋ، ونىڭ وتكەن-كەتكەن ۋاقىتتار كوشىنىڭ قومىندا قالعان قۇندىلىقتارىن، شاشىلىپ كەتكەن، تەپەرىش كورىپ، تەكتىلىگىن جوعالتقان جاۋھارلاردى جۇقانالاپ بولسا دا جيناۋىمىز كەرەك ەكەن.

ورىستار شەبەر عوي. تاعى دا سول «يزۆەستيا» ۇلى مۇراتقا جۇمىس ىستەپ جاتىر. وتكەندە بۇل باسىلىم ءبىر ساندارىندا تۇتاسىمەن «اكەلەر مەن بابالار» («وتتسى ي دەدى») ايدارىمەن جۇيەلى ماتەريالدار لەگىن باستى. سونىڭ ىشىندە سوفيا شيروكوۆا ەسىمدى قىز كۇمىستەن جاسالعان ءبىر قانت سالعىشتىڭ تاريحىن جازىپتى. قانت سالاتىن ىدىس ءجۇزىم جاپىراعى بەدەرلەنگەن قىسقاشىمەن جانە قاقپاعىمەن بىرگە اجەسىنىڭ اس ۇيىندە تۇر ەكەن. بۇل جادىگەر اجەسىنە شەشەسى لەيا يسااكوۆادان كەزدەيسوق جاعدايدا قالعان. ولار اكەسى يسااك شپيلرەيننىڭ بارلاۋشى بولۋىنا بايلانىستى امەريكاعا ەميگراتسياعا كەتپەك بولادى. وسى كەزدە شەشەسى بۇكىل دۇنيە-مۇلكىن گەرمانياعا جىبەرەدى، سول جەردەن ءارى قاراي امەريكاعا اسپاق بولعان. الايدا، سول كەزەڭدە ءبىرىنشى دۇنيجۇزىلىك سوعىس باستالىپ، شەت ەلگە شىعۋعا مۇمكىندىك بولماي قالادى. ۇلكەن ۇلدارى داۆيد پسيحولوگ مامانى رەتىندە شپيلرەيننىڭ اتاقتى بارلاۋ توبىنا كىرەدى. اكەلى-بالالى ەكەۋى 1935 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىرايدى. تۇتقىنعا الۋدىڭ باستى سەبەبى، اسكەريلەر اراسىندا ءداۆيدتىڭ جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالناماسى ەكەن. ول دەرەۆنيادان شىققان سولداتتار اراسىندا «لەنين دەگەنىمىز كىم؟» دەگەن ساۋالناما جۇرگىزگەن. سۇراققا قايتارىلعان ءتۇرلى جاۋاپتار ونىڭ تاعدىرىن قيىنداتىپ جىبەرگەن. ناتيجەسىندە، 1937 جىلى شپيلرەين اتىلىپ، داۆيد لاگەرگە جىبەرىلەدى. ۇنەمى باقىلاۋدا جۇرگەن ول سوڭىندا وزىنە ءوزى قول جۇمساعان ەكەن. ال، لەيا تۇرمىسقا شىققان. سوندا امەريكاعا تەك ولاردىڭ اناسى مەن كەنجە ۇلى فيليپپ قانا كەتكەن عوي. ءبىر تاڭعالارلىعى، گەرمانياعا باعىت العان اۋقاتتى اۋلەتتىڭ دۇنيە-مۇلكى سان جىلداعان ۋاقىت بويى ءوز يەلەرىن كۇتىپ جاتقان ەكەن. وسى مۇلىكتەن كەشەگىنىڭ كوزى بولىپ كۇمىس قانت سالعىش ىدىس قالعان. ماسەلە، ىدىستا ەمەس، ادامداردىڭ، اۋلەتتىڭ تاعدىرىندا بولىپ تۇر عوي.

جوعارىدا ابايدىڭ، تولستويدىڭ، ءاليحاننىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى تەككە ايتقانىمىز جوق. ولار ۇلتقا ۇستىن بولعان ۇلدار. ولار - ۇلتتىڭ تەمىرقازىعى. سوندىقتان دا، ءبىز اۋلەتتىك ءداستۇردى ۇلىقتاۋدى، تازالىق گەنوفوندىن قالىپتاستىرۋدى قايتا قالىپقا كەلتىرگەنىمىز ءجون.

ەل بولامىز دەسەك...

«الماتى اقشامى»، №35-36, 19-نشى ناۋرىز