قازىرگى كەزەڭدە ءاربىر مەملەكەتتىڭ ورنىقتى دامۋى ءۇشىن مىناداي 3 فاكتورعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك: مەملەكەتتىك ساياسات، ەكونوميكالىق باعىت جانە ەكولوگيالىق جاعداي. بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ وزگەرىپ تۇرۋى زاڭدى قۇبلىس، ال ەكولوگيالىق اپاتتى توقتاتۋ نەمەسە باعىتىن وزگەرتۋ - وتە كۇردەلى قۇبىلىس. وسىنداي لاستانۋعا ادام ورگانيزمدەرى بىرتىندەپ ۇيرەنىپ، بۇل وزگەرىستەردى تىپتەن سەزبەيتىن بولعان. ادام دەنەسىنە ەنگەن ۋلى زاتتار ورگانيزمگە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، دەنساۋلىعىن بۇزادى. اعزادا كۇردەلى پاتولوگيالىق وزگەرىستەرگە الىپ كەلەدى.

وسى جاعدايلار تۋرالى عالىمدار مىناداي تاجىريبە جاساعان. ەكى باقانى الىپ، ءبىرىنشى باقانى ىستىق سۋ قۇيىلعان ستاكانعا سالادى. سوندا الگى ىستىق سۋعا سالىنعان باقا بار پارمەنىمەن ستاكاننان سەكىرىپ شىعىپ، امان قالادى. ال ەكىنشى باقانى سۋىق سۋ قۇيىلعان ستاكانعا سالىپ، ستاكاندى بىرتىندەپ قىزدىرادى. تەمپەراتۋرانىڭ بىرتىندەپ كوتەرىلۋىنە بويى ۇيرەنگەن باقا، ەڭ سوڭىندا ىستىق سۋعا پىسىپ ولەدى. وسى تاجىريبەدەن نەنى تۇسىنۋگە بولادى؟ قازىرگى كەز ادامزاتتىڭ تاعدىرى، ەكىنشى باقانىڭ تاعدىرىنا ۇقساپ كەتەدى. قورشاعان ورتا، اينالامىز بىرتىندەپ لاستانۋدا. وعان بويىمىز ۇيرەنگەنى سونشا، ءبىز قورشاعان ورتاداعى قاتتى قالدىقتارعا، لاستانعان سۋلارعا، اۋاعا ءمان بەرمەيمىز. ال وسى لاستانۋلار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانشالىق قاۋىپ اكەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

قازىرگى كەزەڭدە ءاربىر مەملەكەتتىڭ ورنىقتى دامۋى ءۇشىن مىناداي 3 فاكتورعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك: مەملەكەتتىك ساياسات، ەكونوميكالىق باعىت جانە ەكولوگيالىق جاعداي. بۇل ۇشەۋى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ وزگەرىپ تۇرۋى زاڭدى قۇبلىس، ال ەكولوگيالىق اپاتتى توقتاتۋ نەمەسە باعىتىن وزگەرتۋ - وتە كۇردەلى قۇبىلىس. وسىنداي لاستانۋعا ادام ورگانيزمدەرى بىرتىندەپ ۇيرەنىپ، بۇل وزگەرىستەردى تىپتەن سەزبەيتىن بولعان. ادام دەنەسىنە ەنگەن ۋلى زاتتار ورگانيزمگە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، دەنساۋلىعىن بۇزادى. اعزادا كۇردەلى پاتولوگيالىق وزگەرىستەرگە الىپ كەلەدى.

وسى جاعدايلار تۋرالى عالىمدار مىناداي تاجىريبە جاساعان. ەكى باقانى الىپ، ءبىرىنشى باقانى ىستىق سۋ قۇيىلعان ستاكانعا سالادى. سوندا الگى ىستىق سۋعا سالىنعان باقا بار پارمەنىمەن ستاكاننان سەكىرىپ شىعىپ، امان قالادى. ال ەكىنشى باقانى سۋىق سۋ قۇيىلعان ستاكانعا سالىپ، ستاكاندى بىرتىندەپ قىزدىرادى. تەمپەراتۋرانىڭ بىرتىندەپ كوتەرىلۋىنە بويى ۇيرەنگەن باقا، ەڭ سوڭىندا ىستىق سۋعا پىسىپ ولەدى. وسى تاجىريبەدەن نەنى تۇسىنۋگە بولادى؟ قازىرگى كەز ادامزاتتىڭ تاعدىرى، ەكىنشى باقانىڭ تاعدىرىنا ۇقساپ كەتەدى. قورشاعان ورتا، اينالامىز بىرتىندەپ لاستانۋدا. وعان بويىمىز ۇيرەنگەنى سونشا، ءبىز قورشاعان ورتاداعى قاتتى قالدىقتارعا، لاستانعان سۋلارعا، اۋاعا ءمان بەرمەيمىز. ال وسى لاستانۋلار ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قانشالىق قاۋىپ اكەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

الماتى شاھارىندا دا قورشاعان ورتانىڭ جاعدايىنىڭ ءماز ەمەس ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. بۇعان قالاداعى قاپتاعان كولىك پەن تاۋ بوكتەرىنە دەيىن سالىنعان ىعى-جىعى قۇرىلىستار، قالادا ورنالاسقان ونەركاسىپ ورىندارى باستى سەبەپشى ەكەنى بەلگىلى. دەيتۇرعانمەن، وسى لاستانۋلارعا ەڭ باستى سەبەپشى ءوزىمىز ەكەنىمىزدى ۇمىتپايىق.

قورشاعان تابيعي ورتا تۋرالى دۇرىس تانىم، تاربيە بولماي، ول تۋرالى اۋىز اشۋ مۇمكىن ەمەس. الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىندە كەلە جاتقانىمدا مىناداي جاعدايعا كۋا بولدىم. بالاسىن جەتەكتەگەن ايەلدىڭ قولىنداعى پاكەت تولى قوقىستى، قوقىس جاشىگىنە سالماي جول جيەگىنە تاستاي سالعانىن كورگەن الدەكىمدەر: «مۇنىڭىز نە، قوقىس جاشىگىنە سالمايسىز با؟ تازالىققا كوڭىل بولسەڭىزشى» دەۋى مۇڭ ەكەن، الگى ايەل: «وندا سەنىڭ نە شارۋاڭ بار، قايدا تاستايمىن ءوزىم بىلەم، تازالىقشىلار تەگىن اقشا الا ما؟ سولار تازالاسىن» دەپ كەتە باردى. مىنەكي، بىزدەگى جاۋاپكەرسىزدىكتىڭ كورىنىسى. الگى ايەل قورشاعان ورتانى لاستاعانىمەن قويماي بالاسىنا دا تەرىس ونەگە كورسەتىپ كەتكەنىن ويلاماعان بولار. جاسىنان وسىنداي ونەگە كورگەن ۇرپاقتى ەسەيگەندە قورشاعان ورتانىڭ جاعدايى الاڭداتادى دەيسىز بە؟

لاستانۋ كورسەتكىشى جاعىنان قالامىز دۇنيە ءجۇزى قالالارىنىڭ الدىڭعى وندىعىندا. شىركىن، شاھارىمىز باسقا جاقسى جاقتارىنان وسىنداي كورسەتكىشتەر كورسەتكەندە عوي. ماماندار «الماتىدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەرەسەك تۇرعىنداردىڭ وكپەسى، 40 جىل ۇزدىكسىز تەمەكى شەككەن ادامنىڭ وكپەسىمەن بىردەي، ال الماتىدا ومىرگە كەلىپ، 1 جاسقا تولعان ءسابيدىڭ وكپەسى 8 جىل شاحتادا جۇمىس ىستەگەن ادامنىڭ وكپەسىندەي» دەيدى. بۇل مالىمەتتەر اسىرا ايتىلعاندا بولار، دەسە دە قالامىزداعى تۇرعىندار اراسىندا تىنىس جولى، وكپە اۋرۋلارىنىڭ كوپ ەكەنىن ەسكەرسەك، ويلاندىرارلىق جاعداي.

قالادا قازىر تۇرعىندار عيماراتىنىڭ ماڭىنداعى كوگالدار، بالالار وينايتىن الاڭدار بارلىعى كولىك تۇراعىنا اينالعان. تىپتەن سول جاسىل ءشوبى جايقالىپ تۇرعان الاڭعا اسفالت قالدىقتارىن توسەپ، تۇراق جاساپ جاتقاندارعا: «بۇلارىڭىز نە؟ تابيعي ورتا قايتالانباس بايلىعىمىز ەمەس پە؟» - دەسەم، ولار بەتتەرى بۇلىك ەتپەستەن: «سوندا كولىكتەرىمىز باتپاقتىڭ ورتاسىندا تۇرۋى كەرەك ەكەن عوي» دەپ قارسى جاۋاپ قايىردى. ال بىراق وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاقتارىنىڭ دەنساۋلىعىن ءوز قولىمەن ءبۇلدىرىپ جاتقانىن ولار مۇلدە ويلاماعان شىعار سوندا.

قالامىزدىڭ الاتاۋ اۋدانىنا ورنالاسقان وجەت، بايبەسىك، شاڭىراق ىقشام اۋداندارى كۇندىز دە، كەشكە دە قاپتاعان قارا تۇماننان كوز اشپايدى. بارا قالساڭىز، اششى ءتۇتىن قولقانى قابادى. وسى قارا تۇتىندەر كەي كۇندەرى جەلمەن بىرگە قالانىڭ بارلىق كەڭىستىگىن جاۋىپ كەتەدى. اۆتوكولىك پەن پەشتەردەن شىققان ىس - تۇتىندەر باسقا بارار جەرى بولماعان سوڭ تۇرعىنداردىڭ وكپەسىنە كەلىپ تىعىلادى.

اۆستراليا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى مىناداي بولجام جاساپتى. ەندى 300 جىلدان سوڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالاردىڭ اسقىنۋىنا بايلانىستى، ءىرى مەگاپوليستەردە ادامدار ءومىر سۇرە المايدى.

ءبىزدىڭ قورشاعان ورتانى لاستاعان ءاربىر جاعىمسىز ءىس-ارەكەتىمىزگە تابيعات ءوز جاۋابىن بەرەتىنىن ەسكەرسەك، قالامىزدىڭ تاعدىرى ءوز قولىمىزدا. «ءبىز جەرىمىزدى اتا-بابامىزدان مۇراعا العان جوقپىز، ۇرپاقتارىمىزدان قارىزعا الدىق». سوندىقتان قورشاعان ورتا تۋرالى ءتالىم-تاربيەنى ۇرپاقتار ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ەكولوگياسى تازا جاسىل قالا قۇرايىق!

«اباي-اقپارات»