شىنمەن ءبىز ءوز ۇلتىمىزدى تولىق تانيمىز با؟ قازاقتانۋ عىلىم بىزگە كەرەك پە؟

ەلباسى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ورتاعا قويىپ، وعان جەتۋدىڭ جولى رەتىندە وسىدان ءبىر جارىم جىلدىڭ الدىندا «بولاشاققا باعار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىن جازدى، ەندى مىنە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالاسىن حالقىنا ۇسىنىپ، كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن رۋحاني مۇگەدىكتىككە جان ءبىتىرۋدى جۇكتەدى. سولاي باسقا ەلدەرمەن تەرەزەمىزدى تەڭەستىرۋگە جول اشتى.

ەلباسى كەزەكتى ماقالاسىندا: تايحقا دەگەن دۇرىس ۇستانىم ارقىلى، ۇلتىمىزدىڭ ءتۇپ تامىرىن بىلۋگە، ۇلتتىق تاريحىمىزعا تەرەڭ ۇڭىلگەندە، ونىڭ كۇرمەۋلى ءتۇيىنىن شەشۋگە مۇمكىندىك تۋادى. دەدى، ايتسە، كۇرمەۋلى ءتۇيىن نە؟  دەمەك قازاقتانۋ عىلىمنىڭ بىزگە اۋداي قاجەت ەكەنىن ايقىنداپ بەردى.

ءسال ايالداپ، ۇلت دەگەن نە؟ ءبىز قانداي ۇلتپىز دەپ، كىشكەنە وي جۇگىرتسەك: ورتاق ەتنيكالىق تۇتاستىق، ورتاق ءتىل-جازۋ، گەنەتيكالىق قاندىق ۇقساستىق، ەجەلدەن قالىپتاسقان نانىم-سەنىم، ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا ۇقساستىعى، ورتاق  پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىككە يە ادامدار شوعىرىن ۇلىت دەيمىز. ال بىزدەر ەجەلدەن تاماشا فيلوسوفيالىق ويلار ايتقان، (وعان ءبىزدىڭ ماقال-ماتەل، ناقىل سوزدەرىمىز كۋا), ءوز الدىمىزعا يدەولوگيا قالىپتاستىرعان، اتتىڭ ۇستىندە، اللىپ دالانىڭ اپاي ءتوسىن قانجىعاعا بايلاپ، جاۋىنا نايزا ويناتىپ، قىلىش سەرمەگەن باتىر ( وعان تاريحي ەپوسىتارىمىز كۋا) تامىرى تەرەڭ حالىقپىز.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن وتكىزىپ، قازاق ۇلتى وسى جەردەن باستاۋ الادى دەگەندە ىشىمىزدە ءبىر كەم دۇنيە قالىپ ەدى. باسى جوق-اياعى جوق، قالاي ءبىر قاۋىم ەل تاريح ساحاناسىنا توسىننان شىعىپ، حاندىق قۇرا الادى دەپ، كەز-كەلگەن ويلى وقىرماننىڭ ويلانعانى شىن. كەشەگى كەر زاماندا حالىمىزدى قولدان جوعالتۋلار بولعاندا، جادىعا سىڭىرگەن جالعان تاريح ءبىزدى رۋحاني مۇگەدەك جاساعانى بارشاعا ايان. ەلباسىنىڭ ايتىپ وتىرعان كۇرمەۋلى ءتۇيىنىنىڭ ءبىر ۇشى وسى بولسا كەرەك. قارنىڭ تويعانى مەن، رۋحىڭ اش بولسا ول حايۋاندىق ءومىر بولماق.

اتاقتى تاريحشى نىعىمەت مىڭجانيۇلى ەڭبەگىن وقىپ قورەيىك: زامانىمىزدان بۇرىنعى IV-VII عاسىردا ورتا ازيانى مەكەن ەتكەن ساقتار وتە باتىر جاۋىنگەر، قاسىنا قاتال، دوسىنا ادال حالىق بولعان. ساقتار پارسى، سەريا، پەرسيا، ميديا سياقتى ەلدەر مەن قارىم قاتىناس ورناتقان.  ون نەشە ۇلكەن تايپالاردان قۇرام تاپقان ساقتاردىڭ اتا قونىسى ىلە وزەنى مەن شۋ وزەنىنىڭ القابى بولسا، سونىڭ ىشىندەگى  تيگرا حاۋدا ساقتارىنىڭ (شوشاق تىماق كيەتىن ساقتار) جەرىنىڭ ورتالىعى جەتىسۋ ءوڭىرى بولعان.  24 تايپادان قۇرالعان كوشپەندى عۇنداردىڭ وداعى زامانىمىزدان بۇرىنعى II عاسىردا داۋرەندەگەن. بۇلاردىڭ شىعىسى لياۋحى وزەنى، باتىسى پامير، سولتۇستىگى بايقال كولىنە، وڭتۇستىگى قىتاي ۇلى قورعانىنا دەيىنگى ۇلان بايتاق وڭىرگە ۇستەمدىك ەتكەن. ۇلى يۋز تايپاسى زامانىمىزدان بۇرىنعى III عاسىردا ءومىر سۇرگەن. بۇلار دۋانحوڭ مەن شۇلەن تاۋىنىڭ ارالىعىن مەكەن دەسە، ءۇيسىن تايپاسى زامانىمىزدان بۇرىنعى III عاسىردان بەرى قاراي 1200 جىلىدىق تاريحقا يە. ۇيسىندەر ۇلى يۋز بەن ىرگەلەس قونىستانعان قازىرگى حى شي كوريدورىندا كوشپەلى ءومىر وتكىزگەن، كەيىننەن ىلە وڭىرىنە قونىس اۋدارعان، باتىسى شۋ، تالاس وزەندەرىنە، شىعىسى تيان-شان تاۋلارىنىڭ شىعىس سىلەمدەرىنە، سولتۇستىكتە بالقاش كولىنەن باستاپ، وڭتۇستىكتە ىستىق كولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىنگى ۇلان-قايىر ءوڭىردى قامتىعان، ءتۇتىن سانى 120000 نان اسىپ 630000 ادامعا جەتكەن، اسكەر سانى 188000 بولىپ، ءوز ءداۋىرىنىڭ مەيلىنشە كۇشتى مەملەكەتىنە اينالعان، سول كەزدە باتىس وڭىردە بولعان 40 مەملەكەتتىڭ جان سانى مەن اسكەر سانىنىڭ جالپى جيىنتىعىنان الدە قايدا ارتىق بولعان. (قىتاي، حان پاتشالىعى تاريحى، ءۇيسىن مەملەكەتى تاراۋى) بۇدان باسقادا قاڭلى، الان سىندى ەجەلگى تايپالار اتالادى. ءبىز وسىنداي ايتۋلى تايپالاردىڭ ۇرپاعى ەكەنىمىزگە ەشكىم دە تالاسا المايدى. (قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. نىعىمەت مىڭجانيۇلى. شينجياڭ حالىق باسپاسى 1987جىل ب 47-153 ) مىنە مۇنداي تاريحتىڭ بىزگە بەرەتىنى بولاشاققا نىق سەنىم مەن جىگەر. ەلباسى ماقالاسىندا:ەۋروپاتسەنتريستىك كوزقاراس ساقتار مەن عۇندار جانە باسقادا بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ارعى بابالارى سانالاتىن ەتنوستىق توپتار ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تريحي ەتنو نەگىزدەرىنىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى بولعانى تۋرالى بۇلتارتپاس فاكتىلەردەن كورۋگە مۇكىندىك بەرگەن جوق.

ەلىمىزدىڭ قازبا جاراتىلىستىق بايلىعى مول،  ەكونوميكاسى دامۋعا بەت العان، ايتسە دە، رۋحاني جۇتاڭدىق جانىمىزعا ايازداي باتادى. ادام دەگەن مىڭ قۇبىلعىش ساناداعى كۇردەلى تىرشىلىك يەسى. جاھاندانۋ ءجۇرىپ جاتقان بۇگىندە جاستاردىڭ قازاقتىقتان الىستاپ بارا جاتقانىنا جانى اۋىرعان ەلباسى «جەتى قىرعا» ادەيى توقتالدى، ەلدەگى ويشىلدار مەن دارىندى تۇلعالار، عالىمدار، زيالى قاۋىم باس بولىپ بارشا ەل اتسالىسىپ ەلدىڭ جوعىن تۇگەندەپ، ءوزىمىزدى ءوزىمىز تولىق تانىپ، تولىق قاندى قازاق مەملەكەتىننىڭ ىرگەسىن بەركتەۋىمىز ءاربىر قازاققا پارىز.

ادامنىڭ تابىسقا جەتۋىن ونىڭ قانشا جەتىستىككە جەتكەنىمەن ەمەس، ونىڭ سول جولدا قانشا قيىندىقتان وتكەنىنە قاراپ باعالانۋى كەرەك. دەمەك، ەگەمەندىك الدىق ءبارى ءبىتتى، ەندى جاستىقتى بيىك قويىپ، اياقتى ايقاستىرىپ ۇيقتاۋ ەمەس، ناعىز كۇرەس، ناعىز ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتۋ ارقىلى ءار كىم قولىنان نە كەلەدى، سولاي وتانىنا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، ەلدىكتى ماڭگىلىككە ساقتاپ قالۋ ماسلەسى. ەلباسىنىڭ وسى جولى ايتقان كۇرمەۋلى ءتۇيىننىڭ ەڭ وزەكتى تۇسى وسى بولماق.

ەلباسى، كوتەرىلگەن ماسەلەلەر جان-جاقتىلى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، تەرەڭ زەردەلەۋدى قاجەت ەتەدى. سونداي-اق، ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنىڭ جانە بولاشاعىنىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىنە تىكەلەي قاتىستى دەپ اتاپ كورسەتتى. تاريح بىزگە نە بەرەدى، فيلوسوف كارل ساندبورگ ايتقانداي «وتكەن كۇن كۇرەسىنگە توگىلگەن كۇل ەمەس»، كەرىسىنشە، تاريح بىزگە ۇلكەن كۇش بەرەدى. وتكەندى ءبىلىپ، بۇگىندە ماقتانىشپەن جالىنداپ العا باسامىز. سولاي بارلىق سالادا جەتىستىككە شارشاماي جەتەمىز.

دەسە دە، ءبىز بۇعان دەيىن وزىمىزگە باسقالاردىڭ كوزىمەن قاراپ كەلدىك، ءتىپتى، ءوزىمىزدى ءوزىمىز ءالى تولىق تانىمايمىز، مىنە بۇلدا  باس ماقالادا ايتىلعان كۇرمەۋلى ءتۇيىننىڭ ءبىرى بولماق. اللاعا شۇكىر، بۇگىندە ەلىمىزدە ءار سالادا بىلىكتى ماماندار،  شەت ءتىلىن بىلەتىن عالىمدار تاۋەلسىزدىكتەن بەرى كوپتەپ جەتىستى، ەندى مىنە ەلباسىنىڭ كورسەتكەن باعىتى بويىنشا اۋقىمدى عىلىمي جوسپارلار جاساپ ىسكە كىرىسۋى كەرەك.

ءبىزدىڭ ەلدى، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى باسقالار باعالاي المايدى، ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز بىلگەندە، ۇلكەن جەتىستىككە جەتەمىز. باسقالاردىڭ قارسى پىكىرى قارا باقايىمىزعادا كەلمەسىن، ەگەر ءبىز باسقالاردى تىڭداپ، ءوزىمىزدى سولارعا باعالاتساق، وندا ءبارى ءبىتتى. سول سەبەپتى، ۇلت ويشىلى ابايدىڭ «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» ۇستانىمىن ۇستانىپ، ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە توپتالىپ، ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىن، ءتىپى ودان دا كوپ وي-جوتالارىن تۇگەندەگۋگە كۇش قوسايىق. ەلباسى بيىلعى جولداۋىندا 2019 جىلدى «جاستار جىلى» دەپ بەلگىلەپ بەردى، ءبىر حالىقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن ونىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان جاس وركەنىن، جاستارىن تاربيەلەۋ كەرەك. ءبىز ەلباسى ايتقان ۇلى دالانىڭ جەتى قىرىن تولىق تۇگەندەپ، ءوزىمىزدى كەمەل تانىپ، قازاق تاريحىن قايتا جازىپ، مۇراعاتتاردىڭ عىلىمي تۇردە جاڭارتىپ، ەلكتروندىق نۇسقادا ساقتاپ الەمگە جايۋعا مىندەتىمىز. قازاقتانۋ عىلىمىن مەكتەپتەن باستاپ جاس ۇلانداردىڭ ساناسىنا مىقتاپ سىڭىرە بىلسەك، ءبىزدى ەشقانداي جاۋ المايدى.

نۇرحالىق ابىراقىن، ال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-نىڭ PhD دوكتورى، الەم حالىقتارى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz