ەملە ەرەجەلەرى قالىڭ جۇرتشىلىققا بىردەي ورتاق بولۋى شارت. ەگەر ەملەدە بىرىزدىلىك ساقتالماسا قيىندىق پەن الا-قۇلالىق ورىن الاتىنى ءمالىم. قازىرگى قازاق تىلىندە ءا دىبىسى جەكە فونەما. زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر توبى ءا فونەماسىن تۇركى تىلدەرىنە اراب، پارسى سوزدەرى ارقىلى ەنگەن دەسە، ەكىنشى توبى ونى ءتول دىبىستار قاتارىنا جاتقىزىپ كەلەدى. قازاق ءتىلى دىبىستارىنا العاش زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ن.ي.يلمينسكي ءا دىبىسىن جەكە فونەما دەپ ەسەپتەمەي، ا دىبىسىنىڭ ۆاريانتى رەتىندە تۇسىندىرگەنى بەلگىلى. تۇركى تىلدەرىندەگى ا~ە سايكەستىكتەرىنە قاراي (كال-گال-كەل، ءمان-مەن، ءسان-سەن) ا.م.ششەرباك ءا داۋىستىسىن كونەدەن كەلە جاتقان دىبىس دەپ ەسەپتەسە، ە.ۆ.سەۆورتيان كەرىسىنشە ە دىبىسى كونە دەگەن پىكىردە. عالىمدار ءى.كەڭەسباەۆ، ج.ارالباەۆ، م.تومانوۆتار ءا فونەماسى شىعىس تىلدەرىنىڭ ىقپالىمەن ەنىپ، قازاق تىلىندە بەرگى كەزدە عانا پايدا بولعان تۋىندى فونەما دەگەن تۇجىرىم جاساعان. 

پروفەسسور ن.ءۋالي: «ءا  قازاقتىڭ دىبىستىق قورىندا باياعىدان ورىن العان، سونىڭ نەگىزىندە جەكە فونەمالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ماعىنا اجىراتاتىن دىبىس. تىلىمىزگە ەنگەن اراب، پارسى سوزدەرى ونىڭ جەكە فونەمالىق دەڭگەيىن ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى»، - دەيدى. قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىن سۋپەرسەگمەنتتى فونەتيكا تۇرعىسىنان زەرتتەپ، ينتونولوگيا سالاسىن قالىپتاستىرعان عالىم ز.بازارباەۆا دا ءا-ءنى كەيىننەن كىرگەن دىبىس قاتارىنا ەنگىزبەيدى. «قازاق تىلىندەگى بايىرعى دىبىستار ءتورت جۇپتان قۇرىلعان، ولار: ا-ءا، و-ءو، ۇ-ءۇ، ى-ءى، ال ە جەكە ديفتونگويد»، - دەيدى عالىم. تۇركى  تىلدەرىندەگى  داۋىستى دىبىستاردىڭ دامۋ  تاريحىنا ارنايى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن جاس عالىم ج.جۇماباەۆا  ءا دىبىسىن اتا تۇركى تىلىنەن كەلە جاتقان بايىرعى دىبىستىڭ قاتارىنا جاتقىزادى.

قازاق تىلىندەگى سينگارمونيزم قۇبىلىسىن فونەتيكالىق قانا ەمەس فونولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم ءا.جۇنىسبەك ءتىل الدى دەپ سيپاتتالىپ كەلگەن ءا داۋىستىسىن ءتىل ورتاسىنا جاتقىزادى: ءا داۋىستى دىبىسى – ءتىل ورتاسى، اشىق، ەزۋلىك (قازاق ءتىلى دىبىستارىنىڭ ارتيكۋلياتسيالىق مودەلى. 2005 ج.).

قازىرگى تاڭدا بىرقاتار تۇركى تىلدەرىندە ءا جەكە فونەما رەتىندە تاڭبالانادى. ماسەلەن، تاتار، نوعاي، باشقۇرت، ازەربايجان، ۇيعىر تىلدەرىندە. ال وزبەك، تۇرىك، تۇركىمەن، قىرعىز تىلدەرىندە ءا دىبىسىنىڭ ەستىلىمى بولعانىمەن، ارنايى ارىپپەن تاڭبالانبايدى. قازاق تىلىندە ءا دىبىسى ءتول سوزدەردە تەك باسقى بۋىنداردا كەزدەسەتىنى ءمالىم، ال سوڭعى بۋىندا تەك اراب، پارسى سوزدەرىندە قولدانىلادى: كۋا، كۇنا، ءشۇبا، ءسىرا، ءجۇدا، ىڭكار، كۇمان، ءزامزام ت.ب. جاڭا ەملە ەرەجەلەر جوباسىندا شەتتىلدىك سوزدەردىڭ دە سوڭعى بۋىنى ءا ارپىمەن جازىلعان:  كوبالت، ءاسفالت, فەستيۆال ت.ب. بۇل ءادىس جىڭىشكەلىك بەلگىسىن ءبىلدىرۋدىڭ، ياعني ءسوزدى جىڭىشكەرتىپ ايتۋدىڭ جولى رەتىندە الىنىپ وتىر.

حح عاسىردىڭ باسىندا لاتىن گرافيكاسىنا كوشكەن كەزدە  شاي, جاي سياقتى ت.ب. سوزدەردە ا جازامىز با، ءا جازامىز با دەگەن ماسەلە كوتەرىلىپ، ونى انىقتاۋ ءۇشىن: «ءسوز ىشىندەگى دىبىستاردىڭ جۋان-جىڭىشكەلىگى كومەسكى بولعان جەرلەردە، انىعى جالعاۋ-جۇرناقتىڭ تۇرىنەن اشىلادى. جالعاۋ جۋان بولسا، تۇبىردەگى كومەسكى دىبىسى دا جۋان بولادى. مىسالى شاي-شايعا (شايگە ەمەس) جاي – جايلاندى (جايلەندى ەمەس)» دەگەن ەرەجە شىعارىلعان (قازاق جاڭا ەملەسى. قىزىلوردا، 1929 ج.). بۇل ەرەجە ءبىرىنشى بۋىنداعى دىبىسقا قاتىستى قابىلدانىپ، قازىرگى جازۋىمىزدا دا  تۇراقتالدى. ال  سوڭعى بۋىنعا ا نەمەسە ءا تاڭبالاۋ ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتىر. سوڭعى «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» (2013 ج.) جاننات، اجۋا، تاۋبە نۇسقالارى بەرىلگەنىمەن، قالىڭ كوپشىلىك ءجاننات/جاننات، ءاجۋا/اجۋا،  تاۋبا/تاۋبا نۇسقالارىن دا قاتار جازىپ كەلەدى.

اراب جازۋىنىڭ قاديم، جاديد جۇيەسىندە بۇنداي سوزدەر تۇپنۇسقا ۆاريانتىمەن تاڭبالاندى، ياعني اراب، پارسى تىلدەرىندەگى جازىلىمى ساقتالىپ وتىردى. ال وقىتۋ جۇيەسى قولعا الىنا باستاعان حح عاسىردىڭ باس كەزىندە تۇپنۇسقانى قالدىرۋ كەرەك پە، الدە قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا يكەمدەۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ءتىپتى مادەنيەت، ادەبيەت, ماسەلە, جاردەم سىندى سوزدەردىڭ ءوزى مادانيات، ادابيات، ماسالا، جاردام تۇرىندە تاڭبالانعان بولاتىن. ال سوڭعى بۋىنداعى ءا دىبىسى ا ارقىلى جازىلدى (ءتاۋبا، ءشۇبا، كۇمان, ءراسۋا ت.ب.). لاتىن گرافيكاسىن قابىلداعاننان كەيىن (1929 ج.) مۇنداي سوزدەر كەيدە بىرىڭعاي جىڭىشكە، كەيدە بىرىڭعاي جۋان تۇردە تاڭبالانىپ الا-قۇلالىق ورىن الا باستادى.

1941 جىلى شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ ورىس گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالفاۆيتى مەن ورفوگرافياسى» اتتى ەرەجەلەر جيناعىندا تەك ءۇش ءسوز عانا ءا ارپىمەن جازىلعان: «ءا ءارپى ءسوزدىڭ سوڭعى بۋىنىندا جازىلمايدى. تەك ءسىرا، ءما، كا سوزدەرىندە عانا ءا جازىلا بەرەدى» - دەپ كورسەتىلگەن. باسقا سوزدەردىڭ بارلىعى، جۋان ا دىبىسى ارقىلى كۇنا، كۇمان، ت.ب. تۇرىندە تاڭبالانعان (ع.بەگاليەۆ. جاڭا الفاۆيت. 1941 ج.). ال 1960 جىلداردان باستاپ سوڭعى بۋىنداعى ا دىبىسى ءا ارپىمەن جازىلا باستادى. ماسەلەن، 1960, 1963, 1978, 1988 جىلدارى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە» كۋا، كۇنا، كۇمان، كىنا، ءشۇبا، ءمارمار، ىڭكار  تۇرىندە بەرىلىپ، قوسىمشالار بىرىڭعاي جۋان تۇرپاتتا عانا جالعاندى: كۋا، كۋاعا، كۋاعا، كۋادان، كۋالاندىرۋ، كۋالى، كۋاسى، كۋاسىز; كۇنا، كۇناعا، كۇنالاۋ، كۇنالى، كۇنالىلىق، كۇناسى، كۇناسىز، كۇناسىزدىق; كۇمان، كۇمانعا، كۇماندانۋ، كۇماندى، كۇماندىلىق، كۇمانسىز، كۇمانشىل، كۇمانى; كىنا، كىناعا، كىنالانۋ، كىنالاسۋ، كىنالاتۋ، كىنالاۋ، كىنالى، كىناسى، كىناسىز، كىناسىزدىق، كىناشىل، كىناشىلدىق; ءشۇبا، ءشۇبالانباۋ، شۇبالانعان، ءشۇبالانۋ، ءشۇبالى، شۇبالىلىعى، شۇبالىلىق، ءشۇباسىز، شۇباسىزدىعى، شۇباسىزدىق; ءمارمار، مارمارعا، ءمارمارلاۋ، ءمارمارلى، ءمارمارى; ىڭكار، ىڭكارلانعان، ىڭكارلانۋ، ىڭكارلىق.

ال 2005, 2007, 2013 جىلدارى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردە» قوسىمشالاردىڭ جىڭىشكە ءتۇرى جالعانا باستادى: كۋاسى، كۋاسىنا، كۋاسىنان; كۇنالى، كۇنالىلىگى، كۇنالىلىك، كۇناسى، كۇناسىز، كۇناسىنا، كۇناسىنان; كۇماندى، كۇمانسىز، كۇمانشىل، كۇمانى، كۇمانىنا، كۇمانىنان; كىنالى، كىناسى، كىناسىز، كىناسىزدىك، كىناسىنا، كىناسىنان; ءشۇبالى، شۇبالىلىك، ءشۇباسى، ءشۇباسىز، شۇباسىزدىك، ءشۇباسىنا; ءمارمارى، ءمارمارلى; ىڭكارى، ىڭكارىنا، ىڭكارىنان.

بۇلايشا بەرىلۋىنىڭ سەبەبى، 1983 جىلى رەسمي تۇردە بەكىتىل­گەن «قازاق ءتىلى ورفوگرافياسى نەگىزگى ەرەجەلەرىنە» 2005 جىلى وزگەرتۋلەر ەنگىزىلىپ: «.سوڭعى بۋىنىندا جىڭىشكە ءا ءارپى جازىلاتىن سوزدەرگە قوسىمشالار جىڭىشكە جالعانادى،  تەك بارىس، جاتىس، شىعىس جالعاۋلارى مەن ەتىستىك تۋدىراتىن -لا جۇرناعى جۋان ايتىلىپ، جۋان جالعانادى. مىسالى: كۇناسىز، كۇنالى (بىراق كىناعا، كىنادان، كىناسىنا، كۇنالاۋ), ءشۇباسىز، ءشۇبالى (بىراق ءشۇبالانۋ، شۇباعا، ءشۇباسىنان), كۋاسى، كۋالىك (بىراق كۋاعا، كۋادان، كۋادا), كۇمانسىز (بىراق كۇماندانۋ، كۇمانعا، كۇمانىنان), كۇلاشتىڭ (بىراق كۇلاشقا)» - دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن.

ال قازىرگى تاڭداعى ۇسىنىلىپ وتىرعان جاڭا ەملە ەرەجەلەر جوباسىندا كۋاسىنا، كۋاسىنان ەمەس كۋاسىنە، كۋاسىنەن،  كۇناسىنا، كۇناسىنان ەمەس كۇناسىنە، كۇناسىنەن، كۇمانىنا، كۇمانىنان ەمەس كۇمانىنە، كۇمانىنەن تۇرىندە بەرىلىپ وتىر. لاتىن گرافيكاسىمەن الداعى ۋاقىتتا شىعاتىن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» سوڭعى بۋىنى ءا-مەن اياقتالاتىن سوزدەردىڭ بارلىق قوسىمشالارمەن تۇرلەنەتىن نۇسقالارى تولىعىمەن كورسەتىلۋى قاجەت دەگەن ويدامىز. ويتكەنى ولاردىڭ وفروگرامماسى ەملە ەرەجەسىندە جازىلعانىمەن، سوزدىكتە تەك كۇمانى، كۇمانىنە، كۋاسى، كۋاسىنە  دەگەن نۇسقا عانا كورسەتىلسە، قالعان نۇسقالارىن قالىڭ كوپشىلىك كۇمانگە، كۇمانعا, كۇماندەرى، كۇماندارى، كۋادەن, كۋادان تۇرىندە ءارتۇرلى جازىپ، قايتادان الا-قۇلالىق ورىن الۋى مۇمكىن.

ءدۇدامال، ءدۇبارا سوزدەرى 1960, 1963, 1978 جىلدارى شىققان «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» ءدۇدامال, ءدۇبارا، 1988 جىلدان باستاپ ءدۇدامال، ءدۇبارا تۇرىندە بەرىلگەن. قوسىمشالار بارلىق سوزدىكتەردە تەك جۋان تۇردە جالعانعان (1960, 1963, 1978, 1988, 2007, 2013). قازىرگى تاڭدا ءدۇدامال، ءدۇبارا نۇسقاسى دا قاتار قولدىنىلىپ ءجۇر. قوسىمشالار جالعاۋدا ءدۇدامال، ءدۇبارا (دۇدامالدىق، ءدۇدامالدان, دۇبارالىق، ت.ب.) ۆاريانتى دۇرىس بولىپ تانىلادى.

جۇماق ماعىناسىنداعى ءجاننات ءسوزى 1960 جىلعى سوزدىكتە جاننەت تۇرىندە بەرىلگەن، 1963, 1978, 1988 جىلدارداعى سوزدىكتەردە مۇلدە جوق. 2005, 2007, 2013 جىلعى سوزدىكتەردە: جاننات، جانناتتاي، جاننات جەر. قازىر ءدىني سانانىڭ قايتادان جاڭعىرۋىنا بايلانىستى بۇل ءسوزدىڭ قولدانىم اياسى بارىنشا كەڭىدى جانە ءدىني كىتاپتار مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءجاننات نۇسقاسىنىڭ قولدانىمى جوعارى ەكەنىن بايقادىق.

جوعارىداعى تالداۋلاردان كورىپ وتىرعانىمىزداي، سوڭعى بۋىنى ءا ارپىمەن كەلەتىن سوزدەرگە قوسىمشا جالعاعاندا الا-قۇلالىق پايدا بولادى. سوڭعى بۋىن جىڭىشكە (ءا) بولىپ تۇرسا دا، نەگە قوسىمشالار بىرىزدىلىكپەن تەك قانا جىڭىشكە جالعانا المايدى؟  مۇنىڭ باستى سەبەبىن عالىمدار ءسوزدىڭ قوسىمشاسىز جەكە ءوزىن العاندا، سوڭعى بۋىنداعى داۋىستى فونەما ءوزىنىڭ نەگىزگى رەڭكىندە جۇمسالمايتىندىعىمەن تۇسىندىرەدى. عالىمداردىڭ تۇجىرىمىنشا، ءسوز سوڭىنداعى داۋىستى ا (تاڭبالانۋى ءا) ءبىرىنشى بۋىنداعى ءتىل الدى داۋىستىلارىنىڭ اسەرىنەن جىڭىشكەرىپ، قوسىمشا رەڭكە يە بولادى. سول ءۇشىن دە ءا ءارپى ءا فونەماسىن تاڭبالاپ قانا قويماي، كەي پوزيتسيادا ا فونەماسىن دا بىلدىرەتىن قوسالقى قىزمەت اتقارادى (ن.ۋاليەۆ، ا.الداشەۆا. قازاق ورفوگرافياسىنداعى قيىندىقتار. 1988 ج.). ءسوز اياعى جىڭىشكە ءا ارپىمەن تاڭبالانىپ تۇرعانىمەن، جۋان تۇردەگى قوسىمشالاردى تالعاۋىنىڭ باستى سەبەبى مىنە، وسى. سوندىقتان دا، ونداي سوزدەرگە بىردە جۋان (كۇناعا، كۇنالارى), بىردە جىڭىشكە (كۇنامەن، كۇناسىنەن) قوسىمشالاردىڭ جالعانۋى قايشىلىق تۋدىرمايدى، قوسىمشالاردىڭ بارلىق ءتۇرىن بىرىڭعاي جىڭىشكە نەمەسە بىرىڭعاي جۋان جالعاۋ شارت ەمەس جانە ونداي بىرىزدىلىككە كونبەيدى. تەك الداعى شىعاتىن «ورفوگرافيالىق سوزدىكتە» قوسىمشالاردىڭ بارلىق تۇرلەنىمى رەەستردە كورسەتىلگەنى دۇرىس.

گۇلفار مامىربەك، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنان قۇرىلعان ورفوگرافيالىق توپتىڭ مۇشەسى

Abai.kz