قازاقتىڭ ۇيىپ كەلگەن بىرلىگىن وتارلاۋشى ورىس پاتشا ۇكىمەتى ارنايى جوسپارمەن ىدىراتقانىن «قازاققا الالىق قايدان كەلدى؟» سىندى وتكىر ماقالالارى ارقىلى اشكەرەلەگەن ۇلتتىق تاۋەلسىز «ايقاپ» جۋرنالىنا بيىل 100 جىل تولدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وزبىرلىعىن قازاق حالقى سول كەزدە دە سەزگەن جانە وعان تەگەرۋرىندى تۇردە قارسىلىق بىلدىرگەن. وعان سىرىم، سارجان، جولامان، كەنەسارى، يساتاي، جانقوجا سىندى باتىرلار باستاعان كوتەرىلىستەر كۋا. وتارلاۋشىلاردىڭ ەلگە كەلتىرگەن زارداپتارى اقىندار مەن بيلەر تاراتقان اقپاراتتار ارقىلى قازاق دالاسىنا جەتىپ حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ جاتتى. وزدەرىنەن كۇشى باسىم ءارى مۇزداي قارۋلانعان وتارشى يمپەريانىڭ كاسىبي ارمياسىمەن اسقان وجەتتىلىكپەن قايمىقپاي شايقاسۋىنىڭ سىرى رۋحتىڭ بيىكتىلىگىندە بولسا كەرەك. ازاتتىقتى جىرلاعان اقىنداردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ءور رۋحى مەن ازات ويى، باتىل ەرلىگى مەن ەركىن ءسوزى ارقىلى دارالانعان تاريحي تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ماحامبەت وتەمىسۇلى. سانالى عۇمىرىن كۇرەسپەن وتكىزگەن جاۋجۇرەك اقىننىڭ جىرلارى كەك پەن جالىنعا، ارمان مەن ۇمىتكە، ءور رۋحقا تولى بولۋىمەن قاتار وقىرمانىن بوستاندىققا، باتىلدىققا جەتەلەيتىندىگىمەن ەرەكشەلەلەنەدى.

قازاقتىڭ ۇيىپ كەلگەن بىرلىگىن وتارلاۋشى ورىس پاتشا ۇكىمەتى ارنايى جوسپارمەن ىدىراتقانىن «قازاققا الالىق قايدان كەلدى؟» سىندى وتكىر ماقالالارى ارقىلى اشكەرەلەگەن ۇلتتىق تاۋەلسىز «ايقاپ» جۋرنالىنا بيىل 100 جىل تولدى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وزبىرلىعىن قازاق حالقى سول كەزدە دە سەزگەن جانە وعان تەگەرۋرىندى تۇردە قارسىلىق بىلدىرگەن. وعان سىرىم، سارجان، جولامان، كەنەسارى، يساتاي، جانقوجا سىندى باتىرلار باستاعان كوتەرىلىستەر كۋا. وتارلاۋشىلاردىڭ ەلگە كەلتىرگەن زارداپتارى اقىندار مەن بيلەر تاراتقان اقپاراتتار ارقىلى قازاق دالاسىنا جەتىپ حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ جاتتى. وزدەرىنەن كۇشى باسىم ءارى مۇزداي قارۋلانعان وتارشى يمپەريانىڭ كاسىبي ارمياسىمەن اسقان وجەتتىلىكپەن قايمىقپاي شايقاسۋىنىڭ سىرى رۋحتىڭ بيىكتىلىگىندە بولسا كەرەك. ازاتتىقتى جىرلاعان اقىنداردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ءور رۋحى مەن ازات ويى، باتىل ەرلىگى مەن ەركىن ءسوزى ارقىلى دارالانعان تاريحي تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى ماحامبەت وتەمىسۇلى. سانالى عۇمىرىن كۇرەسپەن وتكىزگەن جاۋجۇرەك اقىننىڭ جىرلارى كەك پەن جالىنعا، ارمان مەن ۇمىتكە، ءور رۋحقا تولى بولۋىمەن قاتار وقىرمانىن بوستاندىققا، باتىلدىققا جەتەلەيتىندىگىمەن ەرەكشەلەلەنەدى.

رەسەي وتارشىلارى قازاق دالاسىنا باسىپ كىرگەن تۇستا بوداندىققا قارسى نارازىلىق كۇشەيدى، ەلدىڭ قايماعى بولعان الدىڭعى قاتارداعى ويشىل تۇلعالاردىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك كوزقاراستارى قالىپتاستى. ەركىندىكتى اڭساعان سارىنداعى جىرلار العا شىقتى. قازاق قوعامىنىڭ بولمىسى ازىپ بارا جاتقانىنا وكىنىش بىلدىرگەن، وتارلاۋ ساياساتىنان تۋىنداپ وتىرعان قايشىلىقتاردان ەلدى ساقتاندىرۋدى ماقسات ەتكەن ولەڭ-جىرلار كەڭ تارادى. دۋلات باباتايۇلى، شورتانباي قانايۇلى، مۇرات موڭكەۇلى سىندى «زار زامان» اقىندارى شىعارمالارىندا ساياسي ءومىر شىندىعى كورىنىس تاپقان.

«بۇرىن بولىمسىز ءۇمىت، بەلگىسىز كەلەشەكتەن كۇتكەن ازعانا ساۋلە بولسا، بارلىعى دا جاڭاعى ەرلەردىڭ (يساتاي مەن كەنەسارى قوزعالىستارى جەڭىلىس تاپقانىن ايتادى. ق. ش.) جولسىز جورىعىنان سوڭ، ءسونىپ بىتكەندەي بولدى. سوندىقتان ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن كەيىن زار زامان كۇيى قالىڭ ەلگە تۇگەل تانىلدى» - دەيدى، مۇحتار اۋەزوۆ (ادەبيەت تاريحى. - الماتى، 1991. - 192 ب). زار زامان اقىندارى حالىقتى ازاتتىق كوتەرىلىسكە ۇندەۋمەن قاتار ەلىن ساتقان ەكى ءجۇزدى سۇلتاندار مەن تورەلەردىڭ، بەكتەردىڭ جاعىمىز ارەكەتتەرىن اياۋسىز سىنعا الدى.

ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تيگىزگەن زاردابى كوپ بولعاندىعىنا قاراماستان ونىڭ حالىقشىل اعارتۋشىلارىنىڭ، جازۋشىلارى مەن عالىمدارىنىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان وڭ ىقپالدارى دا كورىنىس تاۋىپ جاتتى. شوقان ءۋاليحانوۆ، اباي قۇنانبايۇلى سىندى ويشىل، اعارتۋشىلار وزدەرىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلار ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، تاريحي ورتانىڭ تالابىنا ساي جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىردى، ورىس رۋحانياتى ارقىلى ەلدى وركەنيەتكە جەتكىزۋگە كۇش سالدى.

رەسەي پاتشا ۇكىمەتى جۇرگىزىپ كەلگەن وتارلىق ساياساتىنىڭ زارداپتارىن باتىل اشكەرەلەگەندىگىمەن جانە سول زۇلىمدىققا قارسى  ءوز ۇسىنىس،                        پىكىرلەرىن قايماقپاي اشىق بىلدىرگەندىگىمەن عالىم-پۋبليتسيست                                   شوقان ءۋاليحانوۆ (1835-1863) قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءسوز بوستاندىعى تاريحىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن تاپقان تۇلعا دەپ بىلەمىز. ءوزىنىڭ  قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىندا دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانعان شوقان شىعارمالارىندا قازاق قوعامىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، وركەنيەتتى دامۋ مەن دەموكراتيالىق بيلىكتى قولدادى، الەۋمەتتىك ومىردەگى كەرىتارتپالىقتى اياۋسىز سىنعا الدى. ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى ويشىلداردىڭ كوزقاراستارىنداعى قايشىلىقتاردى «قازىر ەسكى مەن جاڭانىڭ اراسىندا بىردەن بايقالا قويمايتىن، بىراق وتە قاتال كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىرى مۇسىلماندىق شىعىسقا، ەكىنشىسى ورىسقا ەلىكتەيدى» - دەپ ءدوپ باسادى ء(ۋاليحانوۆ ش.  سوت رەفورماسى جايىندا. // بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى. - الماتى. - 1986. - ت. 1. - 389 ب).

شوقان كەرىتارتپالىقتىڭ قاتال سىنشىسى، جالىندى پۋبليتسيستيكانىڭ كورنەكتى وكىلى بولعاندىعىمەن قاتار قازاق باسپاسوزىندەگى ءسوز بوستاندىعىنىڭ شوقتىعى بيىك كوشباسشىسى. وتارشىل ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنداعى ءار قازاقققا اڭعارىلا بەرمەيتىن قاتىگەزدىك، تەڭسىزدىك، زۇلىمدىققا نەگىزدەلگەن قۇپيا ارەكەتتەردى كورە بىلۋمەن قاتار وتارشىل ۇكىمەتكە باتىل تۇردە سىن دا ايتا ءبىلدى. مىسالى، «سوت رەفورماسى جايىندا» ەڭبەگىندە ادامنىڭ تۇرمىس قاجەتىن وتەگەندە عانا رەفورمانىڭ پايدالى ەكەنىن، ال، بۇل ماقساتقا كەدەرگى كەلتىرسە زياندى بولماعىن ايتا كەلىپ، اسىعىستىققا جول بەرىلمەۋىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاۋدى ەسكەرتەدى. ناعىز ءور مىنەزدى ەلشىل پۋبليتسيست قانا حالقىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن وسىنداي باتىلدىق تانىتا السا كەرەك.

ءسىبىر قىرعىزدارىنىڭ جارعىسىن سىنعا العان شوقان قازاق دالاسىن باسقارۋ مەن سوت رەفورماسى جايىندا ءوزىنىڭ جاساعان جوباسى مەن ۇسىنىسىن رەسەيدىڭ وتارلاۋشى اكىمشىلىگىنە ۇسىنعان. ول ەل تۇرمىسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان رەفورما جاعىندا بولدى جانە ونى حالىق پىكىرىمەن ساناسا وتىرىپ جاساۋدى تالاپ ەتتى. سونىمەن قاتار ءوز پىكىرىن بىلدىرە المايتىن تاعىلىعى تۋراسىنداعى قازاقتى مانسۇقتاعان كەرى كوزقاراسقا قارسى تۇردى. حالىقتىڭ وركەندەپ ءوسۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءبىلىم مەن ازاتتىقتىڭ ماڭىزدى ەكەنىن جازىپ كەتتى. زاڭدى حالىققا كۇشپەن تاڭۋعا بولمايتىنىن وتارشىلارعا ەسكەرتتى.

قۇقىقتىق رەفورما تۇرعىسىندا دا شوقان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنداعى سوت ءىسىن قايتا قاراۋداعى كمشىلىكتەرىن سىناي وتىرىپ، ەجەلگى بيلەر سوتىن ءتيىمدى سانايتىنىن بۇكپەسىز اشىق ايتتى. ادىلدىگىمەن، شەشەندىگىمەن كوپتىڭ كوزىنە تۇسكەن، ناعىز حالىقتىڭ قالاۋلىسى عانا بي بولاتىندىعىن دالەلدەگەن شوقان پاتشا ۇكىمەتى تاعايىنداعان سوتتىڭ پاراقور، مانساپقور بولاتىندىعىن دا جاسىرماعان. ونىڭ دەموكراتياشىل قالامگەر بولعاندىعىن وسىدان كورۋگە بولادى. 1857 جازعان «باياناۋىل وكرۋگى» ماقالاسىندا جاڭا اكىمشىلىك ايماقتارىن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-سالتىن، ادەت-عۇرپىن، مۇڭ-مۇقتاجىن تولىق تۇسىنەتىن قازاقتار عانا باسقارۋى قاجەت ەكەندىگىن كوتەردى. بيلىك باسىندا بەدەلدى ءارى ءبىلىمدى سۇلتاندار بولسا حالىق مۇددەسىن قورعاي الادى، ادىلدىك ورناتادى دەپ سەندى.

قازاق كوسەمسوزىنىڭ  ءسوز بوستاندىعى تاريحىندا ۇلى اقىن، ويشىل، اعارتۋشى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ (1845-1904) الار ورنى ەرەكشە. ابايدىڭ فيلوسوفيالىق مازمۇندى قارا سوزدەرى - قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحىنداعى ەسسە جانرىنىڭ باستاۋى، ءتۇپ اتاسى. ۇلى ويشىلدىڭ دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى دەموكراتيالىق قاعيداعا نەگىزدەلگەنىن اتاپ ايتقان ءجون. سونداي-اق، شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى - قازاقتىڭ كەلەشەگى، ەل تاعدىرى، وقۋ-اعارتۋ، رۋحاني بايلىقتى دارىپتەۋ، ادال ەڭبەكتىڭ قۇنىن ءتۇسىندىرۋ، پەندەشىلىكتى، ناداندىقتى، جالقاۋلىقتى سىناۋ، جاس ۇرپاقتى ادامگەرشىلىككە، بىلىمدىلىككە، ىزگىلىككە شاقىرۋ.

سۋديالاردىڭ وپاسىزدىعىن، بولىستاردىڭ جاعىمپازدىعىن «بولىس ءبيدى قۇرمەتتەيىن دەسەڭ قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بولىستىق پەن بيلىك ەلدە جوق. ساتىپ العان، جالىنىپ، باس ۇرىپ العان بولىستىق پەن بيلىكتىڭ ەشبىر قاسيەتى جوق» - دەپ شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراي العان اباي قوعامدىق ادىلەتتىكتى جاقتايدى. اباي ءوز تۇسىنداعى باسقارۋ بيلىك ىسىندەگى ءجونسىز ارەكەتتەردى قاتاڭ سىنعا الىپ وتىردى «بار مالىن شىعىنداپ بولىس بولعاندار»، «ءوزى قۋلىق، ارامدىقپەن بولىستىققا جەتكەن سوڭ مومىندى قادىرلەمەيدى، وزىندەي ارام قۋلاردى» جاقتايتىنىن ايىپتايدى. وسىلايشا كوزگە كورىنىپ تۇرعان اششى شىندىقتى ەش بۇكپەسىز تۋرا ايتا بىلگەن اباي بولىستىققا ءبىلىمدى ادامداردىڭ سايلانۋىن جاقتايدى. سونىمەن قاتار «بۇرىنعى قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، ءاز تاۋكە حاننىڭ «كۇل توبەنىڭ باسىندا كۇندە كەڭەس» قۇرعان «جەتى جارعىسىن» بىلمەك كەرەك...ونداي كىسى از، ياكي ءتىپتى جوق» - دەپ وكىنەدى. اباي قازاق قوعامىنداعى جاعىمسىز ارەكەتتەردى اشكەرەلەپ قانا قويماي ونىڭ سەبەبىن دە تۇسىندىرەدى. مىسالى، جيىرما ەكىنشى قارا سوزىندە «بايدى قادىرلەيىن دەسەڭ باي جوق. باي بولسا ءوز باسىنىڭ، ءوز مالىنىڭ ەركى وزىندە جوق. مىرزالاردى  قادىرلەيىن دەسەڭ، وسى كۇندە انىق مىرزا ەلدە جوق، مال بەرگىش مىرزا يتتەن كوپ. بىرەۋ ءبىر پايداما كەلتىرەم دەپ مىرزا بوپ ءجۇر. مىقتىنى سىيلايىن دەسەڭ، جامانشىلىققا ەلدىڭ ءبارى مىقتى، جاقسىلىققا مىقتى كىسى ەلدە جوق. ...ەستى كىسىنى تاۋىپ قۇرمەتتەيىن دەسەڭ، ادىلەت، ۇيات، نىساپقا ەستى  كىسى ەلدە جوق. قۋلىق، سۇمدىق، ارامدىق، امالعا كەلگەندە ەلدىڭ ءبارى ەستى» - دەيدى. ونىڭ سەبەبىن اباي زاماننىڭ وزگەرۋىنەن دەپ ەسەپتەيدى.

يگىلىكتەن گورى «يتتىكتىڭ» كوپتىگىنە نالىعان، «مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما» دەپ كەلەر ۇرپاق الدىندا اقتالۋدى ءجون ساناعان ازات ويلى، ادال نيەتتى  اقىن ادىلەتتىڭ اق جولىنداعى كۇرەستە مويىماي بيلىككە باس يمەي ءوتتى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى  قازاق قوعامىنىڭ شىنايى كورىنىسى اباي شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ بولدى. جالقاۋلىق، ناداندىق، پاراقورلىق، وسەك-اياڭعا بوي ۇرۋشىلىق سەكىلدى جات قىلىقتار قوعامنىڭ دامۋىن كەرى تارتاتىندىقتان اباي ونىمەن اياۋسىز كۇرەستە وتكىر قالامىمەن، اششى مىسقىلىمەن  قارسى تۇرا ءبىلدى.

ءحىح-حح عاسىرلار توعىسىندا دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كەڭ ەتەك الۋى قازاق دالاسىن دا وياتىپ، رۋحاني جاڭارۋعا جەتەلەدى. اعارتۋشىلىق يدەيالاردىڭ كەڭ تارالۋى قازاق ۇلتتىق ءباسپاسوزىنىڭ، شىعارماشىلىق ەركىن ويدىڭ، ءسوز بوستاندىعىنىڭ دامۋىنا تۇرتكى بولدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرلى تۇسىنىكتەرگە جاڭا قادامدار جاسالىپ، مادەني-اعارتۋ سالاسىنا تىڭ سەرپىن اكەلدى. مەكتەپ، مەدرەسەلەردە ءدىن دارىستەرى عانا ەمەس، تاريح، ءتىل-ادەبيەت، ەسەپ، جاعراپيا پاندەرى دە وقىتىلا باستادى. بىرتىندەپ ۇلت زيالىلارى تاريح ساحناسىنا شىقتى، حالىقتىڭ رۋحاني ويانۋىنا يگى ىقپال ەتتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ 1905 جىلى اقپاندا جانە كوكەكتە  قابىلداعان  ءدىن تۋرالى جارلىقتارى «بۇكىل قازاق دالاسىن ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ اعىنىنا ءتۇسىردى» - دەپ جازدى، كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ (بوكەيحانوۆ ءا. ءدىن تۋرالى جارلىقتار.  // تاڭدامالى.  - الماتى،  - 1995. - 77 ب).

رەسەي يمپەرياسى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىن جويۋ ءۇشىن ولاردىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن ىدىراتۋعا كۇش سالدى. ول ءۇشىن كوشپەندىلەردى ورىستارمەن ارالاستىرىپ، ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىنان الاستاتۋ ءۇشىن ميسسيونەرلىك قىزمەتتەرىن كۇشەيتىپ، قازاقتاردى حريستيان دىنىنە كىرگىزۋگە تىرىستى. قازاق جۇرتى بۇل ساياساتتى شوقىندىرۋ، ورىستاندىرۋ رەتىندە قابىلداپ، وعان قارسى تۇرا ءبىلدى. جاديدشىلدىكتىڭ اياسىندا وتار ەلدەر ىنتىماقتاسىپ، پاتشا ۇكىمەتى بيلىگىنە  قارسىلاسۋمەن قاتار جاستار تاربيەسى مەن اعارتۋ ماسەلەلەرىنە دەن قويدى. ەسكى قادىم وقۋىمەن زامانعا ساي مامان دايارلاۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنگەن جاديدشىلدەر وقۋ ىسىنە جاراتىستانۋ عىلىمدارىن، انا ءتىلى مەن ورىس ءتىلىن ەنگىزۋدى قولداعان. ولار الەۋمەتتىك ومىردەگى كەرىتارتپالىقتى سىناپ، ارتتا قالعان سالت-داستۇرلەردى جاڭارعان قوعامدىق قاتىناستارمەن الماستىرۋدى نيەت ەتتى. ءجاديدشىل تالاپتار الەۋمەتتىك، رۋحاني، ساياسي سالالاردى كەڭ قامتىدى. گازەت-جۋرنالدار، كىتاپ باستىرۋدى، ۇلتتىق تاۋەلسىز باسىلىمداردىڭ بولۋىن قولدادى. سونىمەن قاتار ايەل تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن جاقتادى، مادەني-اعارتۋ جۇيەسىن كەڭەيتۋدى كوزدەدى.

تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1910 جىلى «تيۋرك يۋردۋ» (تۇرىك وتانى) جۋرنالى شىعارىلا باستاۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرىگۋ يدەياسىن العا شىعارعان. ماعجان جۇماباەۆ سىندى اقىندار وسى تۇستا ءبىر ۇلتتىق سانادان بيىك تۇرىپ، جالپى تۇرىكشىل رۋحتى، شىققان تەگىمىزدىڭ بىرلىگىن وتارشىل رەسەيدىڭ جازالاۋشى ورگاندارىنان قايمىقپاي وراسان باتىلدىقپەن دارىپتەدى. ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىقتى كورىپ-بىلگەن ۇلت زيالىلارى قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتەردى اششى سىنعا الىپ، ۇلتتىق سانانى وياتۋ جولىندا تەر توكتى.

ۇلتتىق تاۋەلسىز «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن باقىتجان قاراتاەۆ پەن ءانديجان جۇبانعاليۇلىنىڭ «تۇلا بويى تۇڭعىشىم» اتتى ماقالاسى: «ۋپراۆيتەل، ستارشينا، نارودنىي سۋديا دەگەن لاۋازىمدىلار ەستەن تاندىرادى، باسىمىزدى اينالدىرادى. وڭكەي نادان حالىق بۇل لاۋازىمدار مالدارىن شاشىپ تالاستى، ەل پايداسىن ۇمىتتى. وسىلايشا يا مۇسىلمانشا، يا ورىسشا وقىماعان ناداندار باس ادامدارىمىز بولعان سوڭ، قالىڭ مۇسىلماندار شاڭىنان ءھام قاتارىنان مۇجىلە كەيىن قالدىق» - دەپ دابىل قاعادى (قاراتاەۆ ب.، جۇبانعاليۇلى ءا. تۇلا بويى تۇڭعىشىم.  // ايقاپ. - الماتى، - 1995. - 86 ب).

بۇل تۋراسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «...قازاقتى وڭاي بيلەۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ءوزارا ەگەستەرىن پايدالانۋ ءۇشىن، ءبىر بولىستىق جەرگە ءۇش-ءتورت رۋدىڭ باسىن قوسىپ، ولاردى بولىستىققا تالاستىرىپ قويادى. اكىمشىلىك ەتىپ، ۇكىمەت باسىنا وتىرىپ، قاراڭعى، ۇيىمداسپاعان ەلدى پايدالانۋ وڭاي ەكەندىگىن تۇسىنگەن اتقامىنەرلەر اراسىندا ەگەس تۋادى. ولار رۋىن جاردەمگە شاقىرادى، وزدەرىن سول رۋدى قورعاۋشى ەتىپ كورسەتەدى. بۇعان قاراعاندا قازىر قازاق ىشىندە رۋ تالاسى جوق. ەلدى، بۇقارانى الداپ رۋ تونىنا جاسىرىنىپ جۇرگەن اتقامىنەرلەردىڭ ەگەستەرى بار..بي، بولىس، اۋىلناي سايلاۋلارىنىڭ شىققانىنا قىرىق جىلدان اسسا دا سايلاۋدى دۇرىس ءتۇسىنىپ وتىرعان ادام جوق. ءوز ماعىناسىندا تۇسىنىلگەن سايلاۋدان حالىق دەرتى، قايعى، مۇڭى كوبەيمەي، ارىپ ازباس ەدى» - دەگەن ءسوزى «ايقاپ» ماقالاسىمەن ۇندەسۋمەن قاتار بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىمەن دە استاسادى  (بايتۇرسىنوۆ ا.  اق جول. - الماتى، 1991. - 210 ب.).

ساياسي بوستاندىقتان بۇرىن قازاقتار ءدىن جانە جەر ماسەلەلەرىن العا شىعارىپ وتىرعاندىقتان زيالىلار ءدىندى ساياسي قارۋعا اينالدىرعانى ءمالىم. سوندىقتان ءدىني بىرلىكتى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ۇيىمداسۋىنا اپاراتىن مۇمكىندىك رەتىندە تانىدى. وتارشىلار ولاردى تۇركىشىل-پانيسلاميستەر دەپ اتادى. ۇلتتىق ءداستۇر مەن سالت-سانانى بەرىك ساقتاپ، شىعىس پەن باتىس مادەنيەتىنىڭ  جەتىستىكتەرىن ۇشتاستىرعان توپتار كەيىن الاش قوزعالىسى توڭىرەگىنە توپتاسقانى رەسمي دەرەكتەردەن بەلگىلى.

حح عاسىردىڭ باسىندا يمپەريانىڭ سامودەرجاۆيالىق شەكسىز بيلىگىنىڭ سوراقىلىعىن سىناعان دەموكراتيالىق جانە راديكالدىق توپتاردىڭ پايدا بولۋى، قازاق دالاسىندا رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى ساياسي قوزعالىستىڭ قالىپتاسۋىنا جەتكىزدى. دەربەس مەملەكەتتىلىك جايىندا ماسەلە قوزعاپ، كادەت پارتياسىنىڭ پوزيتسياسىن ۇستانعاندار جايىندا س. اسفەندياروۆ بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتتەرى ورىستىڭ كادەتتەرىمەن وداق بولدى. ءا. بوكەيحانوۆ كادەت پارتياسىنىڭ كىندىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. ءى،ءىى مەملەكەتتىك دۋمالاردا قازاق اتىنان دەپۋتات بولىپ سايلانعان ءا. بوكەيحانۇلى، ا. ءبىرىمجانۇلى، ب. قاراتايۇلى، ا. قالمەنۇلى ت.ب. كادەتتەر باسقارعان پروگرەسسيۆتىك بلوكقا كىردى. پارتياسىز «مۇسىلمان فراكتسياسى» دەگەن دە بولدى» (اسفەندياروۆ س. قازاقستان تاريحىنىڭ وچەركتەرى. - الماتى، 1994. - 97 ب).

كادەت پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزگى يدەيا رەتىندە تانىلۋى قازاق زيالىلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىققان. الايدا، كادەت باسشىلارى ۇسىنعان مادەني اۆتونومياسىنا قاناعاتتانباعان ءاليحاننىڭ  ونىڭ قۇرامىنان شىعىپ كەتۋى ۇلت مۇددەسىنە دەگەن ادالدىعىن، دەموكراتيا جولىنداعى تاباندىلىعىن كورسەتسە كەرەك.

مۇسىلمان، تۇركى حالىقتارىنىڭ بوستاندىعى جولىندا كۇرەسكەن مۇستافا شوقاي ۇلتتىق مەملەكەتتىكتى تەك تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا عانا قۇرۋعا بولاتىندىعىن مالىمدەدى. وعان م. شوقايدىڭ «وسى ەلدىڭ قۇرامىنداعى قازاقستاندا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى تۇگىل، ساياسي جانە ۇلتتىق بوستاندىقتىڭ ەڭ قاراپايىم نىشاندارى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، قاشان دا ورىس سولداتىنىڭ سوڭىنان ورىس مۇجىعى ىلەسىپ وتىرادى. باسىپ الىنعان جەردە ورى سبيلىگى ورناعان، سوڭ-اق، ءپۇشايمان حالىقتىڭ جەرى تارتىلىپ الىنا باستايدى. سول سەبەپتى دە وسىنداي جولمەن بىرىكتىرىلگەن مەملەكەت ىشىندە ۇلتتاردىڭ ەرىكتى تۇردەگى تەڭ قۇقىقتى وداعىن قۇرۋعا ەشقانداي ورىن قالمايدى» - دەگەن ءوز ءسوزى دالەل (شوقاي م.  تاڭدامالى. - الماتى، 1999. - ت.2. -520 ب.).

ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستى تاريحي كەزەڭدە جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن باستى فاكتوردىڭ ءبىرى - ۇلتتىق تاۋەلسىز گازەت-جۋرنالداردىڭ شىعارىلۋى بولدى. قوعام تىنىسى، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى، وزەكتى ماسەلەلەرى ءباسپاسوز ارقىلى كورىنىس تاۋىپ، زيالىلاردىڭ ءۇنى قازاق دالاسىنا جەتتى. الاش كۇرەسكەرلەرىنىڭ وزىق ويلى ماقالالارى حح عاسىردىڭ باسىندا نەگىزىنەن «قازاق» گازەتى مەن «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كوردى.

1913 جىلى ورىنبوردا اقپان ايىنان باستاپ جارىققا شىققان «قازاق» گازەتى بەس جىلدان الاشتىڭ باستى مىنبەرىنە اينالدى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ تارالىمى 1917 جىلى 8 مىڭنىڭ ۇستىندە بولعانى سول تۇستاعى قازاق دالاسى ءۇشىن ءىرى كورسەتكىش بولسا كەرەك. گازەتكە م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ، م. جۇماباەۆ، م. تىنىشباەۆ، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆتاردىڭ قاتىسۋىنان-اق باسىلىمنىڭ سالماعىن اڭعارۋعا بولادى. «قازاق» تەك اقپارات، ۇگىت-ناسيحات قۇرالى عانا ەمەس، قازاقستان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەرلەرىڭ ورداسى، عيباداتحاناسى بولعانعا ۇقسايدى» (تايشىباي.ز.  //  ءباسپاسوز تاريحى.  - پەتروپاۆل،  2003. - 48 ب.).

ولاي بولسا، الاش پارتياسىن «قازاق» گازەتىنەن ءبولىپ قاراۋعا كەلمەيدى. سول كەزدەگى ساياسي جاعدايلار ۇلتتىق بوياۋمەن كورسەتىلدى. الاش سەركەلەرىنىڭ حالىققا باعىت بەرە جازعان كوسەمسوزدەرى وسى باسىلىمدا ۇزدىكسىز جاريالاندى. 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا الاش ۇكىمەتى قۇرىلدى. «قازاق» گازەتىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتا ءتۇستى. تاريحي كەزەڭدە جارىققا شىققان وزگە قازاق ءباسپاسوزى دە الاشقا قولداۋ كورسەتتى. ولار رەۆوليۋتسيا تۇسىندا جارىق كورگەن «سارىارقا»، «الاش»، «بىرلىك تۋى»، «ۇران»، «اق جول» جانە «جاس ازامات» سىندى باسىلىمدار ەدى.

ول تۋرالى ساكەن سەيفۋللين بىلاي دەگەن: «بۇل گازەتتەر، «تىرشىلىكتەن» باسقاسىنىڭ ءبارى ءبىر بەتتە بولدى. ءبارى ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىنىڭ ىقپالىمەن ءجۇردى. ءبارىنىڭ قۇلاق كۇيىن «قازاق» گازەتى بۇراپ بەرىپ، نۇسقاۋ بەرىپ وتىراتىن بولدى. «قازاقتىڭ» باسىنداعىلار قازاقستاننىڭ ءار جەرىندەگى نيەتتەس ادامدارىنا نۇسقاۋ بەرىپ، حات جازىپ جاتتى. گازەتتەردىڭ ءبارى كوز جۇمباي ۇلتشىل بولدى. ءبارىنىڭ ورتالىق تۋى «قازاق» گازەتى بولدى»، «قازاق» گازەتىنىڭ وزگەگە ۇلگى بولارلىقتاي جەتەكشى باسىلىم بولعانىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى (سەيفۋللين س.  تار جول تايعاق كەشۋ. -  الماتى: جازۋشى، 1988. - 60 ب).

الاشتىڭ ەركىن ويلى پۋبليتسيستەرى - ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، م. دۋلاتوۆ، م. جۇماباەۆ، ج. اقباەۆ، ءا. ەرمەكوۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، م. شوقاي سىندى زيالىلاردىڭ شىعارمالارى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا ماركسيستىك-لەنينيستىك ادىستەمەسى اياسىندا تىم ءبىر جاقتى قاراستىرىلىپ، جالا جابىلدى. تسەنزۋرا باقىلاۋى تۇسىندا شىندىقتى ايتۋ مۇمكىن بولماعانى بەلگىلى. كەڭەس وداعى تۇسىنداعى قازاق ءباسپاسوزى قاتال تسەنزۋرانىڭ اياسىندا جانە كومپارتيانىڭ تۇراقتى باقىلاۋىندا جۇمىس ىستەگەندىكتەن اتالمىش تاريحي كەزەڭدەگى ءسوز بوستاندىعى تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس ءارى قيسىنسىز دەپ بىلەمىز. ال، قايتا قۇرۋ كەزىنەن، ەل تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزگەن  تۇستان باستاپ ۇلت زيالىلارىنىڭ حالقى ءۇشىن جاساعان ەرلىكتەرى ءوز باعاسىن الا باستادى. ال، بۇگىندە كەيبىر جازعىشتار بىزگە ءسوز بوستاندىعى مەن ەركىن وي الدە كىمنىڭ نۇسقاۋىمەن عانا بەرىلەتىندەي اداستىرىپ ءجۇر.

«اباي-اقپارات»