تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..»
ءبىرىنشى ءبولىم: جەگىلەر جۇيەسى
تانىمادىق،
جارىمادىق،
جاقسىعا ءبىر ىرگەلى.
قولىنا الىپ،
پالە سالىپ،
اڭدىعانى ءوز ەلى.
اباي.
ءبىرىنشى تاراۋ: ەل جەگىسى
1.
تۇلعاسىز ۇلت - تۇلدىر ۇلت. ويتكەنi تاريحتاعى ۇلى سiلكiنiستەر - ۇلى تەبiرەنiستەن تۋادى. ال ۇلى تەبiرەنiستەر - ۇلىلاردىڭ وي تولعانىسى مەن تانىم تالقىسىنان كۇش الادى. قوعامداعى كۇيزەلiستەر مەن بۋىرقانىستاردىڭ تۇسىندا تۇلعالاردىڭ اقىل-ويى، رۋحاني قۋات-قايراتى، قايراتكەرلiك قابiلەتi مەن مىنەزى شەشۋشi جانە شاعىمدى مiندەت اتقارادى. ۇلتتىڭ كەلەشەكتەگi دامۋ باعىتى مەن تانىمدىق رۋحىن، قۇرمەت تۇتار قادiر-قاسيەتiن، باقىتى مەن سورىن سول سiلكiنiس پەن تەبiرەنiستەردiڭ شارپىسقان شاعىنداعى ۇلىلاردىڭ ادامعا، ۇلتقا، قوعامعا دەگەن تاريحي كوزقاراسى، ازاماتتىق تۇلعاسى، رۋح تازالىعى انىقتاپ بەرەدi.
ءبىرىنشى ءبولىم: جەگىلەر جۇيەسى
تانىمادىق،
جارىمادىق،
جاقسىعا ءبىر ىرگەلى.
قولىنا الىپ،
پالە سالىپ،
اڭدىعانى ءوز ەلى.
اباي.
ءبىرىنشى تاراۋ: ەل جەگىسى
1.
تۇلعاسىز ۇلت - تۇلدىر ۇلت. ويتكەنi تاريحتاعى ۇلى سiلكiنiستەر - ۇلى تەبiرەنiستەن تۋادى. ال ۇلى تەبiرەنiستەر - ۇلىلاردىڭ وي تولعانىسى مەن تانىم تالقىسىنان كۇش الادى. قوعامداعى كۇيزەلiستەر مەن بۋىرقانىستاردىڭ تۇسىندا تۇلعالاردىڭ اقىل-ويى، رۋحاني قۋات-قايراتى، قايراتكەرلiك قابiلەتi مەن مىنەزى شەشۋشi جانە شاعىمدى مiندەت اتقارادى. ۇلتتىڭ كەلەشەكتەگi دامۋ باعىتى مەن تانىمدىق رۋحىن، قۇرمەت تۇتار قادiر-قاسيەتiن، باقىتى مەن سورىن سول سiلكiنiس پەن تەبiرەنiستەردiڭ شارپىسقان شاعىنداعى ۇلىلاردىڭ ادامعا، ۇلتقا، قوعامعا دەگەن تاريحي كوزقاراسى، ازاماتتىق تۇلعاسى، رۋح تازالىعى انىقتاپ بەرەدi.
رۋحى كۇشتi, «ۇلى وزەگi تازا»، «ارباسقان الاقۇيىن زامانالاردا» ءوزiن-ءوزi قورعاۋعا قابiلەتتi ۇلت - كەلەشەككە قول سوزعان ۇلت. تۋعان ۇلتىنىڭ، دۇنيەدەگi ورىنى ءۇشiن كۇرەسە بiلەتiن، اقىل-ساناسىنىڭ، iشكi قايراتىنىڭ مۇمكiندiگiن بارىنشا كورسەتەتiن، سىرتقى جانە iشكi ىقپالعا كونبەيتiن، تاۋەلسiز وي قورىتىپ، شەشiم قابىلدايتىن قايراتكەرلەردىڭ تاربيەلەنىپ شىعۋى زاڭدى ءارi تاريحي قاجەتتiلiك.
«Iرگەلi جاقسىعا جارىماعان ەل» - باقىتسىز (اباي). ونداي جۇرتتىڭ ءناسiل، ۇلىس، حالىق رەتiندە ءومiر ءسۇرۋiنiڭ ءوزi قاۋiپتi ءارi ۇلتتىق قورلىق. ويتكەنi «قول قايراتى مىقتى» (اباي), قانداي «كۇشتi ۇكiمەت» (شاكارiم) بولسا دا ول:
«حالىقتى تاربيەلەي دە المايدى، ازدىرۋ دا قولىنان كەلمەيدi: ۇكiمەت حالىقتى سۇيiندiرەدi نە كۇيiندiرەدi. ال حالىقتى تاربيەلەۋ - ەل يەسi مەن وقىمىستى زيالىلار توبىنىڭ (تۇلعالاردىڭ) مiندەتi» (ۆ. و. كليۋچەۆسكي).
قادىم زامانداردان بەرگi تابيعاتپەن تەل ءومiر سۇرگەن، بارلىق قاسيەتiن: بiتiم-بولمىسىن، ويلاۋ قابiلەتiن، سالت-ءداستۇرىن، ادەتiن، جان دۇنيەسiن، باس ەركiن رۋحىن، جان سەرگەكتiگiن، ەلدiك سەزiمiن، ادال رۋحىن بويىنا سiڭiرiپ، حح عاسىرعا سول قالپىندا الىپ كەلگەن قازاق ۇلتى دا ءوزiنiڭ ەل اعالارى مەن تۇلعالارىن تاريح ساحناسىنا شىعارىپ، ەلدiك نامىسى مەن تاعدىرىن سولارعا سەنiپ تاپسىردى.
وتارشىل قوعام - رۋحى ەركىن، دەربەس ويلاۋ جۇيەسi قالىپتاسقان، كەسەك حاراكەت-قابiلەتكە يە، تاۋەلسiز شەشiم قابىلداي الاتىن، جان دۇنيەسى تازا، بولاتوزەك، مادەنيەتi جوعارى، ايار يدەولوگياعا باس يمەيتiن تۇلعالارعا قارسى كۇرەستi. ۇلتتىڭ ۇياتى مەن نامىسى ۇيىعان ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ:
«...قازاقتار شىڭعىس حان مەن تەمىرلاننىڭ ورداسىنىڭ ۇرپاقتارى، دەمەك امەريكادا ۇندىستەر قالاي جويىلسا، ولاردىڭ دا باسىنا سونداي سويقاندى ورناتۋ كەرەك»، - دەپ دۋما دەپۋتاتى ماركوۆ ءتىسىن قايراعان شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى، بولاتوزەك تۇلعا ەدى.
قازاق ەلiنiڭ رۋحىن تاۋەلسiز ۇلت دارەجەسiنە جەتكiزۋ جولىنا بۇكiل ارمان-مۇراتىن، قايراتىن، تالانتىن تاعدىر تالايىنا سالعان تۇلعالار سول «استان-كەستەن زاماندا» ءومiر سۇرۋiمەن دە بوستاندىق رۋحىنىڭ قاسيەتتi بەينەلەرiنە اينالدى. ولار ۇلتتىڭ تاربيەشi زيالىلارى رەتiندە تانىلىپ، يسi الاشقا مويىندالدى. ۇلتتىق بيلىكتەن ايىرىلىپ، «ءوز قولىنان ءوزىنىڭ ىرقى كەتكەن سوڭ دا» (اباي) قازاقتىڭ قامىن جەپ، ەلىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاي ءبىلدى. ازاماتتىق مويىنسىنباۋدى، رۋحاني تاۋەلسىزدىكتى، ۇلت ازاتتىعىن مۇرات تۇتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى جىلعا جۋىق ءومىر سۇرگەن «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتى قۇرىلدى. ءسويتىپ، قازاق قاۋىمىنىڭ دەربەس ەل رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى بار ەكەنىن نەگىزدەپ بەردى.
جالپى قوعامدىق وي مەن ۇلتتىق سانانىڭ دامۋ تاريحى تۇرعىسىنان العاندا، 1905-1920 جىلدارداعى قازاق قايراتكەرلەرiنiڭ مەملەكەتتiك ساياساتى مەن iشكi كۇرەسi - ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ، تاۋەلسiز مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلعان ۇلتتىق كۇرەستiڭ العاشقى ساتىسى ەدi. قوياندى جارمەڭكەسiندەگi بۇكiلقازاقتىق ازاماتتىق مويىنسىنباۋ (پەتيتسيا) قوزعالىسى دەربەس قازاق مەملەكەتiن قۇرۋمەن تياناقتالدى.
1905 جىلعى «حالىق قالاۋلىلارىنىڭ باس قوسۋىن شاقىرۋعا، حالىق مۇڭىن ايتاتىن ارىز-تىلەك حاتتاردى (پەتيتسيالاردى) جازۋعا رۇقسات بەرگەن «17 اقپان مانيفەسى» قازاق دالاسىندا دا ازاتتىق قوزعالىسىن ورىستەتتى. ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.تىنىشباەۆ، ش.قوسششىعۇلوۆ، ناۋان حازىرەت، ر.مارسەكوۆ، ج.اقباەۆ، و.ءالجانوۆتاردىڭ ساياسي ساحناعا شىعۋى دا تىكەلەي وسى قوزعالىسپەن بايلانىسىپ جاتتى. ءا.بوكەيحانوۆ «قازاقتار» اتتى ماقالاسىندا:
«ول قۇجاتتاردا دىنگە جانە جەرگە قاتىستى ماسەلەلەر ساياسي-بوستاندىق ماسەلەلەرىنەن دە بۇرىن العا قويىلدى. ارىز-تىلەك حاتتى دايىنداۋعا ورىس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىندە تاربيەلەنىپ، ەۋروپالىق مادەنيەتكە قۇلاي سەنەتىن، وتانىنىڭ باقىتىن باتىس مادەنيەتىنىڭ جەمىستەرىن ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋ - دەپ ەسەپتەيتىن، ءدىني ماسەلەلەردى ەكىنشى قاتاردا قاراستىراتىن ينتەلليگەنتتەر دە، سونداي-اق، شىعىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداپ، ۇلتتىق-ءدىني وزگەشەلىكتى ناسيحاتتاۋعا ەرەكشە دەن قوياتىن زيالىلار دا ارالاستى. بۇلاردىڭ العاشقىسىن - باتىسشىلار، ەكىنشىسىن - تۇرىكشىلدەر دەپ اتاۋعا بولار ەدى. 1905 ماۋسىمىندا قازاق دالاسىنىڭ قاق ورتا تۇسىندا، قارقارالى ويازىنداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە 14 500 قازاقتىڭ اتىنان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا جولدانعان ارىز-تىلەك حات ازاتتىق اڭساعان حالىقتىڭ ويانعان ساناسىنىڭ العاشقى ءۇن قاتۋى ەدى... تاۋەلسىز ءدىني باسقارما، جەر، ءتىل، سوت تۋرالى ماسەلەلەردى قوزعاي كەلە، مەملەكەتتىك دۋمانى شاقىرۋ، وعان قازاقتاردان دەپۋتاتتار سايلاۋ جونىندەگى تالاپپەن تۇيىندەلدى... قالالاردا قازاقتار بارشا ادامنىڭ تەڭدىگى، ۇجدان بوستاندىعى، حالىق بيلىگى تۋرالى جالىندى سوزدەر ايتقان زيالىلارعا قوسىلدى»، - دەپ جازدى.
اقىل-ەسىن جەگىدەي جەپ، جۇيكەسىن شۇيكەلەگەن ارانداتۋدى، ارباۋدى، قاساقانا مەكiرەلiكتi, باسىنۋدى، قورلىقتى، ايارلىقتى، تەرگەۋدi, تۇرمەنi, بوپسانى كورە ءجۇرiپ، ۇلتىن - «ءولiپ تاۋسىلۋ قاۋپiنەن» (م.اۋەزوۆ), رۋحىن - «جەم بولۋدان» ء(ا.بوكەيحانوۆ) ساقتاپ قالدى. ماسكەۋدەگى «رەسەيدىڭ قالالىق جانە جەرگىلىكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قۇرىلتايىنا» قاتىسىپ:
«مەن التايدان ورالعا، ءسىبىر تەمىر جولى تورابىنان ومبىعا دەيىنگى كەڭ كەڭىستىكتى مەكەندەگەن 4 ميلليون قازاق حالقىنىڭ وكىلىمىن... قازاقتىڭ بۇگىنگى اسقان مۇڭى - انا ءتىلىن قولدانۋ بوستاندىعى، ونىڭ قاجەتتىلىگى سايلاۋ قارساڭىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ بارىسىندا ەرەكشە ارتىپ وتىر جانە وسىعان بايلانىستى مەنىڭ قۇرىلتايدان وتىنەرىم - جەرگىلىكتى تىلدەردىڭ قۇقىن شەكتەيتىن زاڭنىڭ تەز ارادا قايتا قارالۋى تالاپ ەتىلسىن»، - دەپ قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش رەت يمپەرياعا ساياسي تالاپ قويدى.
بۇل پىكىردىڭ اراعا ءجۇز جىل وتكەن سوڭ دا، تاۋەلسىز مەملەكەت تۇسىندا دا ءوزىنىڭ زارۋلىگىن ساقتاپ وتىرعانى، ارينە، وكىنىشتى.
مىنە، وسىدان كەيىن قازاق زيالىلارى ءۇشىن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننىڭ سەرگەلدەڭى باستالدى. ش.قوسششىعۇلوۆ پەن ناۋان حازىرەت جەر اۋدارىلدى. ال 1906 جىلى 8 قاڭتار كۇنى ءا.بوكەيحانوۆ تۇزقالادا تۇتقىندالدى. دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانۋىنا بايلانىستى 30 ءساۋىر كۇنى امالسىز تۇرمەدەن بوساتىلدى. رەاكتسياشىل ۇكىمەت دۋمانى تاراتىپ جىبەرگەن سوڭ ەركىن ويلى «ۆىبورگ توبىنا» قوسىلدى. تىمىسكى ۇكىمەت 1907 جىلى 17 جەلتوقساندا ءا.بوكەيحانوۆتى تاعى دا تۇرمەگە قامادى. قاپاستا جاتىپ تا كەكتى قوعامعا كەتكەن ەسەسىن قالاممەن قايىرىپ:
«1907 جىلدىڭ 3 ماۋسىمىنداعى زاڭ 4 جارىم ميلليون قازاق حالقىن سايلاۋ قۇقىنان ايىردى. ۇكىمەت، ءسويتىپ، بۇرىن ولاردىڭ تۋعان جەرىن كۇشپەن تارتىپ العان حالىقتىڭ ەندى مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋىن دا ارتىق ساناعان سياقتى»، - دەپ ءباسپاسوز بەتىندە باتىرا باتىل پىكىر ءبىلدىردى.
اقىرى قۇزىرلى ۇكىمەتتىڭ قۇپيا جارلىعىمەن تۋعان جۇرتىندا تۇرۋ قۇقىنان ايىرىلىپ، سامارا قالاسىنا جەر اۋدارىلدى. وندا كادەت پارتياسىنىڭ گۋبەرنيالىق حاتشىسى رەتىندە:
«سامارانىڭ بارلىق رەۆوليۋتسياشىل توپتارىنىڭ (وكتيابرشىلەردەن باستاپ سولشىلدارعا دەيىن) كۇشىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان جۇمىستارعا ارالاستى» (س.پ.شۆەتسوۆ).
روسسياداعى وتار ۇلتتاردىڭ ار-وجدانىن وياتىپ، ۇلتتىق، ءدىني ساناسىن سىلكىندىرگەن جانە كەيىنگى بوستاندىق جولىنداعى كۇرەسكە نەگىز قالاعان ۇلى جيىن - 1914 جىلعى ماۋسىمنىڭ 15-25 ارالىعىندا سانك-پەتەربۋرگ قالاسىندا وتكەن رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايى ەدى. بۇل - رەسەي بوداندىعىنداعى بارلىق مۇسىلمانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە مۇقىم تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگىپ، بىرگە تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان العاشقى دەربەس ساياسي قادامى بولاتىن. وسى قۇرىلتايعا دايىندىق قارساڭىندا جانە ونىڭ شەشىمدەرىن ودان ءارى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءا.بوكەيحانوۆ جاس پاتريوتتاردى - باشقۇرت زاكي ۆاليدوۆ، قىرعىز ق.تىنىستانوۆ، تۇركىستاندىق م.شوقاەۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، م.ەسپولوۆ سياقتى وقىمىستى ازاماتتاردى ساياسي ورتاعا تارتتى. ولارعا حاتشىلىق جۇمىستاردى تاپسىرىپ، ساياسي قۇجاتتاردى دايىنداۋ ءۇشىن تاجىريبە جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءوزىن ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جولىنا باۋلىعان:
«ازەربايجان ءاليماردان توپشىباشەۆ پەن قازاق ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ اتىن الدىمەن اتايمىن. ولار روسسيا مۇسىلماندارىنىڭ، اسىرەسە، تۇركىستاندىقتاردىڭ شەتىن ماسەلەلەرىمەن تەرەڭدەپ تانىسۋىما كومەك بەردى»، - دەپ ز.ۆاليدوۆ ەرەكشە اتاپ ءوتتى (م.شوقاەۆ پەن ح.عابباسوۆ تا، ق.تىنىستانوۆ تا تۋرا وسىنداي پىكىر بىلدىرگەن).
ۇلتتىق ىنتىماق، ساياسي دەربەستىك تۋرالى ۇعىمدار مۇلدەم ۇمىتتىرىلعان رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بۇل قۇرىلتايىندا «ار-وجدان، ءدىن، ءدىل، ءتىل جانە كۇرەس بىرلىگى» ماسەلەسى تۇڭعىش رەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تالقىلاندى. تالقىعا: شىعىستىق، باتىستىق جانە تۇركىلىك دامۋ نىسانى ۇسىنىلدى. كوزقاراستار قايشىلىعى اسقىنا كەلىپ رەسەيدەگى مۇسىلماندار مەن تۇركى تەكتەس جۇرتتاردى ىمىراسىز ءۇش جىككە ءبولدى. وركەنيەتكە بۇيىردەن كەپ قوسىلعان قىر ەلىنىڭ بولاشاقتاعى دامۋ باعدارىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ سول تۇستاعى رەسەيدەگى ەڭ بەدەلدى مەملەكەت قايراتكەرى ا.كەرەنسكيمەن 1914 جىلدىڭ شىلدە ايىندا جانە 1915 جىلدىڭ مامىر مەن قازان ايلارىندا ءۇش رەت پىكىر الىستى. سول قۇرىلتايدا ءاليحان بوكەيحانوۆ:
«ءبىز شىعىستىڭ سالدەسىمەن، سارتتىڭ الا شاپانىمەن، مولدانىڭ ماسىسىمەن وركەنيەتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاي المايمىز. ءدىني ءىسى مەملەكەتتەن بولىنگەن، ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوعامدى قۇرۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك»، - دەگەن ماعىناداعى ايگىلى قاناتتى ءسوزىن ايتتى.
بۇل پىكىرىن ول:
«ورىستاندىرۋ ساياساتىنان زارداپ شەككەن ولكەلەردىڭ قاي-قايسىسى سياقتى، قازاق حالقى دا ەسكى ۇلگىدەگى ۇكىمەتكە نارازى جانە ورىس وپپوزيتسيالىق پارتيالارىنا ءىش تارتادى. قازاق اراسىندا قالىپتاسقان ەكى ساياسي باعىتقا سايكەس، دالا ولكەسىندە تاياۋ ۋاقىتتىڭ ىشىندە ەكى ساياسي پارتيا ۇيىمداسۋى مۇمكىن. ونىڭ ءبىرى، بالكىم، ۇلتتىق-ءدىني پارتيا دەپ اتالار، ونىڭ ماقساتى - قازاقتاردى وزگە مۇسىلمان حالىقتارىمەن ءدىني نەگىزدە بىرىكتىرۋ. ەكىنشى باعىت، قازاق دالاسىنىڭ بولاشاعى (وسى ءسوزدىڭ بارىنشا كەڭ ماعىناسىندا) - باتىس مادەنيەتىن سانالى تۇردە يگەرۋدە - دەپ بىلەتىن باتىستىق ۇستانىمداعىلار. العاشقىسى، ءسىرا، مۇسىلمان تاتار پارتيالارىنىڭ ۇلگىسىن ۇستانار، ەكىنشىسى - وپپوزيتسيالىق ورىس پارتيالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە حالىق بوستاندىعى پارتياسىنىڭ جولىن ۇستاناتىن بولار»، - دەپ («قازىرگى مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق قوزعالىس تۇرلەرى». ساياسي ماقالالار جيناعى. 1910.) ناقتىلاي ءتۇستى.
بۇل قازاقتاردىڭ دەربەس ساياسي پارتيا قۇرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ساياسي بولجامىنىڭ ءومىر شىندىعىنا اينالا باستاۋى ەدى. سوڭعى جول - ءاليحاننىڭ ءوزى ۇستانعان جول، كەيىننەن «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىنا نەگىز قالاعان العاشقى جوبا ەدى.
ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءمۇفتيات پەن مايدانعا ازامات بەرۋ تۋرالى ۇستانىمى سول تۇستاعى قازاقتاردى دا، وعان باعا بەرگەن تاريحشىلاردى دا ەكىۇشتى پىكىرگە قالدىردى. الاش كوسەمى كوشپەلى قازاق ەلىن تاريحي دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىپ، ونى وركەنيەتكە تارتۋدى كوزدەدى. بۇل - زاماننىڭ اعىمى مەن باسەكەسىنە ىلەسە الاتىن، وزىق جۇرتتىڭ «داعۋاسىنا كىرىپ، قارۋىنىڭ ءتىلىن بىلەتىن، بىلگەنىن وعان قارسى پايدالانا الاتىن» (اباي), ەل ءۇشىن دە، ءدىل مەن ءتىل ءۇشىن دە، تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن دە كۇرەسە الاتىن ازاماتتىق قوعام ورناتۋ ماقساتىنان تۋعان ۇمتىلىس ەدى. قازاق ازاماتتارى مايدانعا بارۋ ارقىلى:
1. دالادا تۇيىقتالىپ قالماي، وركەنيەتتى جۇرتتىڭ دامۋ دارەجەسىن كورەدى، ولارمەن ارالاسۋ ارقىلى ساياسي ساناسى ويانادى، قازاق تۇرمىسىن تۇزەتۋدىڭ جولىن ىزدەيدى.
2. زەڭبىرەك پەن پۋلەمەتكە قارسى سويىل مەن شوقپار الىپ شىعۋدىڭ ۇمىتسىزدىگىن كورىپ، مايدانداعى قولدانىلعان قارۋ-جاراقتىڭ ءتىلىن بىلەدى، ءسويتىپ، جازالاۋشى پاتشا اسكەرىمەن سوعىسۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلىن ۇيرەنەدى.
3. عىلىم مەن ءبىلىمسىز، مادەنيەتسىز بۇل دارەجەگە جەتە المايتىنىنا كوزى جەتىپ، ءوزىنىڭ بىلگەنىن بودان حالىققا ناسيحاتتايدى.
بۇل ۇشەۋىنسىز قازاق ۇلتى ەشقاشاندا تاۋەلسىزدىككە جەتپەيدى:
«جىگىتتەر قازا تاۋىپ، بەينەتكە ۇشىرار. بىراق ەل ىرگەسى بۇزىلمايدى. كونبەسە... باس پەن مالعا الەگى بىردەي تۇسەدى، ەلدىڭ ىرگەسى بۇزىلادى. ول جۇرتقا كەلگەن ءبىر وپات»، - دەپ ءتۇسىندىردى.
ول باتىس مايدانىنىڭ تىل جۇمىسى باسقارماسى جانىنان بۇراتانا حالىقتار ءبولىمىن ۇيىمداستىرىپ، قارا جۇمىسقا الىنعان از ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇقتاجىن شەشىپ وتىردى.
اقپان توڭكەرىسى كۇندەرىن ءا.بوكەيحانوۆ مينسكىدە قارسى الدى. كەرەنسكيدىڭ بۇيرىعىمەن ءا.بوكەيحانوۆ - تورعاي وبلىسىنداعى، م.تىنىشباەۆ - جەتىسۋ گۋبەرنياسىنداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ كوميسسارى (وكىلى) بولىپ تاعايىندالدى. قازاق دالاسىنا جولعا شىعار الدىندا ساياسي كۇرەسكە دايىندالۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى زاكي ۆاليدوۆكە تاپسىرما بەرىپ كەتەدى. ز.ۆاليدوۆ:
«ورىنبورداعى تورعايدىڭ گۋبەرناتورى بولىپ تاعايىندالعان ءاليحان بوكەيحانوۆپەن جانە باسقا دا قازاقتارمەن كەلىسىپ، ەندى موسكۆادا وتەتىن مۇسىلماندار قۇرىلتايىندا كوتەرىلەتىن ماسەلەلەردى» تالقىعا ۇسىندى».
رەسەي بوداندىعىنداعى مۇسىلمانداردىڭ ساياسي ويلاۋ جۇيەسىن وزگەرتكەن بۇل قۇرىلتايدا تۇركىستانعا، قازاقستانعا، تاتارستانعا، باشقورتستانعا، ازەربايجانعا اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسى تۇڭعىش رەت كوتەرىلدى. سوعان دايىندىق رەتىندە ز.ۆاليدوۆ تۇركىستان مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋگە تاشكەنتكە باردى. 1917 جىلى 16 ساۋىردە اشىلعان قۇرىلتايعا تۇركىستاندى باسقاراتىن ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى - كادەت لۆوۆ باستاعان گەنەرال عابدەلعازيز، سادري ماكسۋدي، قازاق مۇحامەدجان تىنىشباەۆ تا كەلدى. زاكي ۆاليدوۆ:
«روسسيا - فەدەراتيۆتىك مەملەكەت بولۋى كەرەك»، - دەگەن جوبا ۇسىنادى.
بۇل ۇسىنىستى قوقاندىق ءامىرالي زاحيري، تۇرىكمەن بەردىقوجا، قازاقتار تىنىشباەۆ پەن ءابدىراحمان ورازاەۆ قولداپ شىعادى. بۇل دا تاۋەلسىز مەملەكەتكە جەتۋدىڭ العاشقى باسپالداعى ەدى. 17 ساۋىردەگى فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمدى مۇستافا شوقايدىڭ قولداماعانى، ەڭ سوڭىندا قالىس قالعانى توسىن دەرەك. ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيراسىندا»:
«مۇنداعىلار عانا ەمەس، پەتەربۋرگتەگى احمەت تساليكوۆ تا قارسى شىعىپ، مەنىڭ ءىس-ارەكەتىمدى شەكتەۋ تۋرالى مۇستافا شوقاەۆقا ءبىر جەدەلحاتتان كەيىن ەكىنشى جەدەلحاتتى جىبەرىپ جاتتى. باسقارۋ قۇرىلىمى جانە باسقا دا ماڭىزدى قۇجاتتار تۋرالى شەشىمدەر بەحبۋدي، ءابيجان شاتاق، ءابدىراحمان ورازاەۆ، تۇركىستان ۋاقىتشا كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ءوز ارىپتەستەرىنە قاراعاندا وزگەشە پىكىر ۇستانعان گەنەرال داۋلەتشين مەن ماكسۋدي سياقتى بەدەلدى ادامداردىڭ ىقپالىنا سەنگەن قاراپايىم، حات تانىمايتىن قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ داۋىس بەرۋىمەن قابىلداندى، ولار فەدەرالدىق قۇرىلىمدى قورعادى جانە قۇرىلتايدا قابىلدانعان قاۋلىنى قۇتتىقتاپ سويلەدى», - دەپ جازدى.
بۇل - اسا ماڭىزدى، تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ رەسەيدەن ىرگەسىن ءبولىپ، جەكە رەسپۋبليكا رەتىندە ءومىر ءسۇرۋدى ماقسات ەتكەن ەڭ قاسيەتتى شەشىمى ەدى. 7-مامىر كۇنى موسكۆادا رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتتى: وندا ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعى مەن فەدەراتيۆتىك قۇرىلىمدى جاقتاپ - 446 دەلەگات، قارسى - 271 دەلەگات داۋىس بەردى. مەملەكەتتىك دۋمانىڭ جانىنان رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ بىرىككەن اتقارۋ كوميتەتى (يكومۋس) قۇرىلدى. قادىمدىق جانە جاديدتىك باعىتقا ىمىراسىز جىكتەلگەن مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اباي اتاپ وتكەن «ناقىلي وكىلدەرى» ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بۇل پىكىرىن بارىنشا تەرىس ءتۇسىنىپ، ونى:
«كافىردىڭ كافىرى، دىنسىزدەردىڭ ءدىنسىزى! مۇسىلماندار! وعان جولاماڭدار! ايتقان ءتىلىن الماڭدار! ارتىنان ەرمەڭدەر! ءيتتىڭ ۇرگەنىنە اسپانداعى ايدىڭ نۇرى كەتپەس!»، - دەپ «ىعلامناما» جاريالادى.
ال م.تىنىشباەۆ اتا مەكەنىنەن ايىرىلعان جەتىسۋ مەن قىرعىزداردىڭ جەرىن وزدەرىنە قايىرىپ بەرۋگە يۋ.شكاپسكي ەكەۋى شۇعىل تۇردە كىرىسىپ، جارتى ميلليوننان استام بوسقىنداردى ەلىنە قايتارىپ اكەلدى. 1916 جىلعى جازالاۋ وپەراتسياسىنا قاتىسقان اسكەري وتريادتاردىڭ ۇستىنەن تەرگەۋ ءىسىن جۇرگىزدى. بۇل حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، سەنىمىن وياتتى. مۇنىڭ بارلىعى جيناقتالىپ كەلىپ قازاقتىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتىگىنىڭ يدەياسىنا ۇلاستى.
1917 جىلى شىلدە-تامىز ايلارىنىڭ ءولىاراسىندا جالپىلقازاقتىق ءى قۇرىلتاي شاقىرىلىپ، «الاش» پارتياسى تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءدىني باسقارما مەملەكەتتىك قۇرىلىمنان تىس مەكەمە دەپ تانىلدى. الاشتىڭ ۇلتتىق يدەياسى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نەگىزدەلدى.
ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بويىنشا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەرمەيىنشە، جەر جەكە مەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى».
ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءار ءبىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن.
ءۇشىنشى ۇستانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جوباسى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە وندىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەملەكەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە توقىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني، تولىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى.
ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملەكەتىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك.
بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.
قازاق ەلىنىڭ ءوزىنىڭ قوعامدىق دامۋ ساتىسىندا تىعىرىققا تىرەلىپ، جان داۋىسى تاماققا تىعىلىپ، ارپالىسقا تۇسكەن شاعىندا زامانالار تولقىنى اۋدارىلىپ ءتۇستى.
