مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قۇرىلۋ كەزەڭدەرىنىڭ ەتاپتارى

1. 1. كەزەڭ 1991-1997 جىلدار

1991-1997 جىلدارى بيلىكتە كاپيتاليستەر توبى بولدى.

قازاقستانداعى بۇگىنگى تاپتار 1991 جىلدان باستاپ قۇرىلا باستادى. وسى جىلدان باستاپ 1997 جىلعا دەيىن ەلدىڭ جەتەكشىسى كاپيتاليستەر توبىنا ءۇمىت ارتتى. نەلىكتەن دەگەن سۇراقتى شەشۋ كەرەك؟

ونىڭ ەكى سەبەبى بولدى.

ءبىرىنشى سەبەبى، وسى جىلدارى بىرىڭعاي ورتالىقتانعان شەشىمدەر قابىلدانعان جوق، سوندىقتان نە شىعارۋ كەرەك؟ قايدا شىعارۋ كەرەك؟ قانشاعا ساتۋ كەرەك؟ جانە ت.ب. سۇراقتار تۋىنداي باستادى، بىراق نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن از ادامدار عانا ءتۇسىندى. تەك قانا كاپيتاليستەر مۇنداي الاساپىراندى جاعدايدا شەشىمدەر تابا ءبىلدى. ولار قازاقستان تاۋارلارىن شەتەلگە ساتۋدى جانە باسقا ەلدەرگە تاۋارلاردى جەتكىزۋدى، ەل اۋماعى بويىنشا تاۋارلاردى ساتۋدى جانە جەتكىزۋدى قىسقا مەرزىم ىشىندە جونگە كەلتىردى.

مونارحيالىق كاپيتالدىڭ قۇرىلۋ كەزەڭدەرىنىڭ ەتاپتارى

1. 1. كەزەڭ 1991-1997 جىلدار

1991-1997 جىلدارى بيلىكتە كاپيتاليستەر توبى بولدى.

قازاقستانداعى بۇگىنگى تاپتار 1991 جىلدان باستاپ قۇرىلا باستادى. وسى جىلدان باستاپ 1997 جىلعا دەيىن ەلدىڭ جەتەكشىسى كاپيتاليستەر توبىنا ءۇمىت ارتتى. نەلىكتەن دەگەن سۇراقتى شەشۋ كەرەك؟

ونىڭ ەكى سەبەبى بولدى.

ءبىرىنشى سەبەبى، وسى جىلدارى بىرىڭعاي ورتالىقتانعان شەشىمدەر قابىلدانعان جوق، سوندىقتان نە شىعارۋ كەرەك؟ قايدا شىعارۋ كەرەك؟ قانشاعا ساتۋ كەرەك؟ جانە ت.ب. سۇراقتار تۋىنداي باستادى، بىراق نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن از ادامدار عانا ءتۇسىندى. تەك قانا كاپيتاليستەر مۇنداي الاساپىراندى جاعدايدا شەشىمدەر تابا ءبىلدى. ولار قازاقستان تاۋارلارىن شەتەلگە ساتۋدى جانە باسقا ەلدەرگە تاۋارلاردى جەتكىزۋدى، ەل اۋماعى بويىنشا تاۋارلاردى ساتۋدى جانە جەتكىزۋدى قىسقا مەرزىم ىشىندە جونگە كەلتىردى.

ءسويتىپ ولار، قانداي تاۋارلاردىڭ ءوندىرۋىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە ساقتاپ قالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ولار، سۇرانىس كوپ بولعان تاۋارلاردى وندىرۋمەن قاتار، شەتەلدەن تاسىمالداي باستادى. ايتىپ كەتەتىن جايت، سول تاۋارلاردى ءوندىرۋ كەزىندە كاپيتاليستەر وسىنداي ارەكەتتەر جاساۋ ارقىلى قوعامنىڭ يگىلىگى تۋرالى مۇلدە ويلامادى. ولار وزدەرىنىڭ جەكە باستارىنىڭ قامىن، وزىندىك قوردى قايتىپ ۇلعايتسام دەپ قانا ويلادى. بىراق، كاپيتاليزم زاڭى، ادامدارعا قاجەتتى تاۋار مەن قىزمەت ءتۇرىن ۇسىنۋ ارقىلى عانا قوردى ۇلعايتاي الاتىنى بەلگىلى. وزگە جاعدايدا كاپيتاليست ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر، قۇلدىراۋ شەگىنە جەتەتىنى ايقىن.

ەكىنشى سەبەبى، بۇرىنعى سوتسياليستىك يدەولوگيا جەڭىلىس تاپقان جاعدايدا، جاڭادان جەڭگەن يدەولوگيانىڭ وكىلدەرى سول كاپيتاليستتەر بولدى. بۇل قاجەتتى پلاتفورما يدەولوگيالىق تۇرعىدان قاراعاندa, جاڭا پايدا بولعان كاپيتاليستەرگە قىسقا ۋاقىت ىشىندە قوعامداعى بيلىكتى ءوز قولىنا شوعىرلاندىرۋىنا جاعداي تۋعىزدى. Eگەر 1997 جىلدان كەيىن، قازىرگى باسقارۋشى، كاپيتاليستەرگە دەگەن سەنىمىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، سوڭىندا بيلىكتى سولاردىڭ قولىنا تابىس ەتكەندە، بۇل جاعداي بىلايشا اياقتالار ەدى. سوندا ول ەكونوميكالىق تۇرعىدان كاپيتاليستەردى، العاشقى جيناعان قورلارىن ۇلتتىق ونەركاسىپ پەن اۋىلشارۋاشىلىعىنا جۇمساۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ەدى، ال شيكىزاتتان تۇسەتىن ۇلتتىق تابىستى ءوندىرىستى قايتا قارۋلاندىرۋعا، ايماقتىق تاۋار وندىرۋشىلەرگە تۋرا جانە قوسىمشا سۋبسيديا رەتىندە جىبەرۋگە جۇمسالاتىن ەدى. بۇل جاعدايدا قازاقستان وڭتۇستىك كورەيا، سينگاپۋر، مالايزيا سياقتى مەملەكەتتەردىڭ جولىمەن باعىت الاتىن ەدى، ال ءبىزدىڭ جەتەكشىمىز مۇستافا كەمال، لي كۋان يۋ، موحاتريحا مۋحاماد سياقتىلاردىڭ قاتارىندا بولار ەدى. بىراق سوندا دا، مونارحيالىق كاپيتال جۇيەسىن قۇرۋعا بەت بۇرىلدى.

2.2. كەزەڭ 1997-2002 جىلدار

مونارحيالىق كاپيتال مۇشەلەرى وتە از (بىرنەشە جانۇيادان كوپ ەمەس), سوندىقتان مونارحيالىق كاپيتالدىڭ جۇيەسىن قۇرۋدا، كوپ ساندى تاپتاردىڭ كومەگى قاجەت. وسى كەزدە مونارحيالىق كاپيتال قانداي تاپقا سۇيەنە الادى؟ ول، تەك كانا ادامدارعا شىنايى بيلىك جۇرگىزە الاتىن تاپتارعا سۇيەنەدى. ادامداردى جاقسى بيلەي الۋ قابىلەتىنە قانداي تاپتار يە؟ بۇل ەكى تاپ. ارينە، - كاپيتاليستەر مەن باي-شەنەۋنىكتەر. مىسالى، كاپيتاليست زاۋىتتىڭ يەسى رەتىندە ءوزىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە بۇيرىق بەرۋ مۇمكىندىگىنە يە، سونداي-اق ميليتسيا باستىعى نەمەسە اكىم دە وسىنداي مۇمكىندىككە يە. اتالعان ەكى تاپقا دا بىردەي سۇيەنۋگە بولا ما؟ جوق، ارينە بولمايدى.

ونىڭ ەكى سەبەبى بار.

ءبىرىنشى سەبەبى، كاپيلاليستەر، باي-شەنەۋنىكتەر ءۇشىن تاپتىرمايتىن اسىراۋشى تاپ بولىپ تابىلادى، بۇل ەكى تاپ - انتوگونيستەر. ەكىنشى سەبەبى، مونارحيالىق كاپيتالدىڭ جانە كاپيتاليستتەردىڭ نەگىزگى ماقساتى مەن قىزىعۋشىلىقتارى ءارتۇرلى، سوعان قاراماستان ولار ەكەۋى بىرىگىپ باي-شەنەۋنىكتەرگە قارسى شىعا الادى. سوندىقتان مونارحيادىق كاپيتال سۇيەنىش رەتىندە ءبىر عانا تاپتى تاڭدايدى. بۇل، ارينە،  باي-شەنەۋنىكتەر. نەگە؟ ادامداردى كاپيتاليستتەرمەن تەڭ بيلەيتىن شەنەۋنىكتەر مونارحيالىق كاپيتالدىڭ بەرگەن بۇيرىقتارىن ورىندامايتىن بولسا، ولاردى جۇمىستان بوساتىپ، ورنىنا بۇيرىقتارىن ورىندايتىن وزگە بىرەۋدى قويۋعا بولادى. ال، كاپيتاليستتى ورنىنان بوساتا المايسىن، ويتكەنى، ونىڭ كۇشى ونىڭ قىزمەتىندە ەمەس، ونىڭ كۇشى وعان تيەسىلى ءوندىرىس جابدىقتارىندا. ولاردىڭ اكتيۆتەرىن دە الىپ قويۋعا بولادى، بىراق ونى الىپ قويعاننان كەيىنگى باستالاتىن شۋى مەن ماشاقاتى، باي-شەنەۋنىكتى جۇمىستان بوساتۋعا قاراعاندا الدە قايدا كوپ بولادى. سوندىقتان، مونارحيالىق كاپيتال زاڭ شىعارۋ مەن قۇقىقتى قورعاۋ تاجىريبەسىن ەنگىزۋگە، «ءاربىر باساتىن قادامىڭا» شەنەۋنىكتىڭ رۇقساتىن الۋعا ماجبۇرلەۋگە بەت بۇردى.بۇل مونارحيالىق كاپيتالدىڭ بايلارعا قولداۋ كورسەتۋدە تولەمى جانە باي-شەنەۋنىكتەرگە سۇيەنەتىن باستاپقى قۇرىلىم جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ باستالۋ كەزەڭى.

قدت قۇرىلۋى كاپيتاليستەردىڭ وسى قۇرىلىم جۇيەسىمەن كۇرەسۋگە ارەكەتى بولدى، ولار باي-شەنەۋنىكتەر مەن مونارحيالىق كاپيتالدىڭ كۇشىنە قارسى دايىن بولماعاندىقتان، جەڭىلىس تاپتى.

ەندى  وسى سۋرەتتەپ وتىرعان كەزەڭنىڭ باسىنان باستاپ اياعىنا دەيىن قازاقستانداعى بارلىق تاپتاردىڭ جاعدايىن قاراستىرايىق. تاپتار تۋرالى مالىمەتتەردى ءبىز 2001 جىلدان باستاپ كەلتىرەمىز، ويتكەنى، قازاقستاننىڭ ستاتيستيكالىق قىزمەتى تەك قانا وسى كەزدەن باستاپ ادامداردىڭ تابىس دەڭگەيى مەن بۇل تاپتارعا كىرەتىن ادامداردىڭ سانىن شامامەن باعالاۋعا بولاتىن مالىمەتتەردى جاريالاي باستادى.

«دانا جول ىنتالى توبى»

«اباي-اقپارات»

جالعاسى بار