|
قىر باسىنان قاراعاندا ءبىزدىڭ شاعىن اۋىل الدەكىمنىڭ نە ارباسىنان، نە دورباسىنان ءتۇسىپ، شاشىلىپ قالعان اسىقتاي بىتىراپ جاتادى. مۇنداعى ۇيلەردىڭ جالپى ۇسقىنى ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولعانمەن، بارلىق جەردەگىدەي ءار شاڭىراقتىڭ تاعدىرى ءار ءتۇرلى، ءار باسقا. مۇندا نەبارى وتىزعا جۋىق قانا ءتۇتىن بار. سول وتىز ۇيدەن تاڭەرتەڭ،كەشكە وتىز ءتۇتىن بۋداقتاعاندا اۋىل ءۇستىن كادىمگىدەي بوزعىلت تۇمان باسىپ، جاپىرايعان جاتاعان ۇيلەردى كوگىلدىر پەردەگە وراپ كەزدەن تاسالايدى.بالالىق شاقتىڭ قىزىعى مەن قيىڭدىعى جايلى، وتكەن ءومىردىڭ جۇرەككە تاستاپ كەتكەن قۋانىشى مەن قايعىسى تۋرالى، اسىرەسە، سوعىس جىلدارىنداعى كۇلكىگە ساراڭ، مۇڭعا جومارت قىستالاڭ دا اۋىر شاقتارى جايلى تالاي شىعارمالار جازىلىپ، تالاي فيلمدەر قويىلدى.
مىنە، اناۋ مۇنارتىپ جاتقان - مەن تۋعان اۋىل. ول اۋىلدى كەزىندە جۇرت ءار ءتۇرلى اتايتىن. بىرەۋلەر "كىشكەنتاي اۋىل" دەپ، بىرەۋلەر "اۋمەسەرلەر اۋلى" دەپ اتادى. ال باز بىرەۋلەر "دەمەسىن اۋلى" دەپ ايدار تاقتى.قالاي بولعاندا دا، بۇل اۋىل ەشبىر اۋىلعا ۇقسامايتىن ەدى، سوندىقتان دا ونىڭ اتىن ەستىگەن ادام ەلەڭ ەتپەي جايباراقات قالمايتىن. ادام بالاسىنىڭ ءبارى بىردەي تۋىلىپ، اركىم ءار باسقا ولەدى.
قىر باسىنداعى مىنا قورىم - وسى كىشكەنتاي اۋىلدا تۋىپ-وسكەن ادامداردىڭ ماڭگىلىك قونىسى. ولار دا ءبىر كەزدە شىر ەتىپ انادان تۋدى، ءتاي-ءتاي باستى، اتا-انانىڭ قۋانىشى بولدى، قايعىسى بولدى، بىرەۋدى ۇناتتى، بىرەۋدى جەك كوردى، ومىردەن بىردە جاقسىلىق، بىردە جاماندىق كوردى،ءومىردىڭ ءبىر ساتىندە تەنتەك بولدى، بىردە اقىلدى بولدى،ءسويتىپ، "تىرشىلىك" دەپ اتالاتىن مىنا جالعاندا كوزى جۇمىلعانشا تىربانىپ ءوتتى.
قازىر ولاردى ەشكىم بىلمەيدى. ءبىر كەزدە وسى ءومىردىڭ قوجاسى بوپ، جەر سارايىن دۇرىلدەتىپ جۇرگەن جاندار قازىر جىم-جىرت، وزدەرى تۋىلعان كەزگە دەيىن قالاي بەلگىسىز توزان بوپ ۇشىپ كەلسە، ەندى سونداي بەلگىسىز، تىلسىم توزاڭعا قايتا اينالعان. كۇنى كەشەگە دەيىن، كەۋدەسىنەن جان شىققانشا جەر ۇستىندەگى الدامشى تىرلىكتىڭ قىزىعىنا شىنىمەن سەنىپ، ماڭگى جاسايتىنداي شىنىمەن الىسىپ-جۇلىسىپ كەلگەن ەكى اياقتى جۇمىر باستى اڭعال پەندەلەر قازىر قايدا كەتتى؟ ولار كىمگە اينالدى، نەگە اينالدى؟ ەشكىم دە بىلمەيدى...
حان دا وتكەن، قارا دا ەتكەن، قايىرشى مەن باي دا وتكەن، دانىشپان مەن اقىماق تا وتكەن، ءسويتىپ بارىپ ءبارى-ءبارى انا دۇنيەدەن ادىلەت تاۋىپ، ءبارى بىردەي كادىمگى قاڭقا سۇيەككە اينالعان ادامدار ەندى عانا تەڭەلگەڭدەي توپىراق كورپەلەرىن قىمتاي جاۋىپ قىر باسىڭداعى "ەندى ءبارىبىر" جالعاننىڭ قۇشاعىندا ءۇن-ءتۇنسىز جاتىر. سول قۋ سۇيەكتەردى سۋىرىپ الىپ، ولاردىڭ بويىن، سالماعىن، بەت-الپەتىن، ءتىپتى، ۇلتىن دا اجىراتۋعا بولار، بىراق كىم اقىلدى، كىم دانىشپان ەشكىم بىلە الماق ەمەس. ويتكەنى،ونىڭ ەندى قاجەتى جوق، ال انا دۇنيە ولاردىڭ كىم بولعانىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى.
ال مىناۋ - دەمەسىننىڭ مولاسى. تىرلىگىندە ونى جۇرت "جىندى" دەدى، "اۋمەسەر، ەسالاڭ" دەدى. بىراق ونىڭ كوزى جۇمىلعان ساتتەن باستاپ، توڭىرەكتەگى بارشا ادام ۇزاق ۋاقىت ويلانىپ قالدى. ال ول بولسا، ءوزىن "تىنىشتىق كۇزەتشىسى" دەپ اتاۋشى ەدى.
شىنىندا دا، كىم ەدىڭ سەن، دەمەسىن؟
مەن وقيعانى باسىنان باستاپ ايتايىنشى.
* * *
قىستىڭ قاقاعان شاعى. وبلىس ورتالىعىنان تىم شالعايدا جاتقان- كىشكەنتاي اۋىلدىڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ، سۇلىق جاتىر.جەلسىز تىمىرسىق اياز. جاتاعان ۇيلەردىڭ مىرتىق مۇرجالارىنان تىرشىلىك بەلگىسىن ءبىلدىرىپ، قيسىق ءتۇتىن بۋداقتاي كوتەرىلەدى.سوعىس كەزەڭىنىڭ يىقتان وزگەن جاداۋ دا جابىرقاۋ كورىنىسىنەن ادامداردىڭ دا ەڭسەسى تۇسىڭكى.بىراق بالانىڭ اتى قاشان دا بالا. ولار ىشەرگە تاماق،كيەرگە كيىم بولماسا دا بەيعام كۇلكىگە دايىن تۇرادى.جاماۋ-جاسقاۋ، ولپى-سولپى كيىنگەن جەتى-سەگىز بالا قاننەن-قاپەرسىز سىرعاناق تەۋىپ ءجۇر. جىرتىق ەتىك، شولاق تون، كەڭ شالبار، توزعان مالاقايلاردىڭ كورمەسى وسى بالالاردىڭ ۇستىندە. جاستارىنا جەتپەي ەرتە ەسەيگەن، سول مەزگىلسىز ەسەيگەندىگىمەن-اق اياۋشىلىق تۋعىزاتىن بالالار.
بىراق ولار وتە كوڭىلدى. ولاردىڭ كۇلكىلەرىنە قاراپ بۇل وڭىرگە سوعىس زاردابى تيمەگەندەي، نەمەسە الدەقاشان بەيبىتشىلىك ورناعانداي ەدى.ءبىر اعاش شاناعا ءۇش بالا وتىرىپ، ولاردىڭ سوڭىنا تاعى ءۇش-ءتورت بالا جابىسىپ، توبەدەن قۇلديلاپ كەلەدى.ەڭىسكە جەتە بەرگەندە شانا اۋدارىلىپ، ءبارى وپىر-توپىر بولدى دا قالدى. ولار ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ، قۇلاعاندارىن ءبىر-بىرىنەن كورىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ موينىنا قار تىعىپ ءماز بوپ جاتقاندا شەتتە تۇرعان ءبىر بالا جانۇشىرا ايعاي سالدى.
- پولۋندرا! دەمەسىن كەلە جاتىر!
بىرنەشە بالا جاقىن ماڭدا تۇرعان بۇزىلعان جامان تامعا كىرىپ جوق بولدى.
ۇستىندە كونەتوز سولدات شينەلى، باسىندا سولدات قۇلاقشىنى بار دەمەسىن كورىندى، ءبىر بۇرىشتان شىعا كەلىپ،تۋرا وسىلاي قاراي ءجۇردى. ونىڭ قولىندا دوربا، شاماسى قاراسپان بازارىنان كەلە جاتىر. بۇل جولى ودان ادام قورقا قوياتىنداي ەمەس، بىراق اۋىل ادامدارى ودان قورقىپ ۇيرەنگەن. ول الدەنەگە كوڭىلدەنىپ، ىرجيا كۇلىپ كەلە جاتسا دا، بالالار تۇس-تۇسقا قاشا جونەلگەلى تۇرادى.
جالپى، بۇل اۋىلدىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە، بالالارى دەمەسىن دەسە زارەلەرى كەتەدى. ال دەمەسىن بولسا وسى كەزگە شەيىن بىرەۋگە كۇش كورسەتىپ، قيانات جاساپ كورگەن ەمەس.ەسكى كەزدەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ اكە-شەشەسىن اق باندىلار اتىپ كەتكەن دەسەدى. التى جاسار بالانىڭ كوزىنشە اتىپتى. سودان ول كەڭكەلەس بوپ قالعان كارىنەدى. سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا مايدانعا سۇرانىپتى. بىراق دارىگەرلەر رۇقسات ەتپەگەن. سويتسە دە، ينتەندانتتىق باتالوندا ءبىراز بولىپ ەلگە ورالعان ەكەن. سوعىس تۋرالى حابار، ونىڭ الىستاعى ءدۇمپۋى دەمەسىننىڭ دەلەبەسىن بۇرىنعىدان دا قوزدىرا تۇسەتىن.
دەمەسىن جان-جاققا تىم-تىراقاي قاشا جونەلگەن بالالاردىڭ بۇل قىلىعىنا ءماز بوپ كۇلىپ تۇر.
- ەي، بۇلارىڭ نە؟- دەپ ايعايلادى ول قارقىلداي كۇلىپ.- مەنەن نەگە قاشاسىڭدار؟ سەندەردەن قىزىل اسكەر شىقپايدى، ويتكەنى سەندەر سۋ جۇرەكسىڭدەر!
جاقىنداعى جامان تامنان جاسقانا شىققان داۋىس ەستىلدى.
- جوق، ءبىز قورقاق ەمەسپىز!..
- سەن كەتكەن سوڭ شىعامىز.
دەمەسىن تاعى دا قارقىلداي كۇلدى.
- مەن كەتكەن سوڭ؟ ماسساعان باتىر بولعاندارىڭا! ال سەندەر مەنىڭ قايدان كەلە جاتقانىمدى بىلەسىڭدەر مە؟
- بىلمەيمىز.
- بىلگىمىز دە كەلمەيدى.
دەمەسىن اشۋلانعان جوق.
- مەن بازاردان كەلە جاتىرمىن، بىلدىڭدەر مە، بازاردان! مىنە، مىنانى كوردىڭدەر عوي،- دەپ ول دورباسىن جوعارى كوتەردى.- بۇل نە؟
- دوربا،- دەدى ءمۇتان دەگەن بالا دۋالدان جارتىلاي سىعالاپ.
- دۇرىس! ءدال تاپتىڭ. ال ىشىندە نە بار؟ ەشكىم جاۋاپ بەرە المادى.
- مۇنىڭ ىشىندە كامپيت بار، ءتاتتى كۇلشە بار! مەن سەندەرگە ادەيى ارناپ الدىم. كەلىڭدەر، جاقىنداڭدار!
بالالار ونىڭ سوزىنە سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ءۇنسىز قالدى.دەمەسىن دوربانىڭ اۋزىن قايىرىپ، ىشىندەگى بارىن كورسەتىپ قويدى دا، ءوزى اۋلاعىراق بارىپ تۇردى.اۋەلى ءبىر بالا جاقىندادى. ول جايلاپ باسىپ كەلىپ،دوربا ىشىندە شىنىمەن كامپيت جاتقانىن كوردى.بىرەۋىن،سونان سوڭ ەكەۋىن، ۇشەۋىن الىپ جەدى. ونىڭ شىنىمەن كامپيت جەپ جاتقانىن كورىپ، وزگە بالالار دا لاپ قويدى.بىرنەشە سەقۋندتىڭ ىشىندە دوربا شۇباتىلىپ بوس قالدى.
دەمەسىن ولارعا قاراپ جاس بالاشا ءماز بوپ كۇلىپ تۇر.بالالاردىڭ ەرەسەكتەۋى ءمۇتان وعان جايلاپ جاقىندادى.
- قالاي ، شىنىمەن كامپيت پە ەكەن؟- دەدى دەمەسىن مۇتانعا تونە قاراپ.
- ءيا. راقمەت! ەكەۋىن اپاما اپارىپ بەرەمىن دەپ الىپ قالدىم.
- جارايسىڭ! اقىلدىسىڭ! كەلەسى جولى تاعى دا اكەپ بەرەم. بىراق مەنەن قورىقپايتىن بولىڭدار. كەلىستىك پە؟
- كەلىستىك. دەمەسىن اعا، ءبىز سوعىس ويىنىن وينايىق دەپ ەدىك. ەشكىم فاشيست بولعىسى كەلمەيدى. ءسىز فاشيستبولىڭىزشى ا؟
دەمەسىننىڭ كۇلكىسى بىردەن تىيىلىپ، بەتىنە اشۋ-ىزاسى ويناپ شىعا كەلدى.
- ج-وق! ونداي ويىن ويناۋعا بولمايدى. باسقا ويىن ويناڭدار!- دەدى ول اقىرىپ.
- ءبىز باسقا ويىن بىلمەيمىز.
- نەگە بىلمەيسىڭدەر؟ باسقا ويىن قۇرىپ قالدى ما؟
- باسقا ويىن قىزىق ەمەس.
- نەگە قىزىق ەمەس؟ قىزىق بولعاندا قانداي!
- ايتىڭىزشى، قانداي ويىن؟
- بەيبىتشىلىك...
- بەيبىتشىلىك؟
بالالاردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە قاراپ تۇرىپ قالدى. تىماعى كوزىنە تۇسكەن ءبىر كەتىك بالا ماڭدايىنا ساۋساعىن اپارىپ، كوزىن الارتتى. "جىندى" دەگەنى.
- ءبىز بەيبىتشىلىك ويناي المايمىز.
بالالار "قارۋ-جاراقتارىن" تاستاي سالىپ، بەت-بەتىمەن قاشا جونەلدى.دەمەسىن ءمۇتاندى "اتىپ قۇلاتتى"- ۇرىپ جىقتى. قولىنا سوققى تيگەن بالا قار ۇستىنە جالپ ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى.
- فاشيستەر! ولارعا ءولىم! ولار ءبىزدى قاشانعى ولتىرە بەرەدى!- دەپ دەمەسىن وزگە بالالاردى دا تىم-تىراقاي قۋا جونەلدى.
بالالاردىڭ ۋ-شۋى مەن قار ۇستىندەگى توپالاڭدى كورىپ،جان-جاقتان ادامدار جينالىپ قالدى. كولحوز باستىعى ورمانتاي، اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى ارداق، سوققىعا جىعىلعان ءمۇتاننىڭ اناسى حاديشا جەتتى' زىر جۇگىرىپ. ەشكىم دەمەسىندى توقتاتا الار ەمەس. قۇتىرىنىپ العان دەمەسىننىڭ قاھارى مەن ايبارىنان ادام شوشىنارلىقتاي.
- ورمانتاي قايناعا-اۋ، توقتاتساڭىزدارشى انا دەمەسىندى! ويباي-اۋ، بالالاردى قىرىپ بىتەتىن بولدى عوي!-دەپ حاديشا جۇگىرىپ كەپ بالاسى ءمۇتاندى كوتەرىپ الدى. سوققىعا تاعى ءبىر بالا قۇلادى.
- تاعى ءبىر فاشيست قۇلادى! بالەم، ساعان سول كەرەك!-دەپ دەمەسىن ورشەلەنىپ ءجۇر، ورمانتاي مىنا كورىنىستەن جانى شوشىپ، ونىڭ قارسى الدىنا كەپ كولدەنەڭدەپ تۇرا قالدى.
- دەمەسىن! توقتا دەيمىن! ساعان نە بولعان، دەمەسىن!اي، سەنىڭ اقىلىڭ قايدا كەتكەن، توقتا دەيمىن! توقتا!
دەمەسىن ونىڭ ءسوزىن ەلەڭ قىلار ەمەس. "جاۋىنگەرلەر،العا-ا!" دەپ بالالاردى جەكە-جەكە قۋىپ ءجۇر.ورمانتاي باسقا امالى تاۋسىلعان سوڭ، شاناسىڭدا جاتقان مىلتىعىن الىپ، وعان تۋرا كوزەنىپ تۇرا قالىپ ەدى، دەمەسىن ودان يمەنۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ مىلتىعىن تارتىپ العاندا، ايەلدەر جاعى زارە-قۇتىلارى قالماي شۋ ەتە ءتۇستى.
- ويباي، قۇرتاتىن بولدى!
- شەتىمىزدەن قىرادى، ويباي!..
مىلتىعىنان قاپىلىستا ايرىلعان ورمانتاي نە ىستەرىن بىلمەي، دالبالاقتاپ ونىڭ سوڭىنان جۇگىرە بەردى. "دەمەسىن،اقىلىڭ بار عوي، مىلتىعىمدى وزىمە بەر!"
- جوق، مىلتىق ماعان كەرەك! مەن فاشيستەردى اتامىن!- دەپ دەمەسىن ونىڭ زارەسىن ودان ارمەن كەتىردى.
- قايداعى فاشيست! ولار ءوز ادامدارىمىز عوي. جي ەسىڭدى!
وسى كەزدە ونىڭ قارسى الدىنان ارداق شىعا كەلىپ،كولدەنەڭ تۇرىپ الدى. نەدەن بولسا دا تايىنبايتىن ءتۇرى بار.
|
- ءستاليننىڭ اتىمەن بۇيىرامىن، توقتا!- دەدى ول ءارى قورقىنىشتى، ءارى ايبارلى ۇنمەن.
بۇل ءساتتى كوزبەن كورمەگەن ادام سەنبەس ەدى. جۇرتتىڭ كوز الدىندا تاڭعاجايىپ وقيعا بولدى: دەمەسىن الاسۇرعان قالپىنان ايرىلىپ، قيمىلسىز تۇرىپ قالدى. جۇرت تا تىنا قالعان.دەمەسىن بويىن تىكتەپ، اسكەري ادامداي سىرەسە قاپتى.الدەن سوڭ قولىن ماڭدايىنا اپارىپ:
- قۇپ بولادى! بۇيرىعىڭىزگا قۇلدىق! ەڭ سوڭعى ءپاشيستىڭ قۇلاعانىن حابارلاۋعا رۇقسات ەتىڭىز، جولداس ستالين!- دەدى ول.
- دەمەسىن-اۋ، سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭ قايداعى فاشيست!- دەدى ارداق وزىنە-ءوزى كەلە الماي قالشىلداپ.-سەن ءوز ادامىمىزدى سوققىعا جىقتىڭ! ول ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىڭ!
- مەن پاشيست ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيمىن! ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيدى!
وسى كەزدە سوزگە حاديشا ارالاستى:
- قۇداي-اۋ، ايتىپ تۇرعانىڭ قايداعى فاشيست؟ بۇل ماڭدا جاۋ جوق. جاۋ دەپ جۇرگەنىڭ. مەنىڭ بالام - مۇتان!سەن ونى جاقسى كورۋشى ەدىڭ عوي. مەن ونىڭ اناسىمىن،حاديشامىن!
دەمەسىن ويلانىپ قالدى. كولحوز باستىق ورمانتاي ونىڭ قاسىنا كەپ، يىعىنا قولىن سالدى. بۇل اۋىلدا ودان قايمىقپايتىن، ونىمەن ەركىن سويلەسەتىن جالعىز ادام -وسى ورمانتاي.
- دەمەسىن، سەن بۇل مىنەزىڭدى قوي،- دەدى ول باياۋ ۇنمەن.- جوق جەردەن جاۋ ىزدەپ الاسۇرما. بۇل اۋىلدا فاشيست جوق. ولار اندا، الىستا.- ول اۋىل سىرتىنا قاراي قولىن سىلتەدى.
- وتكەن جولى ۇستاپ اكەلگەن ەكى پاشيست شە؟
- ولار فاشيست ەمەس، ولار ەل ۇستىنەن كۇن كورگىسى كەلگەن بەيشارا ۇرىلار عوي.
- ولار دا پاشيست! ءبارىبىر پاشيست!
دەمەسىن مىلتىقتىڭ پاترونىن الىپ، ۇڭعىسىن ۇرلەدى دە، ونى يىعىنا اسىنىپ، كەتۋگە ىڭعايلانا باستادى. ونىڭ كەتكەلى جاتقانىن كورگەن جۇرت شۋ ەتە قالدى.
- ويباي، مىلتىقتى الىپ قالىڭدار!- دەدى ءمانسيا دەگەن ايەلدىڭ جان داۋسى شىعىپ.
- ءىم... م... دەمەسىن-اۋ... مەنىڭ... مىلتىعىمدى... بەڭىپ كەتسەڭ قالاي بولار ەكەن...- دەپ ورمانتاي مىڭگىرلەپ ەدى،دەمەسىن وعان جالت قارادى.
- مىلتىق مەنىكى! ول ماعان كەرەك! مەن ونىمەن پاشيستەردى اتامىن!
وسىنى ايتتى دا، ول ءجۇرىپ كەتتى. جۇرت تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى.
- ياپىرىم-اي، سەن ونىڭ ءتىلىن قالاي تاپتىڭ؟- دەدى ءشامسيا دەگەن ايەل ارداققا قاراپ.- سەن بولماعاندا ول ءبىرازىمىزدى جايراتىپ سالاتىن با ەدى، قايتەر ەدى؟
- بوستان-بوسقا ايباراق سالما. ازىرگە دەمەسىننىڭ قولىنان ولگەن ادامنىڭ مولاسى جوق،- دەدى ورمانتاي وعان جاقتىرماي قاراپ.
- اۋ، حالايىق!- دەدى ارداق جۇرتقا قاراپ.- وسىنشا قاۋىم بوپ وتىرىپ ءبىر جىندىعا شامامىز كەلمەي مە؟سوعىس اۋىرتپالىعى يىعىمىزدان ءبىر باسسا، مىنا دەمەسىن دەگەننىڭ ۇرەيى ەكى باسىپ، ەڭسەمىزدى ءتۇسىرىپ جىبەردى عوي.ءبىر امالىن تابايىق تا!..
- سونىمەن نە دەمەكسىڭ؟- دەدى ورمانتاي.
- وسىندا ءبىراز جۇرت جينالىپ قالعان ەكەنبىز. سوننى ءبارىمىز اقىلداسساق قايتەدى؟
- ال اقىلداسساق اقىلداسايىق، سوندا نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
- ءيا، مايدانعا جىندى كەرەك بوپ جاتىر ەدى، جامان قاتتى،- دەدى ەكىنشى ءبىر شال قارسىلاسىپ.
- وۋ، ول سول سوعىستان كونتۋجەن بوپ ورالعان جوق پا؟..
- سوعىسقا جەتە الماي جولدان قايتقان،- دەدى تاعى بىرەۋ.
- مەندە مىناداي ۇسىنىس بار،- دەدى ارداق بوس ءسوزدى جاقتىرماي.- اۋدانمەن كەلىسىپ، ونى جىندىحاناعا جىبەرۋ كەرەك.
- جىندىحاناسى نەسى؟ وبال ەمەس پە؟
- دۇرىس. تابىلعان اقىل! ولەتىن بولدىق قوي زارەمىز كەتىپ،- دەپ تۇس-تۇستان اركىم وزىنشە شۋلاپ قويا بەردى.
- جىندىحانا دەيسىڭدەر، ءا!- دەدى ورمانتاي كۇرسىنىپ.- ەلدىڭ زارەسىن الىپ، اپشىسىن قۋىرعان ادامنىڭ ورنى، ارينە، بۇل جەر ەمەس. بىراق مەن ونى قيمايمىن.
ونىڭ اكە شەشەسىن جيىرماسىنشى جىلدارى باندىلار اتىپ كەتتى. بالانىڭ كوزىنشە اتتى. ول كەزدە بۇل بەس-التى جاسار ەدى. ول شىرىلداپ مەنىڭ قولىمدا قالعان. ەندى ونى كوزىم قيىپ قالاي جىندىحاناعا جىبەرمەكپىن!
- تولقىپ كەتتى مە، ول ورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتتى.- ونىڭ ۇستىنە...ول سەندەر ايتقانداي جىندى ما؟ ەشكىمگە وبال-زيانى جوق، اۋىل شەتىندە وزىمەن-ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. اۋىق-اۋىق الگىندەي مىنەز كورسەتەتىنى راس. ول وتەدى دە كەتەدى عوي.-از-كەم ويلانىپ، تۇردى دا كەنەتتەن:- ال ونىمەن سىرلاسىپ كورگەندەرىڭ بار ما؟- دەدى.
ەشكىم ۇندەمەدى.
- ارينە، ەشكىم ونىمەن سويلەسىپ كورگەن جوق. سوندىقتان دا ونى ەسالاڭ، دەلقۇلى دەيسىڭدەر.
- ال ءسىز شە؟- دەدى ارداق.
- ە-ە، ول ۇزاق اڭگىمە. كەيدە ماعان دا دەنى دۇرىس ەمەس بوپ كورىنەدى. ال ەندى بىردە بارىمىزدەن اقىلدى سياقتى.
- ءيا، ايتقاندارىڭىز ورىندى-اق. بىراق مىنا بالالار مايدانداعى اكەلەرىنىڭ قازاسىن ەستىپ ءبىر قايعىرسا، دەمەسىنمەن كەزدەسىپ قالۋدان تاعى قورقىپ، جۇرەكتەرى وينامالى بوپ ءبىتتى... ءتىپتى، ەرەسەك مىنا بىزدەر دە ەمىن-ەركىن جۇرە المايمىز.
- ۇيات بولسا دا ايتايىن، قاجەتتى شارۋامەن تۇندە دالاعا شىعۋدان دا قالدىق،- دەدى الگى ءمانسيا دەگەن ايەل توپ ىشىنەن بوي كورسەتپەي.
- ءاي، ءمانسيا، جاتار ورىنعا شايدى از ءىشۋ كەرەك،-دەدى ءبىر شال.- سوندا بۇكىل اۋىل بوپ بەتىنە قاراپ وتىرعان جالعىز قۇدىقتىڭ دا سۋى ۇنەمدەلگەن بولار ەدى.
- توقتاتىڭدار دىردۋ ءسوزدى،- دەدى قاشان دا اشۋلى ارداق.- نەمەنە، دەمەسىندى جىندىحاناعا جىبەرەيىك دەگەندە مەن ءبىر جەتىسكەندىكتەن ايتىپ تۇر دەيسىڭدەر مە؟ سەندەر مەيىربانسىڭدار دا، قارا جۇرەك مەن عانا ەكەن عوي؟جالعىز مەن ءۇشىن ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق. مەن سەندەردىڭ قامدارىڭدى ويلاپ تۇرمىن. اۋىلعا اعايىن-تۋىستار ات ءىزىن سالىپ ارالاسۋدان قالدى. كۇزدىكۇنى اناۋ تۇرعان اقساقال مەن كەمپىرىن ەسەككە قورجىن عىپ بايلاپ، اۋىل سىرتىنا ايداپ جىبەرگەن جەرىنەن بالالار تاۋىپ اكەلمەپ پە ەدى؟
- سويتكەن ول، سويتكەن! ول بىزگە جاقسىلىق اكەلمەيدى،- دەپ ءزابىر شەككەن اكىمبەك زارلاپ قويا بەردى.- بالالار تاۋىپ الماعاندا ءولىپ تە قالاتىن دا ەدىك، قايتەر ەدىك. ەندى ونىڭ قولىنا مىلتىق ءتۇستى. جىنى كەلگەن كۇنى بۇكىل اۋىلدى تىپ-تيپىل عىپ قىرىپ سالاتىن شىعار.
- قىرمايدى،- دەدى ەكىنشى ءبىر شال قارسىلاسىپ.-ەسەككە قورجىن عىپ بايلاپ جىبەرسە، وزدەرىڭدە دە ءبىر بالە بار. بيداي ۇرلاماق بوپ بارعاندا ۇستالعان كورىنەسىڭدەر عوي.
- نەمەنە، سەن كورىپ تۇرىپ پا ەدىڭ؟
- مەن كورمەسەم دە، باسقا كورگەندەر بار.
اكىمبەك اشۋعا باستى.
- سەن ماعان جالا جاپتىڭ عوي، ءا؟ جالا جاپتىڭ عوي.وي، پادەرىڭە نالەت!- دەپ ول كاكىمبەككە تۇرا ۇمتىلدى.ەكەۋى جاعالاسىپ، جۇرت ۋ-شۋ بوپ كەتتى.
- توقتاتىڭدار! شال مەن شال توبەلەستى دەگەن نە سۇمدىق!- دەدى ورمانتاي اراعا ءتۇسىپ. ول ەكى شالدى ەكى جاققا ءبولىپ جىبەردى.جۇرت شۋىلى باسىلىپ، ەكى شال تىنىشتالدى.
- اي، اقساقالدار-اي! انا جاقتا ەر ازاماتتار قان توگىپ جاتىر. ءبىز مۇندا ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ جاعامىزدان الىپ جاتىرمىز. قانە تاراڭدار! جۇمىستارىڭا بارىڭدار. ال دەمەسىن ازىرگە ەشقايدا دا بارمايدى،- دەپ ورمانتاي ناقتى شەشىم ايتتى.
جۇرت تاراپ، ورمانتاي مەن ارداق ءبىر ءسات وڭاشا قالعان ساتتە ارداق ءزىلدى داۋىسپەن:
- ايتپادى دەمەڭىز، ەگەر دەمەسىننىڭ قولىنان بىرەۋ-مىرەۋ مەرت بوپ جۇرسە، ،جاۋابىن ءسىز بەرەسىز،- دەدى ونى ساقتاڭدىرا سويلەپ. ءسويتتى دە، ءسوزىنىڭ جاۋابىن كۇتپەي سىرت اينالىپ جۇرە بەردى.
- بەرسەك بەرەرمىز،- دەدى ورمانتاي كۇبىرلەپ. ونىڭ بۇل ءسوزى وزىمەن ءوزى سويلەسكەندەي وزىنە دە ارەڭ ەستىلدى.ورمانتايعا ارداقتىڭ "ايەل" دەگەن ۇعىممەن قابىسپاس وسى ءبىر قاتال مىنەزى عانا ۇنامايدى. "سەڭدە اياۋشىلىق جوق، ونسىز دا قايعى جۇتىپ جۇرگەن جۇرتقا زىركىلدەي بەرمەسەڭشى" دەپ، وعان وڭاشادا تالاي ايتقان. بىراق ايتقاننان ءالى ەشقانداي ناتيجە شىقپاعان سەكىلدى.وسى كەزدە جاقىن ماڭداعى ءبىر ۇيدەن "باۋىرىمداپ"جىلاعان داۋىس ەستىلدى. ورمانتاي سەلت ەتە ءتۇستى.
- ءيا... تاعى دا ءبىر ازاماتتان ايرىلدىق،- دەدى ول كۇبىرلەپ.- ياپىر-اۋ، مىنا داۋىس قاي ۇيدەن شىعىپ جاتىر؟ جاڭا عانا دەمەسىن سوققىعا جىققان ءمۇتاننىڭ ءۇيى عوي... بايعۇس حاديشا-اي!.. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەگەن وسى!
ول اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، داۋىس شىققان ۇيگە قاراي ءجۇردى.ايەلدەردىڭ ورتاسىندا حاديشا جەر توقپاقتاپ جىلاپ وتىر ەكەن. ءمۇتان توردەگى اعاش توسەكتە ءالى ىڭىرسىپ جاتىر. مۇڭ شاعار بىرەۋدى كورگەندە ادام بويىنداعى قايعىنىڭ ۇدەي تۇسەتىن ادەتى شىعار، ورمانتايدى كورگەندە ايەلدەردىڭ دە داۋسى كۇشەيە ءتۇستى.
- ورەكە-اۋ، وزىڭىزبەن مايدانعا بىرگە اتتانعان ءابساماتىڭ قايدا؟ ونى قايدا تاستاپ كەتتىڭ؟!.. ءبىر ازامات ءبىر جاپىراق قاعاز بوپ ورالدى عوي، ورەكە-اۋ!..- حاديشانىڭ زارىن تىڭداپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ورمانتاي "سابىر، حاديشا، سابىر. مۇنداي قازانى جىلاماي قارسى الايىق. ەركەك توقتى قۇرباندىق... ەر ادام ۇيدە تۋىلىپ،تۇزدە ولەدى. امال قانشا... مىقتى بول!",- دەگەن ۇيرەنشىكتى سوزدەن باسقا ەش نارسە ايتا المادى.
اۋەلگى كەزدە قارالى حابار العان ءۇي يەسىنە ول بار بىلگەنىن سارىپ قىپ جۇباتۋ ايتاتىن. بەرتىن كەلە جۇباتۋ ايتۋ دا جاتتاندى ادەتكە اينالىپ، وعان ەشكىم قۇلاق اسپايتىندى شىعاردى. ورمانتاي دا ولاردى توقتاتۋ ءۇشىن بۇرىنعىداي جانىن سالمايدى،- جۇرت ىشكى شەرىن شىعارىپ بولماي ءبارىبىر توقتامايدى.ول ايەلدەر توبىنا جاقىنداپ، جايمەن عانا:
- ماسلوپرومعا ءسۇت جونەلتەتىن كەز بوپ قالدى. حاديشانى بۇگىن قوزعاماي-اق قويايىق. قانە، قايسىسىڭ باراسىڭ؟- دەدى. "مەن بارايىن" دەدى زەينەپ.
- ۇيىڭە بارىپ قالىڭ كيىن دە اتتان. قايتەمىز، جاعداي سولاي. ازاماتتار امان ورالعان سوڭ ۇيدەن شىقپاي ءبىر دەمالاسىڭدار.- ورمانتاي وسىنى ايتىپ ەزۋ تارتقان بولىپ ەدى، ونىسى مۇلدە ەرسى شىقتى.
زەينەپ ءلام دەمەستەن، جينالا باستادى. ورامالىن تارتىپ، كۇپايكەسىنىڭ بەلىن بۋدى. ونىڭ ماسلوپرومعا جۇرگەلى تۇرعانىن بىلگەن حاديشا:
- كۇن باتىپ كەتسە سوندا قونا سال. تۇنگى اياز جامان،- دەدى جىلاعانىن قويا ساپ. ول كەزدە جىلاپ وتىرىپ سويلەۋ ۇيرەنشىكتى ادەت بولاتىن.- توقتا، انداعىدان اياعىڭ ءۇسىپ قالادى عوي. ءما، مەنىڭ بايپاعىمدى كيىپ ال.-ول جالما-جان اياعىنداعى بايپاعىن شەشىپ بەردى. زەينەپ اۋەلى وعان، سونان سوڭ ورمانتايعا تاڭدانا قاراپ ەدى،ورمانتاي "ال" دەگەندەي ىم قاقتى. زەينەپ بايپاقتى كيىپ،ەتىگىن حاديشاعا تاستادى.
"تىرشىلىك زاڭى قاتال، ونى تەك كوز جاسىمەن جىبىتە المايسىڭ", مۇنى كىم ايتتى، ورمانتاي ما، حاديشا ما،الدە ءوزى مە؟-زەينەپ ونى بايقاعان جوق.حاديشا زەينەپتىڭ ەتىگىن كيىپ الدى دا، جوقتاۋىن باعاناعى كەلگەن جەرىنەن جالعاستىرىپ كەتتى.
- قاي جەردە قالدى ەكەنسىڭ، بايعۇسىم. قانسىراعاندا قاسىڭدا جاناشىرىڭ بولدى ما ەكەن، الدە جالعىز جاتىپ جان تاپسىردىڭ با؟..- حاديشا بۇل سوزدەردى جوقتاۋ رەتىندە ايتتى ما، الدە ىشكى كۇيىگىن كۇبىرلەپ سىرتقا عانا شىعاردى ما، بەت-الپەتىندە نە قينالىس، نە قايعى جوق،بالكىم ول جىلاي وتىرىپ ەندىگى قالعان تىرشىلىكتىڭ بوس ەكەنىن، ماعىناسىز ەكەنىن ويلاپ كەتكەن شىعار؟
- بولدى، بولدى، حاديشا. ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتپاشى. بۇگىن جۇمىسقا شىقپاي-اق قوي،- دەدى ارداق ونىڭ باسىن سۇيەپ.
- ۇيدە جالعىز قالىپ نە ىستەيمىن، نە دە بولسا كوپپەن بىرگە بولارمىن. ايتپەسە، قايعىدان ورتەنىپ كەتەمىن عوي،-دەدى ول باسقا ايەلدەردى ودان بەتەر كۇيرەتىپ.
زەينەپ ۇيدەن شىعا بەرگەندە ەسىك الدىندا سوستيىپ تۇرعان دەمەسىندى كورىپ سەلك ەتە ءتۇستى.
- استاپر... قايناعا... ءسىز بە؟ ۇيگە كىرمەي سوستيىپ تۇرسىز؟
دەمەسىن جاۋاپ قاتپادى.
- مەن... ءوتىپ كەتەيىنشى...
- نەگە جىلاپ جاتىرسىڭدار؟- دەپ دەمەسىن گۇج ەتە ءتۇستى.
- حاديشانىڭ كۇيەۋىنەن قارا قاعاز كەلىپ...
- ء"مۇتان شە؟ ءمۇتان جىلاپ جاتىر ما؟
- ءيا، ءيا. ول بايعۇستىڭ جىلاۋعا دا شاماسى جوق...باعاناعى "ويىننان" كەيىن...-ء"سىز سوققاننان كەيىن" دەپ ايتۋعا باتىلى بارمادى.
- الپىس ءتورت - قىرىق بەس. الپىس ءتورت - قىرىق بەس! سەندەردىڭ ارۋاقتارىڭ ءۇشىن!
دەمەسىن كەنەت مىلتىعىن جۇلىپ الىپ، اسپانعا اتىپ-اتىپ قالعاندا زەينەپ قورىققانىنان ەتبەتىنەن قۇلاپ، باسىن الاقانىمەن كولەگەيلەدى. ول تۇرامىن دەگەنشە دەمەسىن بۇرىلىپ الىپ ءوز جونىنە جۇرە بەردى.مىلتىق داۋىسىن ەستىپ ىشتەن ادامدار جۇگىرىپ شىعىپ،قۇلاپ جاتقان زەينەپتى سۇيەمەلدەپ تۇرعىزدى.
- بايعۇس-اۋ، امانسىڭ با، ايتەۋىر؟
- بىلمەيم،- دەدى زەينەپ تە باسىن سيپاپ كورىپ.-امان سياقتىمىن... جىندىمىسىڭ دەگەن، الپىس ءتورت،قىرىق بەس دەگەنى نەسى؟
- ويتپەسە ول جىندى بولا ما؟ اۋزىنا نە كەلدى، سوننى ايتتى. ال جولىڭنان قالما. بالالارىڭا مەن باس-كوز بولا تۇرارمىن.
- ايتپاقشى... ەگەر سەن ۇرىسپاساڭ...
- دوعار! كۇيەۋىمنەن حات بار ما دەمەكسىڭ عوي. حات سۇراۋعا تىيىم سالىنعان. سۇراۋعا بولمايدى!
- باسقا نە امال بار. جۇرتتىڭ ءبارى سەن سەكىلدى ءداتى بەرىك ەمەس. شىدامىمىز جەتپەيدى،- زەينەپ كۇمىلجىپ تومەن قاراپ ەدى، ەندى كەشىكسە ونىڭ جىلاعالى تۇرعانىن سەزىپ، ارداق ءارى قاتال، ءارى جۇمساق ۇنمەن:
- بولدى! حات بولسا ءوزىم بەرەمىن عوي،- دەدى ونىڭ يىعىنان بولار-بولماس قۇشاقتاپ. زەينەپ ات جەگىلگەن ۇستىندە بەس-التى فلياگ ءسۇتى بار شاناعا وتىرىپ ءجۇرىپ كەتتى.
* * *
كولحوزدىڭ ماقتا پۋنكتى ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان اقىرەتتەي سۋىق تام ەدى. بۇل ءاۋ باستا مال قورا ءۇشىن سالىنعان، كەيىننەن، وعان قامايتىن مال ازايعان سوڭ ماقتا پۋنكتىنە اينالدىرىلدى. ونىڭ ءبىر جاق شەتىندە - كوسەك،ءالى اشىلىپ ۇلگەرمەي، قار استىندا قالىپ قويعان قوزا تۇينەكتەرى جاتىر. پۋنكت ىشىندە ادامدار كوپ. نەگىزىنەنايەلدەر، بالالار مەن قاۋساعان كارى شالدار. ولار الدارىنا كوسەكتەردى ءۇيىپ-ءۇيىپ الىپ، كوسەك ىشىندەگى ماقتالاردى ءبىر جاققا، قاۋاشاعىن ءبىر جاققا تاستاپ ءجۇر. بالالار مەن شالدار جاعى كوسەك ارشىپ وتىرعان ايەلدەرگە قاپپەن كوسەك تاسىپ، ارشىلعان ماقتالاردى الىپ كەتىپ جاتىر.
پەريزات - ماسلوپرومعا ءسۇت الىپ كەتكەن زەينەپتىڭ قىزى. ول جەتىنشى كلاستا. ۇيدەگى ءتورت جاسار ىنىسىنە تاماق بەرىپ، ۇيىقتاتىپ كەلىپ وتىر. سول كەزدەگى بارلىق بالالار سەكىلدى ونىڭ كىشكەنە ءىنىسى جىلاۋ دەگەندى بىلمەيدى، ويتكەنى،جىلاعانمەن، قاسىنا جان ادامنىڭ جولامايتىنىنا جاقسى بىلەدى، ونى ىشتەن ءبىلىپ تۋعان.
جاداۋ كورىنىس، قامكوڭىل ادامدار، جارىمجان كوڭىلدەر.ولاردىڭ قاق ورتاسىندا ارداق ءجۇر.سىرتتان ۇلىعان بوران ءۇنى ەستىلەدى.كەسەك ارشىپ وتىرعان حاديشا وزىمەن-ءوزى سويلەسكەندەي "مىنا بوران اش قاسقىرداي ۇلىپ تۇرىپ الدى عوي. باسىلاتىن كۇنى بولار ما ەكەن، ءسىرا؟"- دەپ ەدى، ونى ءمانسيا ءىلىپ اكەتتى:
- ياپىرىم-اي دەسەڭشى، سوعىس باستالماي تۇرعان كەزدە قىس تا قوڭىرجاي بولۋشى ەدى. قاردىڭ قالاي ءتۇسىپ،كوكتەمنىڭ قالاي شىققانىن بايقاماي قالاتىن ەدىك. ەلشىدامىن سىناعىسى كەلگەندەي سوعىسپەن قاباتتاسىپ قىس تا ەرتە ءتۇسىپ، كەش شىعاتىن بوپ الدى عوي،- دەپ تاعدىرعا عانا ەمەس، تابيعاتتىڭ وزىنە دەگەن وكپەسىن ايتىپ شىعا كەلدى.
- سونى ايتساڭىزشى. باياعىدا قار استىندا ماقتا قالمايتىن سياقتى ەمەس پە ەدى؟- دەپ قوستادى ونى حاديشا.- قىس ىشىندە كوسەك ارشۋ دا سوعىسپەن قاتار باستالدى عوي.
- ە-ە، ازاماتتار بار كەزدە قيىندىق دەگەن بايقالمايتىن دا شىعار. ءاي، قاتىندار!- دەدى ءشامسيا كەنەت سەرگىپ.- تىم تۇنجىراپ، ەڭسەنى ءتۇسىرىپ جىبەردىڭدەر عوي. تۇنجىراساڭ تۇڭعيىققا باتا بەرەسىڭ. قانە ءان سالايىق. پەريزات قايدا ءجۇرسىڭ، قانە، سەن ايتا قويشى.
- دۇرىس! انەۋكۇنى مەكتەپتە ايتقان ءانىڭدى تاعى ءبىر شىرقاشى.
- ارداققا قاراماي-اق قوي، ءبىر ادام ءان سالسا، جۇمىس ءادىرا قالماس،- دەپ ايەلدەر جان-جاقتان انتالاپ شىعا كەلدى.
- نەمەنە، ورنىنان تۇرماسا داۋسى شىقپاي ما؟جۇمىسىن توقتاتپاي، وتىرىپ-اق ايتا بەرسىن!- دەدى ارداق باياعى ءامىرلى داۋىسپەن.
- ءان ايتۋدىڭ وڭايى-اي!- دەپ حاديشا اراعا ءتۇستى.-تۇرا عوي، پەريزات.
پەريزات جاسقانا باسىپ ورتاعا شىقتى دا، بالاڭ داۋىسپەن "كۇلاندا" ءانىن باستادى.
كوك الا ۇيرەك جۇزەدى كول بەتىندە،
جاقسىلاردىڭ مەيىرىمى كەلبەتىندە،
ءتول قوزىداي تەك وسكەن قايران كوكەم،
ەسەن-امان ءجۇرمىسىن جەر بەتىندە،
بەۋ، كۇلاندا-اي،
كىم سالدى ەكەن بۇل ءاندى-اي،
ەسكە تۇسسە اڭسايمىن.
وتىرعان جەردەن-اي تۇرا الماي.
بەۋ، كۇلاندا-اي،
جاتسام ۇيقىم كەلمەيدى
ءتىرى دە مە ەكەن-اۋ جالعاندا-اي...
پەريزات ءانىن ءبىتىرىپ، ورنىنا قايتا وتىرعان كەزدە ايەلدەر جاعى كەزدەرىن ءسۇرتىپ، مۇرىندارىن تارتىپ شىعا كەلدى. ول كەزدەگى جۇرت جاقسى ءان ايتىلسا دا جىلايتىن. بىراق بۇل ارداققا ۇنامادى.
- نە كورىندى مۇرىندارىڭدى تارتىپ؟ توقتاتىڭدار!توقتاتىڭدار دەيمىن سەندەرگە! وڭشەڭ بوركەمىك جىلاۋىقتار!- دەپ كىجىندى ارداق. ونىڭ تىم اشۋلى ەكەنىن سەزگەن ايەلدەر مۇرىندارىن تارتۋىن كىلت قويدى.
- بۇل جەردە ەكىنشى ءان ايتۋشى بولماڭدار! تۇسىنىكتى مە؟
جۇرت سىلتىدەي تىندى.
- ءان ايتپاساق كوڭىلىمىزدى قايتىپ جۇباتامىز ەندى؟-دەپ ۇنسىزدىكتى ءمانسيا بۇزىپ كورىپ ەدى، ارداق وعان باس سالدى.
- قالاي جۇباتساڭدار ولاي جۇباتىڭدار، وندا مەنىڭ شارۋام جوق! ال ءان ايتۋعا بۇدان بىلاي تىيىم سالامىن!
ايەلدەر جاعى نارازىلىق ءبىلدىرىپ گۋىلدەي باستاعان شاقتا، سوزگە حاديشا ارالاستى.
- سوندا نە دەيسىڭ بىزگە؟- دەدى ول ءزىلسىز بايسالدى ۇنمەن.- كەشە كۇيەۋىمنەن قارا قاعاز كەلدى، سوققىعا جىعىلىپ بالام جاتىر ءالى ەسىن جيا الماي. مۇندا كەلسەك ءان ايتپا دەپ سەن زىركىلدەيسىڭ. قايدا بارىپ كۇن كورەمىز،قايدا-ا؟.. نە دەگەن بىتپەيتىن قىس، نە دەگەن بىتپەيتىن سوعىس بۇل؟ قىزىل اسكەرلەر جاۋدى قۋىپ بارا جاتىر دەيدى.- ول سابىرىنان ايرىلىپ، داۋسىنىڭ قاتايا باستاعانىن بايقاماي قالدى.- ول جاۋ قاشانعى قاشادى، بىزدىكى قاشانعى قۋادى؟ قانشا الىس بولسا دا، قاشىپ تىعىلاتىن جەرىنە جەتەتىن كەزى بولعان جوق پا؟ ءاي، ارداق، مۇمكىن سەڭدەر ءبىزدى الداپ جۇرگەن شىعارسىڭدار ا؟ ارداق وعان جالت قاراپ، ودان كوزىن الماي ۇزاق تۇرىپ قالدى.
- ايتىپ بولدىڭ با؟- دەدى ول تەنتەك شاكىرتپەن سويلەسكەن ۇستازداي اسقان بايسالدى داۋىسپەن.
- بولدىم!..
حاديشا شەكتەن اسىپ كەتكەنىن ەندى ۇعىپ، جان-جاعىنا قارادى دا، سىلتىدەي تىنىپ -وتىرعان جۇرتتى كورىپ،سولقىلداپ جىلاپ جىبەردى. ارداق ءارى ىزالانا، ءارى تولقىپ تۇرىپ:
- ايەل جولداستار!- دەدى الاقانىن جايىپ،-ەزىلمەڭدەر! كۇيەۋلەرىمىز بەن اعا-ىنىلەرىمىزگە، اكەلەرىمىزگە وڭاي ءتيىپ جاتىر دەيسىڭدەر مە؟ ولارعا جانىمىز اشىسا، جۇمىلا جۇمىس ىستەگەنىمىز ءجون. بۇگىن تۇندە ەشكىم دە ۇيىنە قايتپايدى!
- مىنا اقىرەتتەي تامنىڭ ىشىندە قاتىپ ولەمىز عوي،- دەدى ءمانسيا.
- قاتساق بىرگە قاتامىز،- دەدى ارداق جۇلىپ العانداي جاۋاپ قاتىپ.- مەن دە وسىندا بولام. انە، اناۋ بۇرىشتان تەسىك جاساپ قويدىق، بالالار وت جاعىپ جاتىر. بارىپ بىرتىندەپ جىلىنىپ الىڭدار.
وسى كەزدە سىرتتان ورمانتاي كىرىپ كەلدى. ءجۇزى تۇتىگىپ كەتكەن، قاتتى ابىرجۋلى. ولاردىڭ ءبارى وعان سۇراۋلى پىشىندە ۇرەيلەنە قارادى.ورمانتاي قالتىراي سويلەدى.
- ماسلوپرومنان قايتىپ كەلە جاتقان زەينەپتى ۇرىلار توناپ كەتىپتى.
- نە دەيدى؟
- توناعانى نەسى؟
- ويباي-اۋ، ءوزى ءتىرى مە ەكەن؟- دەگەن داۋىستار جان-جاقتان انتالاي شىقتى.
- بەلگىسىز. ءوزى تابىلمادى. بوس فلياگتارى شاشىلىپ قاپتى، ىزدەمەگەن جەرىم جوق،- دەدى ورمانتاي كۇيىنىپ.-اتتار دا جوق، شانا دا جوق. حايۋاندار!..
- جاۋ جاعادان العاندا، ءبورى ەتەكتەن. وسىنداي كەزدە كىسى توناپ جۇرگەن قانداي قارا جۇرەك ەكەن دەسەڭشى!-مۇنى ايتقان باياعى جىلاۋىق ءشامسيا..
- قولعا تۇسسە، مىنا وتقا قاقتار ەدىم. ءاي، نالەت-اي،- دەپ كىجىندى اكىمبەك قارت تاياعىمەن جەر سوعىپ.
- شيەتتەي بالا-شاعاسىنىڭ وبالىنا قالدىم-اۋ...-دەپ ورمانتاي ءبىر سۇمدىقتى باستاي بەرىپ ەدى، سىرتتان وتىن كوتەرىپ كىرىپ كەلە جاتقان پەريزاتتى كورىپ ءسوزىن كىلت تىيا قويدى.
- ورمانتاي كوكە، ءسىز بەردەڭە دەدىڭىز بە؟ مەنىڭ مامام؟.. وعان نە بولدى؟ مەنىڭ مامام قايدا؟ اپا-تاي-اي!...- سىرتقا قاراي جۇگىرە بەرگەندە حاديشا ۇستاپ قالدى.
ورمانتاي پەريزاتتى قۇشاقتاپ، شاشىنان سيپادى.
- ماماڭ كەلەدى. سۋىققا توڭعان سوڭ ءبىر قويشىنىڭ ءۇيىن پانالاعان شىعار،- دەپ الداۋسىراتتى.- مىنە، جاڭا عانا سەنىڭ كوكەڭنەن حات كەلدى.
- حات؟ مەنىڭ كوكەمنەن بە؟ كوكەشىم مەنىڭ. كوكەشىم! قانە؟- ول جىلاپ تۇرىپ قولىنا حاتتى الدى.
- وقى! وقى! بارىمىزگە ەستىرتىپ وقى،- دەدى جۇرت جان-جاقتان جامىراي سويلەپ. ول كەزدە حاتتى وڭاشا وقۋ دەگەن بولمايتىن.
پەريزات كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، وقي باستادى. "التىننان ارداقتى، كۇمىستەن سالماقتى اتالار مەن انالار، اعالار مەن جەڭگەلەر جانە دە قۇلىن-تايداي قۇلدىراعان ءىنى-قارىنداستار. قالاي، امان-ەسەن، دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا جۋساننىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىعان اۋىلدا ويناپ-كۇلىپ ءجۇرىپ جاتقان بولارسىزدار..." بۇدان سوڭ ول وزدەرىنىڭ ءدىن اماندىعىن، جاۋدى ەڭسەرىپ قۋىپ بارا جاتقاندىقتارى، ستالين قايدا بولسا، جەڭىس سوندا بولاتىنىن، ءستاليننىڭ ەلىن جاۋلاپ الۋ مۇمكىن ەمەستىگىن، ستالين ءۇشىن ويلانباي ولىمگە باس تىگەتىندەرىن، ستالينگە ءتىل تيگىزگەن ادام و دۇنيەدە توزاق وتىنا كۇيەتىندىگىنە كامىل سەنىم بىلدىرە جازىپتى.جۇرت تۇگەل جىلادى.ول كەزدە ادام بىتكەن جىلاۋىق بولاتىن.
ارداق ورمانتايدىڭ قاسىنا كەپ:
- مۇنىڭىز نە؟- دەدى،- ونىڭ اكەسىنەن حات كەلگەن جوق ەدى عوي.
ورمانتاي تولقىپ تۇر ەكەن.
- باسقا امالىم بولمادى،- دەپ جاۋاپ قاتتى ول.-ونىڭ شەشەسى ەندى قايتىپ كەلمەس. بالا كوڭىلىن اۋلايىن دەپ حاتتى ءوزىم جازىپ ەم... قايتەمىز، ارتىك كوڭىلدى كەيدە وسىلايشا جۇباتۋعا تۋرا كەلەدى...
ارداق ۇندەمەدى.
بار جيھازى ءبىر ستول، ءۇش ورىندىق، ءبىر ساكىدەن تۇراتىن كولحوز باستىعىنىڭ جاداۋ كابينەتىندە ورمانتاي، ارداق تاعى ەكى-ءۇش اكتيۆ وتىر. مۇنىڭ "كەڭسە" دەگەن اتى بولماسا ءبىر بولمە، ءبىر دالىزدەن قۇرالعان سول كەزدەگى اۋىل اراسىندا كەڭىنەن تاراعان جاتاعان تام بولاتىن.
بىرنەشە جىلعا سوزىلعان سوعىس داۋلەتى شاعىن شالعايداعى اۋىلدى ابدەن تيتىقتاتىپ، جۋانىن جىڭىشكەرتىپ، جىڭىشكەسىن ۇزەر حالگە جەتكىزگەن ەدى. ادامدار ءار كۇن، ءار ايدان ءۇمىت كۇتىپ، ەندى ءبىر سىلكىنسە، ەندى ءبىر تەرىن، تەكسە جەڭىسكە جەتەمىز دەگەن ۇمىتپەن قامبالارى مەن قاپتارىنداعى بارىن، ەسىگىنىڭ الدىنداعى ادالىن ازاماتتار جولىندا ساداقا دەپ ويلانباستان "سوعىسقا" اتتاندىرىپ جاتتى.
ءبىزدىڭ اۋىل سوعىسقا تەك ادام عانا بەرىپ قويعان جوق،وعان تايلى-تۇياعىمەن، ەڭبەكتەگەن بالا مەن ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن، قاتىن-قالاش، قىز-قىرقىن، مال-جانىمەن،ۇمىتىمەن، نيەتىمەن، تىلەگىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن تۇگەل قاتىستى.
سوعىسقا ىشتە جاتقان بالا دا قاتىستى.
ويتكەنى ءتورت ايەل اۋىر جۇمىستان تۇسىك تاستادى.ەل باسىڭداعى وسىنداي اۋىر حال ۇرى-قارىلار مەن شپانالاردى كوبەيتىپ جىبەردى.مال ۇرلاۋشىلار، كىسى توناۋشىلار، ءبىر تابا نانعا بولا ادام ولتىرۋشىلەر دە سوڭعى كەزدە كوبەيىپ كەتتى. بۇل اۋىلدان دا بىرنەشە مال ۇرلانىپ، زەينەپ ءۇشتى-كۇيدى جوعالىپ كەتتى.
بۇل وقيعا دەمەسىنگە ەرەكشە اسەر ەتتى. ۇرىلار مەن "پاشيستەردىڭ" ءتۇپ توركىنى ءبىر، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، ەكەۋىن ء"بىر زۋالادان يلەنگەن قامىر" دەپ ەسەپتەيتىن دەمەسىن سوڭعى كۇندەرى تۇنەمەگە ۇيىقتاماي شىعاتىن بولدى. ول اۋىلدى اينالا شاۋىپ، تاڭ اتقانشا تارس-تارس مىلتىق اتىپ جۇرتتىڭ ۇرەيىن الىپ ءبىتتى.
ادامدار تۇزگە شىعۋدان دا قالدى.
بۇل جاعدايدان قانداي جول تابۋ كەرەك دەگەن ماسەلەمەن اۋىل اكتيۆتەرى ورمانتايدىڭ كەڭسەسىندە تاڭ ازانمەن ءماجىلىس قۇرىپ وتىرعان بەتى ەدى.
- ەل باسىنا وسىنداي كۇن تۋىپ تۇرعان شاقتا ءبىز تاعى دا ءماجىلىس قۇرىپ، كىسى كۇلەرلىك ورەسكەل جايدى تالقىلاعالى وتىرمىز،- دەدى ارداق قينالا سويلەپ.-وزدەرىڭە بەلگىلى، دەلقۇلى دەمەسىن اتىنا ءمىنىپ الىپ، ءتۇنى بويى تارسىلداتىپ مىلتىق اتىپ، ءۇش كۇننەن بەرى اۋىلدى اينالا شاۋىپ شىعاتىن بولدى. بالا-شاعا، قاتىن-قالاش ۇرەيلەنىپ، دالادان تىقىر ەستىلسە، ول ۇيگە كىرىپ كەلەتىندەي تۇنەمەگە كىرپىك ىلمەيدى. اۋىل سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى رەتىندە مەن كولحوز باسقارماسىنىڭ شۇعىل شەشىمىن قابىلداۋىن تالاپ ەتەمىن؟
- ال نە دەپ كەڭەس بەرەسىڭدەر سوندا؟- دەدى ورمانتاي شاراسىز كەيىپپەن.
- جولداستار، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن قىسقا عانا ايتىڭىزدار. ءسوز ساۋىپ وتىراتىن ۋاقىت جوق!- دەدى ارداق تەرەزەنىڭ پەردەسىن سىرىپ. جارىق مولايا ءتۇستى.ەشكىم ءتىس جارىپ، ءۇن قاتپادى.
- ورەكە، الدىڭعى كۇنى اۋىل شەتىندە تۇراتىن شالدىڭ كەلىنى دەمەسىن دەلقۇلىمەن مال قورادا بەتپە-بەت كەزدەسىپ قالىپ تالىپ ءتۇسىپتى. سول بايعۇس بۇگىن بالا تاستادى،- دەدى حاديشا.- مەنىڭ بالام دا حال ۇستىندە جاتىر. دەمەسىن كەلە جاتىر، قاشىڭدار دەپ تۇنىمەن ساندىراقتاپ شىعادى. اكەسىنىڭ ولگەنىن دە ەستىگەن جوق. ەستيتىندەي ەسىن جيا دا الماي جاتىر.ونىڭ ءسوزىن اكىمبەك ءىلىپ اكەتتى.
- ورەكە-اۋ، كەمپىرىمىز ەكەۋمىزدى ەسەككە قورجىن عىپ بايلاپ ولتىرە جازداعانى ەسىڭىزدە عوي. ەندى بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ ونىڭ قولىندا مىلتىق بار. قازىر دەمەسىن دەلقۇلى كىرىپ كەلسە، ءسىز ەكەۋمىزدى تۇرعان جەرىمىزدە-اق...
قازاقتاعى "كىمدى ايتساڭ - سول كەلەدى" دەگەن ماقالدىڭ تازا ومىردەن الىنعاندىعىن ءىس جۇزىندە دالەلدەگىسى كەلگەندەي ءدال وسى ساتتە ەسىك ايقارا اشىلىپ،قولىڭدا دورباسى بار دەمەسىن كىرىپ كەلدى. اركىم تۇرعان-تۇرعان ورنىندا قاتىپ قالدى.
- س-ساعان... نە كەرەك، ج-جولداس...- دەپ ارداق كەيىن شەگىنشەكتەي بەرىپ ەدى. دەمەسىن جۇلىپ العانداي:
- مەن ساعان جولداس ەمەسپىن!- دەدى گۇج ەتىپ.
- ور-ەكە-اۋ، بىردەڭە دەسەڭشى، مىنانىڭ ءتۇرى جامان عوي،- دەپ، ارداق "بالەدەن" اۋلاق بولۋ ءۇشىن كەڭسەنىڭ تۇكپىرىنە قاراي جىلىستادى.
ورمانتاي ورنىنان تۇرىپ، ونىڭ قاسىنا جاقىندادى.
- مىناۋ نە؟- دەدى ول ونىڭ دورباسىن ۇستاپ.
- وق،- دەدى ول سولداتتارشا سارت جاۋاپ بەرىپ.
- كوپ قوي ءوزى. مۇنىڭ ءبارىن قايتەسىڭ؟
- اتام!
- كىمدى، باتىر-اۋ؟
- سوعىستى!
- سوعىستى؟
- ءيا، سوعىستى اتام!
- جىندىمىسىڭ دەگەن، سوعىستى قالاي اتپاقشى؟
دەمەسىن داۋىس شىققان جاققا قارادى. ونى ايتقان اكىمبەك دەمەسىننىڭ زارىنە شىداي الماي، ويلانباستان ستولدىڭ استىنا قويدى دا كەتتى.
- كىم ونى ايتقان؟ كىم جىندى؟ مەن بە؟ مەن جىندى ەمەسپىن. جىندى مىنا سەندەرسىڭدەر. ءيا، سەندەرسىڭدەر!سوعىس مەنى اتادى، ال مەن ونى نەگە اتا المايمىن؟ اتامىن! مىنە، بىلاي اتامىن!
دەمەسىن يىعىنان مىلتىعىن الا باستاعاندا ارداقتان باسقالاردىڭ ءبىرى ستول استىنا تىعىلىپ، ەكىنشىسى تۋرا "ولىمگە باس تىگىپ", دەمەسىن ارقىلى سىرتقا ساتىر-سۇتىر قاشىپ قۇتىلدى.
- ەي، باتىرەكەسى، بولدى، بولدى. جۇرتتىڭ زارەسىن الما. مىلتىق اتاتىن جەر بۇل ەمەس، انا جاقتا،- دەدى ورمانتاي الىسقا قولىن سىلتەپ. دەمەسىن وعان تەنىپ كەلدى دە:
- ءيا، سول جاقتا. مەنى سوعىسقا جىبەر. مەن سوعىسقا بارام،- دەدى جاۋ قۋعانداي اپتىعا سويلەپ.اكىمبەك ستول استىنان ءتىل قاتتى:
- ءوزى سۇرانىپ تۇرعاندا جىبەرە سالايىق تا سوعىسقا...
- دۇرىس ايتادى، ءوز-ءىم سۇرانىپ تۇرمىن،- دەدى دەمەسىن ەلىگىپ.
- جوق، ساعان بارۋعا بولمايدى،- دەدى ورمانتاي كۇرسىنىپ.
- نەگە بولمايدى؟
- سول، بولمايدى.
- نەگە بولمايدى دەيمىن؟ ايت، نەگە بولمايدى؟
ورمانتاي ويلانىپ، ارى-بەرى ءجۇردى دە، ونىڭ يىعىنا قولىن سالىپ تۇرىپ:
- بارمايسىڭ... سەن مۇندا كەرەكسىڭ،- دەدى.
دەمەسىن تۇككە تۇسىنبەي تۇرىپ قالدى.
- ق-قالاي؟- دەدى ول تۇتىعىپ.
- سولاي. سەن بار عوي... سەن... سەن ءبىزدىڭ تىنىشتىعىمىزدى كۇزەتەسىڭ. ءتۇسىندىڭ بە؟
ەندى دەمەسىن ويلانىپ قالدى. سالدەن سوڭ جۇزىنە شىراي كىرە باستادى.
- مەن... مەن كەرەكپىن بە؟
- ءيا، كەرەكسىڭ، اۋىلعا فاشيستەر مەن ۇرى-قارىلاردى جىبەرمەۋدى ساعان تاپسىرامىز. سەن تىنىشتىق كۇزەتشىسى بولاسىڭ.
- مەن - تىنىشتىق كۇزەتشىسى؟! مىنا مەن؟ جارايسىڭ، باستىق! سەن دۇنيەدەگى ەڭ اقىلدى ادامسىڭ! مەن -تىنىشتىق كۇزەتشىسى بولامىن! ءيا، تىنىشتىق كۇزەتشىسى!
ولاي بولسا ماعان ات بەر. ات كەرەك ماعان!
- ياپىر-اي، ءا... ات جاعى تاپشى بوپ تۇرعانى...
- ماعان ات كەرەك. ماعان ات كەرەك دەيمىن! مەن تىنىشتىق كۇزەتشىسىمىن. مەنىڭ ايتقانىمدى ەكى ەتۋگە قاقىلارىڭ جوق! تىنىشتىق بارىنەن قىمبات!- ول ەسىرىكتەنىپ ورمانتايعا ءتونىپ كەپ قاپ ەدى، ول دەمەسىندى سابىرلى داۋىسپەن قايتادان ساباسىنا ءتۇسىردى.
- اقىرما، باتىر. جارايدى، ءبىر ات تابارمىز.
ورمانتايدىڭ جۇمساقتىعى مەن جومارتتىعىنا ىزالانىپ تۇرعان ارداق شىداي الماي:
- قايدان تابامىز؟ كەشە عانا ەكى اتتى ۇرىلار الىپ كەتتى عوي،- دەپ داۋىستاپ جىبەرگەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. ورمانتاي بۇل ءسوزدى ەستىمەگەندەي:
- مەنىڭ اتىمدى ال! سولاي، ەسىك الدىندا ەرتتەۋلى تۇر. ءمىن دە جۇرە بەر،- دەدى ەكى ويلى بوپ تۇرعان دەمەسىنگە.- نەعىپ تۇرسىڭ سوستيىپ، بار دەدىم عوي.
- ءوزىڭىز شە؟- دەدى دەمەسىن كەنەت تاڭعاجايىپ پاراساتتىلىق تانىتىپ.
- مەن... جاياۋ جۇرە تۇرارمىن. سەن الا عوي،
- راقمەت، راقمەت ساعان!- دەمەسىن ونى تاعى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ الدى.
- بولدى، بولدى! وسى جاقسى كورگەنىڭە دە ريزامىن.اتتى ال دا، ەرتەرەك جۇمىسىڭا جونەل.
دەمەسىن ەسىككە جەتە بەردى دە، كەنەت قايتا بۇرىلدى.
- سونان سوڭ، شانا!- دەدى ول تاناۋى دەلديىپ،ورمانتايدىڭ سالى سۋعا كەتىپ، نە ايتارىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.
- پاشيستەردى اتۋ ءۇشىن وق-ءدارى سالىپ جۇرەتىن شانا كەرەك، ءبىلدىن بە؟ شانا!
ارداق اشۋ-ىزادان قالشىلداپ، كەڭسە ىشىندە ءارلى-بەرلى ءجۇرىپ كەتتى. ورمانتاي بولسا نە ىستەرگە بىلمەي "شانا،شانا" دەپ وزىنشە سويلەپ ءجۇر.
- نەمەنە، شانا جوق پا؟- دەدى دەمەسىن اشۋعا باسىپ.
- بار... بار شانا...- دەدى ورمانتاي،- ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىندا تۇرعان مەنىڭ ءبىر كىسىلىك شانامدى ال. ساعان سول لايىق شىعار.
دەمەسىن ونى قۇشاقتاعالى بەرى قوزعالا بەرگەندە، ورمانتاي شەتكە ىتىرىلدى.
- بولدى، بولدى. قۇشاقتامادىڭ دەپ ساعان رەنجىمەسپىن. بارا عوي.
- جارايسىڭ، باستىق، جارايسىڭ! مەن «پاشيستەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرامىن، ءبارىن دە. بۇل اۋىلعا ەندى ءبىر دە ءبىر پاشيست كەلمەيتىن بولادى. كەلە قالسا، مىنە، بىلاي جايراتىپ سالام، ترا-تاتا-تا-تا...
- ءيا، ءيا. سولاي جايرات ءبارىن دە!
دەمەسىن جۇگىرە باسىپ، شىعىپ كەتتى.
- ويباي-اۋ، توناپ كەتتى عوي، توناپ!- دەدى ارداق جىلارمان حالدە.- ءوزىمىز ادامنان ات، شاپاننان شانا جاساپ وتىرساق، ءسىز وعان ءبىر ات پەن ءبىر شانا بەردىڭىز دە جىبەردىڭىز. كەرەك بولسا، بۇل شارۋاشىلىققا جاساعان قاستاندىق. ديۆەرسيا! ءيا، ديۆەرسيا! اۋداننان كەلە جاتقان وكىلگە مەن سولاي دەپ تۇسىندىرەم.
- اي، اي،- ارداق-اي! قالاي دەپ تۇسىندىرسەڭ سولاي دەپ ءتۇسىندىر، بىراق دەمەسىن سەندەر ويلاعانداي جىندى ەمەس.ونىڭ سەن ويلاعاننان گورى ءمانى تەرەڭىرەك.
- ويباي، ورەكە-اۋ، بۇل جەردەن قانداي تەرەڭ ءمان كورىپ تۇرعانىڭىزدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. جىندىعا ات بەر، قوس اۋىز مىلتىق، قولىنا ءبىر دوربا وق بەر. مۇندا قاڭداي تەرەڭ ءمان جاتىر؟ ەندى وعان بارىپ: "كەشىرىڭىز،جولداس جىندى، ايىپ بولماسا، ءبىزدى جايراتىپ اتىپ تاستاساڭىز ەكەن" دەپ ايتۋىمىز عانا قالدى عوي.
- سەن ايەل ادامسىڭ، ايەلگە قاتىگەزدىك جاراسپايدى،تىم قاتتى كەتپە، ارداق.
- ءسىزدىڭ جۇمساقتىعىڭىزدان تاۋىپ جۇرگەن پايدامىز دا شامالى، ەلدىڭ ەستىسى دە، ەسەرى دە ءبىزدى ابدەن باسىنىپ العان.بىلتىر كوكتەمگى جاڭبىردا قۇلاپ قالعان مال قورانى جاز بويى سالىپ ۇلگەرە الماعانىمىز دا ءسىزدىڭ وسى "مەيىربان" مىنەزىڭىزدىڭ كەسىرى. سول "مەيىرباندىعىڭىزدىڭ" "راحاتىن" كورىپ، كولحوزدىڭ ءىرى قارا مالىن ءار ۇيگە قىستاتىپ شىعۋ ءۇشىن ءبولىپ بەرىپ وتىرمىز. ەرتەڭ سول مالداردى قايتا جيناگاندا جارتىسى جوق بوپ شىقسا، قايتەسىز؟ جەتىم بالالار مەن جەسىر ايەلدەردى شىرىلداتىپ سوتقا بەرەمىز بە؟
- جوعالماس. وزدەرىنە قانداي مىندەت جۇكتەلىپ وتىرعانىن حالىق تۇسىنەدى عوي...
- ءاي، ورەكە-اي! ءسىز بەيبىتشىلىكتىڭ ادامىسىز... حالىققا قاقپاي كەرەك، ونسىز ولار بەتىمەن كەتەدى.
ورمانتايدىڭ قولى دىرىلدەپ، كەۋدەسىن باسىپ تۇرىپ قالدى. ونىڭ سىرقاتىنىڭ سىرىن بىلەتىن ارداق جەتىپ كەلدى.
- ورەكە، سىزگە نە بولدى؟
ارداق تىم قاتتى كەتكەنىن ەندى ۇعىپ، پەش ۇستىندە تۇرعان شاۋگىمنەن سۋ قۇيىپ اكەپ بەردى. ورمانتاي كەسەدەگى سۋدى شاشىراتىپ ارەڭ دەگەندە ءبىر-ەكى ۇرتتادى.
- قيىندىقتى كوپ كورگەن ادام وزگەنىڭ جانىن تۇسىنگىش كەلەدى،- دەدى ول سۋدان تاعى ءبىر ۇرتتاپ.- مەن قيىندىقتى كوپ كوردىم. دۇرىسىن ايتسام، قيىندىقتان باسقا ەش نارسە كورگەنىم جوق. جەر بەتىندە تەك قاتالدىق قانا بار ەكەن دەپ ءوستىم... مەن... جاستايىمنان جەتىم قالدىم. كۇنۇزاق ءنار تاتپاي، كەشكىلىك اش جاتتىم. مەنى ەشكىم دە ادام ەكەن دەپ ەلەگەن جوق. جانە، مەنى ادام ەكەن دەپ ەشكىمنىڭ ەلەمەۋى دە زاڭدى سياقتى بوپ كورىنەتىن.
شەشەم ەرتە قايتىس بوپتى... اكەم وسى اۋىلعا كوشىپ كەلگەن كۇنى ەرتەسىنە سۇزەكتەن كوز جۇمدى. بىزگە سونداي كەزدە قول ۇشىن بەرگەن وسى دەمەسىننىڭ اكەسى بولاتىن. ءبىز ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش بالا ەدىك. ەڭ ۇلكەنى مەن - سەگىزدە ەدىم. ءولىپ بارا جاتىپ، اكەمنىڭ كەمسەڭدەپ ءۇنسىز جىلاعانى ءالى كوز الدىمدا. سول كەزدەردى ويلاسام مەن ءالى كۇنگە دەيىن كوزىمە جاس الام. مايدانعا اتتانىپ بارا جاتقان ساتىمدە مەنىڭ دە سوڭىمدا اۋرۋ ايەلىم مەن ءتورت بالام قالدى.ءولىپ بارا جاتقان اكەمنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى ازالى ءحالدى مەن سول ساتتە جەتە ءتۇسىندىم. ال سەن بولساڭ مەنى قاتال ەمەسسىڭ دەپ كىنالايسىڭ. مەنىڭ قاتال بولۋعا قاقىم جوق...قاقىم جوق!..
- كەشىرىڭىز، ورەكە... اشۋ القىمنان العاندا ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز، بەن جاسىڭىزدى دا ۇمىتىپ كەتەمىز. ايتسە دە، قايداعى ءبىر دەلقۇلىعا بولا قىرعي قاباق بوپ جۇرگەنىمىز وكىنىشتى-اق.
ورمانتاي ارداققا ءبىر قاراپ قويدى.
- جارايدى، قويدىم،- دەدى ول شارشاعان سىڭاي تانىتىپ.- سوندا دا بولسا ايتايىن، ءسىزدىڭ دەمالعانىڭىز ءجون بولار ەدى. سوعىس كونتۋزياسى بار، جاستايىڭىزدان جوقشىلىقتى كوپ كورگەنسىز...
ورمانتاي اتىپ تۇردى.
- جوق،- دەدى ول ايعايلاپ،- ولاي دەۋگە قالاي ءداتىڭ بارادى؟ مايدان دالاسىنان "جەڭىس" دەگەن حابار كەلمەيىنشە جان تىنىشتىعىن ويلاۋعا قاقىم جوق.جالعىز مەن عانا ەمەس، ەشكىمنىڭ دە! الپىس ءتورت پەن قىرىق بەس. سول قىرىق بەستەن ەشقايسىسىمىزدىڭ جانىمىز ارتىق ەمەس!..
ارداققا ورمانتايدىڭ سوڭعى ءسوزى ەرەكشە اسەر ەتتى.
"الپىس ءتورت پەن قىرىق بەس" دەگەن سانداردى ول العاش دەمەسىننەن ەستىپ ەدى، ەندى ونى ورمانتاي قايتالاپ تۇر.
- ورەكە... ايتىڭىزشى، الپىس ءتورت پەن قىرىق بەس دەگەن نە؟ وتكەن جولى جىندى دەمەسىن دە وسىلاي دەپ شابا جونەلگەن.ورمانتاي ارداققا جالت قارادى.
- قالاي؟ دەمەسىن دە مە؟ انە، كوردىڭ بە، ارداق! ال سەندەر ونى جىندى دەيسىڭدەر. ول جىندى ەمەس... الپىس ءتورت دەگەن - وسى اۋىلدان مايدانعا اتتانعان ەر-ازاماتتاردىڭ سانى، ال قىرىق بەس - ەلىنە قارا قاعاز بوپ ورالعان بوزداقتار.
كۇتپەگەن ءسوز، توسىن ويدان توسىلىپ، وسى ءبىر قىسقا عانا ساتتە دەمەسىن، مەن ونىڭ ورەسكەل تىرشىلىگىن ەسكە الىپ،ارداق ابدىراپ قالدى.
- س...- سولاي دەڭىز... ول ساناپ ءجۇر دەڭىز،- دەدى ول كۇبىرلەپ.
- ءيا... سول ءتىزىمنىڭ ىشىڭدە سەنىڭ دە كۇيەۋىڭ بار. جاي تۇسكەندەي ارداق وعان جالت قارادى.
- حاي ءتىزىمنىڭ؟- ونىڭ كوزى ىزا مەن اشۋعا تولىپ تۇر ەدى.
- نەگە شوشيسىڭ؟- دەدى ورمانتاي سابىرلى قالپىنان تايماي.- جامان حابارىن ەستىگەنىمىز جوق،ارينە، تىرىلەردىڭ ىشىندە. ارداق الدەنە دەگەلى وقتالا بەردى دە، ءمۇدىرىپ قالدى.سول بويى تەرەزە الدىنا بارىپ، سىرتقا ۇزاق قاراپ تۇرىپ قالدى.ورمانتاي وعان جاقىنداپ:
- نە بولدى ساعان، ارداق؟- دەدى ول جۇمساق ۇنمەن.
ارداق ۇندەمەدى.
- سەن نە، جىلاپ تۇرسىڭ با؟
بەتىن بۇرماعان بويى ارداق اقىرىن عانا ءتىل قاتتى.-جوق. مەن نەگە جىلاۋىم كەرەك؟.. جىلايتىنداي نە بوپتى ماعان؟ مىنا تەرەزەدەگى نەردەلەردىڭ قاپ-قارا بوپ كىرلەپ كەتكەنىنە قاراپ تۇرمىن...- ارداق كوزىنەن تامشىلاعان جاستى سۇرتۋگە دە ارەكەت جاساعان جوق.
- ءا، ءيا، ءيا. سوعىس باستالار جىلى ىلىنگەن پەردە ەدى،سودان بەرى وعان قاراۋعا مۇرشا بولدى ما؟- دەدى ول ارداقتىڭ جاسىن كورمەۋ ءۇشىن ادەيى تەرىس اينالىپ.ستول استىنان اكىمبەكتىڭ باسى قىلتيدى. "كەتتى مە"?-دەدى ول ءالى دە ۇرەيلەنىپ.
- جاندارىڭ قالدى، شىعا بەرىڭدەر،- دەدى ورمانتاي زەكىپ.
ستول استىنان، دالاعا قاشىپ شىققان اكتيۆ مۇشەلەرى قايتا جينالىپ، ءبىرى ورىندىققا، ورىندىق جەتپەگەنى تۋرا ەدەنگە جايعاسا باستادى.
- نە ىستەيتىن بولدىق؟- دەدى اكىمبەك اسپاننان تۇسكەندەي ورمانتايعا اڭتارىلا قاراپ.
- نەنى؟
- جينالىستى داعى؟ جالعاستىرامىز با؟
- جينالىس ءوز جۇمىسىن اياقتاعالى قاشان!- دەدى ارداق تۇك بولماعانداي باياعى اشىق تا كارلى داۋىسپەن.
- ال دەمەسىندى قايتەمىز؟
- ونى دەمەسىننىڭ وزىنەن سۇراڭدار،- دەپ ەزۋ تارتتى ارداق.- ال قازىر ماقتا پۋنكتكە تەزەك اپارۋ ءۇشىن كولحوزدىڭ وتىنحاناسىنا قاراي، مەنىڭ سوڭىمنان، شاگومممارش!
ءبارى توپىرلاپ كەڭسەدەن شىعا جونەلدى.بۇل ءبىر ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن تاڭعاجايىپ كەزەڭ ەدى.
- سالپىلداپ بوسقا جۇرە بەرمەي ءان ايتىڭدار،- دەدى ارداق.- جەڭىس تۋرالى، كوسەم تۋرالى جىگەرلى ءان بولسىن.قانە، كاكىمبەك، باستا! ءبىر، ەكى، ءۇش!
كاكىمبەك قارلىققان دورەكى داۋىسپەن ءان باستادى. سول زاماننىڭ ءانى.
بەيبىتشىلىك تۋرالى ءان.
...ستالين قايدا بولسا،
ستالين قايدا بولسا -
جەڭىس سوندا، _
جەڭىس سوندا،
جەڭىس سوندا-ا-ا!
كاكىمبەكتىڭ داۋسى حورعا ۇلاسىپ، بۇيىعى، جاماۋ كيىم جاداۋ ادامداردىڭ جىگەرىن تاسىتا تۇسكەن سەكىلدى. ولار ءبىر مەزگىل قيىندىقتى دا، جوقشىلىق پەن قايعىنى دا ۇمىتقان. شىن ۇمىتقان.
حور ءۇنى اق قار جامىلعان دالانى تۇگەل شارلاپ كەتكەندەي. ءتۇتىنى قيسىق بۋداقتاعان اۋىلدىڭ جاتاعان ۇيلەرى دە ءان رۋحىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ءۇنسىز تۇر.الىستا، دەمەسىننىڭ اق قاردان اق توزاڭ بۋداقتاتقان بەيبىتشىلىك شاناسى زۋلاپ بارادى. انە، ول بەرى قاراي قۇيعىتىپ كەلەدى. شانا ارداقتار توبىنا تىم تاقاۋ جەردەن ءوتتى. توپ الدىندا كەتىپ بارا جاتقان ارداقتى دەمەسىن بىردەن تانىپ، تىزگىن تەجەدى. ولارعا بۇدان گورى جاقىنداي تۇسۋگە باتىلى جەتپەدى مە، سول ورنىندا قيمىلداماي ۇزاق كىدىرىپ قالدى.
ارداق توبىنداعى ءشامسيا ونى ءبىرىنشى بايقادى.
- ويباي، دەمەسىن بىزگە قاراپ تۇر!- دەدى ول ۇرەيلەنىپ.
- قاراسا قايتەدى! توپ ىشىنەن جالعىز سەنى جاۋ الار دەيمىسىڭ. ءاندى بۇزباي تىنىش ءجۇر!- دەدى ارداك وعان ۇرىسا سويلەپ.
ولار دەمەسىننىڭ تۇسىنان وتە بەردى. دەمەسىننىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا ۇرەيلى توپتىڭ داۋسى بۇرىنعىدان دا زورايا شىققان ءتارىزدى.
دەمەسىن ولاردى پاراد قابىلداعان مارشالداي قاسقايىپ تۇرىپ قارسى الىپ، قاسقايىپ تۇرىپ شىعارىپ سالدى.ول توپقا ەمەس، ارداققا قاراپ تۇر ەدى. ول ارداقتى جاقسى كورەتىن. دەمەسىن ولار ۇزاپ كەتكەنشە ارداقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى مەن ءاربىر قيمىلىنا دەيىن، كوز الماي، تاپجىلماي باعىپ تۇردى دا قويدى.ونىڭ بەت-الپەتى مەن جانارى دا مەيىرلەنىپ، ءوزى دە تۇسىنبەيتىن ەرەكشە ءبىر جىلىلىققا، دورەكىلىكپەن استاسقان ءارى نازىك، ءارى تۇرپايى سەزىمگە تۇنىپ تۇر ەدى.
دەمەسىننىڭ وزدەرىنىڭ سوڭىنان تاپجىلماي قاراپ تۇرعانى ايەلدەردىڭ زارەسىن الىپ، ولار كولحوزدىڭ وتىنحاناسىنا قالاي جەتىپ قالعانىن دا بايقاماي قالدى.
* * *
بار دۇنيەنىڭ كومىرىن وسىندا اكەپ جاقساڭ دا، جىلىمايتىن ىزعارى مەن ءتۇتىنى ارالاس ماقتا پۋنكتىندە قاتىن-قالاش پەن بالا-شاعا سابىلىپ جۇمىس ىستەپ جاتىر.ولاردىڭ ءبىرى دالادان ارقالاپ كوسەك تاسىپ، ەندى ءبىرى ماقتا ارشىپ، قالعاندارى ارشىلعان ماقتانى قانارعا ساپ، ءبىر بۇرىشقا جيناپ ءجۇر. وشاق باسىندا، ءبىر ايەل دىمقىل تەزەكتى جاعا الماي پەشتى ۇرگىلەپ، كوزىنەن اققان اششى جاسىن ءسۇرتىپ قويادى.
- ادىرە قالعىر، وسى كوحوزدىڭ تەزەگى قىسى-جازى ءبىر كەپپەيدى،- دەدى ءمانسيا شىرپىنىپ.- ءاي، ءشامسيا، شىرپىڭدى بەرە تۇرشى.
سىرىڭكەنىڭ تاپشىلىعى سونداي، ول كەزدە سىرىڭكەسى بار ءۇي مىڭ قوي ايداعان قازاقتاي توق ەدى.
- شىرپىنى بەكەر قۇرتا بەرمە. جانباسا جاعا الماعان وزىڭنەن كور. كەشە مەن جاققاندا بىقسىماي-اق لاۋلاپ كەتىپ ەدى عوي،- دەپ ءشامسيا دا قاراپ تۇرماي ونى سوزبەن شاعىپ الىپ ەدى، ءمانسيا شوق باسقانداي ىرشىپ ءتۇستى.
- لاۋلاسا ۇستىنە كەروسين قۇيعان شىعارسىڭ!
- كەروسيندى وتقا قۇيماق تۇگىلى شامعا تابا الماي وتىرعان جوقپىز با؟ وت جاعا الماساڭ، كىسىگە تيىسپەي وتىر.ايتپەسە، بۇل كولحوزدىڭ سيىرلارى ادەيىلەپ تۇرىپ ساعان كەلگەندە سۋ تەزەك، ماعان كەلگەندە قۋ تەزەك تاستايدى دەپ پە ەدىڭ؟
ءمانسيا سوزدەن توسىلىپ قالدى، بىراق جەڭىلگەنىن مويىنداعىسى كەلمەي، قيامپۇرىس كولدەنەڭ اڭگىمە باستاپ كەتتى.
- ءاي، سەن بار عوي، سەن... اۋىز وزىمدىكى ەكەن دەپ، نە بولسا سونى كوكي بەرمە، ءبىلدىڭ بە؟ ءبىراز كۇناڭدى بىلەمىن،بايقا.
- ويباي-اۋ، مىنا قاتىن نە دەپ تۇر-ەي! ال ايت، ايت قانە. مەن سوندا قاراپ قالارمىن. و نەسى-اي، تۇگە، ءوزى ناق ءبىر ەتەگىنە ناماز وقىپ جۇرگەن ادامداي...
- نە-مە-نە؟ ءاي، سەن مەنىڭ قىلمىسىمدى قاشان كورىپ ەدىڭ، ءا؟ قاي جەردە ۇستاپ الىپ ەدىڭ مەنى؟
- وكىنىشتىسى سول ۇستاي الماعانىم بولىپ ءجۇر.
- ال مەن سەنى ۇستاپ العامىن!..
- قاشان؟ قاشان، قاي جەردە ۇستاپ الىپ ەدىڭ مەنى ءا؟ ايت قانە!
- وتكەن جۇمادا. "دەمەسىن دەلقۇلى بولسا دا، ۇيگە ءبىر ەركەك كىرىپ كەلەر مە ەدى" دەپ ارمانداعانىڭ قايدا؟
- و-و، الجىعان نەمە! سول ما بار بىلگەنىڭ؟
- سول. ە، نەمەنە، سول از بوپ تۇر ما؟ مەن كەتكەن سوڭ نە ىستەگەنىڭدى ءبىر قۇداي ءبىلسىن.
- ءوي، وسەكشىل شايپاۋىز.
- ءوزىڭ وسەكشىل...
ەكى ايەلدىڭ بۇدان كەيىنگى ءسوزىن ۇعىپ بولۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كىمنىڭ اق، كىمنىڭ قارا ەكەنىن ەشقانداي ادىلقازى اجىراتىپ بەرە المايتىن كادىمگى قاتىن ۇرىس باستالدى دا كەتتى.
قانار كوتەرىپ ارداق كىرگەندە عانا ەكەۋى ءسال سابالارىنا تۇسەيىن دەدى.
- ءاي، قاتىندار، توقتاتىڭدار شايتان بازاردى! بۇل نە ۇرىس؟- دەدى ارداق كوسەك تولى قانارىن جەرگە تاستاي سالىپ.
ەكى ايەل ونىڭ داۋىسىن ەستىپ، جىم بولا قالدى. ارداق ولاردىڭ قاسىنا كەلدى دە:
- قايراتتارىڭ تاسىپ بارا جاتىر ەكەن، ەرتەڭ ۇيلەرىڭنەن ءبىر-ءبىر قاپ قۋ تەزەك اكەلەسىڭدەر،- دەدى بۇيىرىپ.- جۇمىس كەزىندە ۇرىسىپ، جۇرتتىڭ بەرەكەسىن العاندارىڭ ءۇشىن! ورنىنا كولحوز وتىنحاناسىنان ەكى-ءۇش قاپ سۋ تەزەك الاسىڭدار.
ەكى ايەل ۇرىسقاندارىن ۇمىتىپ، اڭىرىپ قالدى.
- ويباي-اۋ، ۇيدە بالا-شاعامىزدى نەمەن جىلىتامىز؟
- وندا مەنىڭ شارۋام جوق! سۋ تەزەكتى كەپتىرىپ الارسىڭدار.
- ال ۇيدە وت جانباسا سۋ تەزەك قالاي كەبەدى؟
- بىلمەيمىن. ماعان دەسەڭدەر قويىندارىڭا الىپ جاتىڭدار!
- استاپىراللا! مىنا قاتىن باسىمەن قىرىپ بارادى،ەركەك بولسا نە ىستەر ەدى، ءا؟- دەدى ءشامسيا اشۋدىڭ الدىن كۇلكىمەن وراپ. ونىڭ ءسوزىن ءىلىپ اكەتكەن ءمانسيا:
- ەركەك بولسا... ءاي، نە ىستەسە دە وسىنىڭ ەركەك بولعانى-اق جاقسى ەدى،- دەپ ەدى، العىندە عانا ۇرىسىپ تۇرعان ەكى ايەل تۇك بولماعانداي قارقىلداپ، جارىسا كۇلدى.ولاردىڭ كۇلكىسىن ەستىپ، وزگەلەر دە ۇيمەلەي باستاعان شاقتا، قاسىندا ەكى-ءۇش كىسى بار ورمانتاي كىرىپ كەلدى.
- جولداستار، ءبىزدىڭ ارامىزعا اۋداننان وكىل كەلدى.تۇگەل جينالىڭدار،- دەدى ول.- بۇگىن ول كىسى ءبارىمىزدى قۇتتىقتاعالى كەلىپ وتىر.
- قۇتتىقتاعالى؟ نەمەن؟ مۇمكىن جەڭىس كۇنىمەن شىعار؟
- وسىدان ءبىر اي بۇرىن عانا كەلىپ ەدى عوي،- دەپ ءمانسيا دا سوزگە قىستىرىلا كەتتى.
- سابىر، سابىر، جولداستار! قازىر وكىل جولداستىڭ وزىنە ءسوز بەرەيىك. قانە، بالالار، ستولدى ورتاعا قويىپ جىبەرىڭدەر.
ورمانتايدى كورىپ، قۋانىپ كەتكەن پەريزات وعان جۇگىرىپ كەپ:
- ورمانتاي كوكە، مەنىڭ اپامنان حابار بار ما؟- دەپ سۇراپ ۇلگەردى.
- ءىم... ءىم... ءالى جوق... الىس وتاردان ءبىر حابار شىققان كورىنەدى. جول اشىلعان سوڭ الىپ كەلەرمىز...- دەپ ورمانتاي تايعاقتاي سويلەپ ەدى، بالا كوڭىل سونىڭ وزىنە قۋانىپ، الاقايلاپ قول شاپالاقتادى. توسىن وقيعاعا ارقاشان جانى قۇمار بالالار توڭىپ تۇرعاندارىن دا ۇمىتىپ، اكىمبەك شال قولدان جاساعان تاقتاي ستولدى ورتاعا قويدى. باسىنا سەڭ-سەڭ بورىك، ۇستىنە قاراكول جاعالى پالتو كيگەن وكىل ماڭىزدانا باسىپ ستولعا جاقىندادى. ول ارداق جاققا ءجيى قاراپ، ءۇنسىز امانداسىپ، ءۇنسىز تىلدەسكەن بولدى. ارداق قىسىلىپ، تومەن قارادى. اۋاتكومدا نۇسقاۋشى بوپ ىستەيتىن سەيىتجاپپار ارداقتى قىز كەزىنەن ۇناتاتىن ەدى. بىراق ارداق ونىڭ بۇل نيەتىنە ەشقانداي جىلى قاباق تانىتپاعان-دى. بۇل كەزدە ارداق ارىستىڭ ار جاعىندا تۇراتىن اسقار دەگەن پولەۆود جىگىتپەن ءتىل تابىسىپ، ەندى ەكەۋىنىڭ اكە-شەشەلەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن جۇزدەسۋىن عانا كۇتىپ جۇرگەن جايى بار ەدى. سەيىتجاپپار قىز تاراپىنان بۇل حاباردى ەستىگەندە توبەسىنە سۇڭگى تۇسكەندەي ماڭگىرىپ قالدى. ءوزىنىڭ قىزعا سالعان قارماعى ىلعي دا قۇر شىعىپ، وزىنشە تاۋىپ ايتتىم "دەگەن انايى ازىلدەرى ونى بەرى قاراتۋدىڭ ورنىنا ءارى قاراتا بەرۋىن العاشىندا ول قىز بىتكەننىڭ قىلىمسۋىنا بالاپ جۇرگەندى. ونىڭ ۇستىنە، اۋدانداعى اۋپارتكومنىڭ نۇسقاۋشىسى تۇرعاندا ارداق سياقتى جوق-ءجىتىمدى جەردەن شىققان قىز ارىستىڭ ار جاعىنداعى جاي عانا پولەۆودتى قايتسىن دەگەن بەرىك سەنىمدە ءجۇر ەدى. سول سەنىممەن جۇرگەندە قىزدىڭ تيگەلى جاتقانىن، نە اتتىعا، نە جاياۋعا جاتپايتىن الگى پولەۆود ونىڭ كۇيەۋى بولعالى تۇرعانىن ەستىگەن كەزدە سەيىتجاپپار وسى وقيعانىڭ ءبارى ءتۇسىم شىعار دەپ ويلادى. ال ونىڭ ءتۇس ەمەس ءوڭ ەكەنىنە، اۋپارتكومدى پولەۆودتىڭ جەڭگەلى تۇرعانىنا ونىڭ كوزى جەتكەن كەزدە وزىنە-ءوزى سەنىمى مول جىگىت مۇنىڭ ءبارى زاماننىڭ بۇزىلعانىنان،ادامداردىڭ كىسى تانۋ قاسيەتىنەن ايرىلعاندىعىنان، ماحاببات دەگەن بالەنىڭ، ايتسا ايتقانداي، شىن سوقىرلىعىنان دەپ ۇقتى.
ول جەڭىلدى، بىراق جەڭىلىسى بويىنداعى جابايى سەزىمدەرىن جەتىلدىرىپ، ءوزىمشىل ەركەككە ءتان وركوكىرەك سەزىمدەرىن مولايتىپ كەتتى. ونىڭ ءبىر كەزدەگى وزىنشە الىپ ۇشقان الاپات سەزىمدەرى جۋاسي كەلە ارىستان كەيپىنەن ايرىلىپ، مىسىق تابان جىمىسقى قۋلىققا كوشتى. ارداقتىڭ كۇيەۋى مايدانعا اتتاندى دەگەن حاباردى ەستىگەندە ول قاتتى قۋانعان، ءتىپتى ونىڭ مايدانعا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ اتتانۋىنا دا مۇنىڭ قاتىسى بولماي قالعان جوق ەدى. ەندى ول كەك قايتارار ەڭ ءبىر قولانۋدى كەز تۋدى دەپ ەسەپتەگەن-ءدى. ايەل الدىندا ماسەلىنىڭ قايتۋىن ول ەركەكتىك نامىستىڭ كەزدەگەن ماقساتىن قالايدا ورىنداماي تىنباۋعا كوپتەن بەكىنگەن ەدى. كەز كەلگەن وقيعانى سىلتاۋراتىپ ونىڭ بۇل اۋىلعا كەلۋى دە سوڭعى كەزدە جيىلەپ كەتتى. كەلگەن سايىن ەسەبىن تاۋىپ كەيدە جاسىرىن، كەيدە جاريا تۇردە ارداقپەن تىلدەسپەي كەتپەۋشى ەدى. كەيدە ونى ۇيىنە دە شىعارىپ سالاتىن. بىلتىرعى جاڭا جىلدا ءتۇن ىشىندە كەپ، ارداق ۇيگە كىرگىزبەگەن سوڭ، دالادا قاتىپ ءولىپ قالا جازداعان.
بۇل جولى مىنە، تاعى دا جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاعالى كەلىپ تۇر. جۇرت ۋ-شۋ بوپ ءماز بوپ جاتقاندا ارداق قانا ونىڭ نەندەي ماقساتپەن بۇل اۋىلعا كەلگىشتەپ جۇرگەنىنە وي جىبەرىپ، سول ويدان وزىنەن-ءوزى قاتتى قىسىلدى.سەيىتجاپپار بۇل جولى پاتەفون اكەپتى. انە، ول ورتاعا بار ادامنىڭ جۇرەگىن سىزداتاتىن لەپىرمە ءسوز، جالاڭ ۇران.بىراق مۇندايلاردىڭ جولى بولعىش: ولار ەشقاشان ۇيالمايدى، اقىماق ەكەندىگىن سەزىنبەيدى، سونان سون ىلعي توق، قاشان دا دەندەرى ساۋ.
- جولداستار!- ول قولىن جوعارى كوتەردى.- مەملەكەتكە ءشيتتى ماقتا تاپسىرۋ جوسپارىن اۋدانىمىز بۇگىن،ياعني 1944 جىلدىڭ 31 دەكابر كۇنى ورىنداپ شىقتى.سىزدەردىڭ اۋىلدارىڭىز اۋدانداعى ەڭ كىشكەنتاي اۋىل.سوعان قاراماستان سىزدەر مەملەكەتتىك جوسپاردى ارتىعىمەن ورىنداپ، اۋداڭداعى ەڭ ءىرى حولحوزدارمەن تەڭەسىپ وتىرسىزدار جانە بۇل قۋانىشتى حابار باسقا كۇنى ەمەس، ءدال بۇگىن،31 دەكابردە جەتىپ وتىر. بۇل - سىزدەردىڭ جاڭا، 1945 جىلعا دەگەن اسا ۇلكەن تارتۋلارىڭىز بوپ تابىلماق. جاڭا جىلدارىڭىز قۇتتى بولسىن، جولداستار! ال مىنا پاتەفوندى اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلى... ارداق... لەپەسوۆا جولداسقا تابىس ەتۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر!
جۇرت دۋ قول شاپالاقتادى. پاتەفوننىڭ كولحوز باستىعىنا ەمەس، اۋىلسوۆەت پرەدسەداتەلىنە ۇسىنىلعانىن ورمانتاي تۇسىنە الماي قالدى دا، وكىلگە ءبىر، پاتەفونعا ءبىر قاراپ قويدى. جۇرت ىردۋ-دىردۋ بوپ جاتقاندا ءشامسيا:
- نە عىل دەيدى؟ جاڭا جىلى نەسى؟- دەدى تاڭ قالىپ.
- سەن ەكەۋمىز ۇرىسىپ وتىرعاندا ءبىر جىل ءوتىپ كەتىپتى عوي،- دەدى ءمانسيا ونى سوزبەن شىمشىپ.اۋزىنان بۋى بۇرقىراپ ورتاعا حاديشا شىقتى.
- جاڭا جىلمەن قۇتتىقتاعانىڭىزعا راقمەت! ال مايداننان نە حابار بار، سونى ايتساڭىزشى،- دەدى ول وكىلگە ءتونىپ كەپ.
- ءبىزدىڭ اسكەرلەر جاۋدى ءوز جەرىنە قۋىپ تىقتى.جەڭىس كۇنى جاقىنداپ كەلەدى، جولداستار!- دەپ وكىل جالپى جۇرتقا بەلگىلى جايدان ءارى اسا المادى.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
بالالار "ۋرا" دەپ، ەرەسەكتەر كوزىنە جاس الىپ قۋاندى.جاۋدىڭ قاشىپ بارا جاتقانى، ايتەۋىر ءبىر كەزدە جەڭىس كۇنى كەلەرىن جاقسى بىلسە دە، اۋداننان كەلگەن رەسمي ادام ايتقان سوڭ كارى-جاس تۇگەل قۋاندى. ولار ارقا قارىعان اياز بەن ۇيلەرىندەگى سۋىق توسەكتىڭ دە ۋايىمىن ۇمىتىپ كەتتى.
- ال، كولحوزشى جاراڭدار! جاڭا جىلعا از عانا ۋاقىت قاپتى،- دەدى ورمانتاي.- انە، اتەشتەر دە شاقىرا باستادى. جاڭا جىل قۇرمەتىنە بۇگىن ۇيلەرىڭىزگە ەرتەرەك قايتۋلارىڭىزعا رۇقسات. ال ەرتەڭ قانارلانعان ماقتالاردى شانا-شاناعا تيەپ، ستانتسياعا جونەلتەمىز. كۇن شىقپاي وسىندا بولىڭدار.
- ياپىر-اي، جاڭا جىلدىڭ كەلگەنىن دە بايقاماي قالىپپىز-اۋ، ءا؟- دەدى ءشامسيا قيال مەن تولعانىس ۇستىندە.
- ەكەۋمىز ەندى ءبىر ۇرىسساق، قىرىق التىنشى جىلعا جەتىن بارعانىمىزدى دا بايقاماي قالارمىز،- دەپ كۇلدى ءمانسيا.
- ءيا!.. وعان دەيىن كۇيەۋلەرىمىز دە كەلىپ، ءبارىن دە ۇمىتارمىز-اۋ،- دەگەنى سول ەكەن، ءشامسيانىڭ كوزىنەن ەكى تامشى جاس جەرگە ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ ءتۇستى.
* * *
ەكى كۇن بويى بەت قاراتپاي سوققان قارلى بوراننىڭ اشۋى ەندى عانا تارقاپ، وقىستا كورسەتكەن تەنتەك مىنەزى ءۇشىن كەشىرىم سۇراعانداي تابيعات ادامدار الدىندا كىشىرەيىپ، موماقان كۇيگە تۇسە قاپتى. بۇگىن دالادا شاعىرما جۇلدىز شارت اياز. ماقتا پۋنكتىنەن جۇرت دابىر-دۇبىر تاراپ جاتىر. ولار كۇندەگىدەن كوڭىلدى: جاڭا جىل قۋانىشى، جاڭا ءۇمىت قۋانىشى، جاقىنداپ كەلە جاتقان جەڭىس قۋانىشى، مايداننان امان ورالاتىن ازاماتتار قۋانىشى ءار كەۋدەدە مولايا تۇسكەن سەكىلدى.
قارلى دالا، جالعىز اياق سوقپاق. پۋنكتتەن شىعىپ كەلە جاتقان ارداقتى سەيىتجاپپار قۋىپ جەتتى.
- مۇنىنىز نە؟ جۇرت نە دەمەك؟- دەدى ارداق شوشىپ كەتىپ.
- جۇرت نە دەسە و دەسىن! سەنى ۇيىڭە دەيىن شىعارىپ سالايىنشى.
- جوق، بولمايدى! قايتىڭىز. ورمانتايمەن بىرگە بولىڭىز،- دەپ ارداق ءجۇرىسىن جىلدامداتا ءتۇستى.
- مەن ول ءۇشىن ەمەس، سەن ءۇشىن كەلدىم عوي، نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟- دەپ وكىل وزەۋرەي سويلەدى.
- بۇل وڭىردە مەنەن وزگە ايەل قۇرىپ قالعان جوق شىعار. مۇنىڭىز نە؟ كەلەكە مە، الدە كەك قايىرۋ ما؟
وكىل قيپاقتاپ ءبىراز تۇردى دا:
- نە دەۋشى ەدى الگى... ماحابباتتىڭ كوزى سوقىر دەۋشى مە ەدى،- دەدى كۇمىلجىپ.
- قويىڭىزشى، جىلتىر ءسوزدى جانىم جەك كورەدى. ءسىز بەن بىزدە قايداعى ماحاببات! مەنىڭ كۇيەۋىم بار، بالام بار... اۋرە بولماساڭىزشى. وكىل ونىڭ قولىنان ۇستاپ تۇرىپ الدى.
- ءبارى سەنى جالعىز جىبەرمەيمىن،- دەدى ول ءسال ارسىزداۋ ۇنمەن.- ودان دا ۇيگە بارىپ پاتەفون تىڭدايىق.مەن روزا باعلانوۆانىڭ پلاستينكاسىن اكەلدىم. ول "اح،سامارا، گورودوكتى" عاجاپ ايتادى.
- ايتپاقشى، ونىڭىز ۇيات بولدى. پاتەفوندى ايتام.كولحوز كەڭسەسىندە تۇرسىن دەپ، ونى ورمانتايعا بەرىپ كەتتىم. ونى قالاي الماقپىن؟
- قاپ، بەكەر بولعان ەكەن. قازىر قايتا الدىرايىن.
- جوق، ودان دا ءسىز قايتىڭىز. ءانى، وتكەن-كەتكەن ايەلدەر بىزگە قارايلاپ، كۇبىرلەپ سويلەپ بارادى.
- سەن ادەمىسىڭ، ارداق،- دەدى وكىل وعان جاقىنداي ءتۇسىپ.- بىراق اساۋسىڭ. وسى وڭىردەگى كەز كەلگەن ايەلگە ەمەۋرىن تانىتسام، ەمىرەنىپ شىعارى بەلگىلى. سەن عانا يلىكپەي-اق قويدىڭ. يلىكپەگەن سوڭ با، قۇداي دا قاس قىلعانداي مەنى ساعان ىنتىق قىپ قويدى.
- و-و، بايقاڭىز، اقىن بوپ كەتپەڭىز،- دەپ ارداق زورلانا كۇلىمسىرەدى.- ەگەر مەنى تىڭداساڭىز، وكىل كۇيىڭىزشە كەرى قايتىڭىز.
- جوق، مەن سەنىمەن بىرگە بارام.
- شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، سىزگە وسى نە كەرەك؟
- سەن. سەن كەرەكسىڭ، ارداق! سەن!
ارداق كۇرسىنىپ تەرىس اينالدى.
- ءيا، قۇداي شىنىم،- دەدى سەيىتجاپپار القىنىپ.-قالاساڭ وزىممەن بىرگە الىپ كەتەم. بۇگىن-اق الىپ كەتە الام.
- ال ايەلىڭىزدى، بالالارىڭىزدى...
- ەلدە جەسىر ايەل مەن جەتىم بالالار از با؟ كوپ بولسا ولار دا سولاردىڭ ءبىرى بولار. جەتىم-جەسىرلەر كوپ كەزدە ولارعا كىسىنىڭ جانى كوپ اشي بەرمەيدى.
- وپاسىز!- ارداق ىزاعا بۋلىعىپ، جىلارمان حالدە ىلگەرى جۇگىرە جونەلدى. جۇگىرگەن بويى ۇيىنە جەتتى. سوڭىنان وكىل دە وڭمەڭدەپ كەلەدى. ارداق ەسىك تۇتقاسىنا قول سوزا بەرگەندە وزىنەن ءتورت-بەس ادىم جەردە سوستيىپ الدەكىمدى كورىپ شوشىپ كەتتى.
- ارداق، قورىقپا، بۇل مەن عوي،- دەگەن داۋىس گۇج ەتە تۇسكەندە ونىڭ دەمەسىن ەكەنىن تانىپ ۇرەيى قورقىنىشقا اينالدى.
- دەمە-ءسىن؟ بۇل ءسىز بە؟
- ءيا...
- ۋھ،- دەدى ول جۇرەگىن باسىپ.- ەندى ماعان جەتپەگەنى سەن ەدىڭ... نەعىپ تۇرسىڭ؟ سەن تىنىشتىق كۇزەتشىسى ەمەس پە ەڭ؟ جۇمىس قايدا؟
- قازىر... قازىر بارام... سەن ەش نارسەدەن قورىققان جوقسىڭ با؟
- الدا رازى بوسىن، قورىققام جوق.
- دۇرىس، قورىقپا،- دەدى ول كۇلگەن بوپ.- ەشكىمنەن قورىقپا.
- جارايدى...
- ال اناۋ تۇرعان كىم؟
- ءا..." ول ما؟.. وكىل عوي. مەنى شىعارىپ سالىپ كەلەدى.
دەمەسىنگە بۇل جاۋاپ، ارينە، ۇناماعان بولۋى كەرەك.ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز تۇردى دا، تەرىس بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى...
ارداق پەن وكىل وڭاشا قالدى. ۇيگە كىردى.
- ءسىز دە جەلىمدەي جابىسىپ، مەنى جۇرت الدىندا ابدەن ماسقارالايتىن بولدىڭىز-اۋ. ەندى ەل بەتىنە ەرتەڭ قالاي قارايمىن،- دەدى ارداق شاراسىز حالدە كۇيىنە سويلەپ.
- جاڭا جىل عوي. شارشاپ، جابىعىپ ءجۇرسىڭ. كوڭىل كوتەرسەڭشى. ەل نە دەمەيدى، تىلدە سۇيەك جوق...
- قازىر كوڭىل كوتەرەتىن كەز بە؟ اندا جۇرت قان كەشىپ ءجۇر.
- قايتەمىز... كوپتىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىق قوي.
- مەنىڭ قولىمدا تاعى ءبىر قارا قاعاز بار. ەسىڭىزدە مە، الگىندە شەشەسىن سۇراعان قىز. اتى پەريزات. ماسلوپرومعا ءسۇت اپارا جاتقاندا شەشەسىن ۇرىلار توناپ كەتىپتى.ءولى-ءتىرى ەكەنى بەلگىسىز. ءالى ەشقانداي دەرەك جوق. ءۇش جاسار ءىنىسى ەكەۋى عانا قالدى. اكەسىنىڭ قازاسىن قالاي ەستىرتەم؟..
- ونداي وقيعا قازىر ەل ىشىندە از ەمەس قوي، سونىڭ ءبارىن قازىر ايتىپ، قازىر قايعىرماساق بولماي ما؟- دەدى سەيىتجاپپار كۇرسىنىپ. ءسويتتى دە، ارداقتى قۇشاقتاماق بوپ يىعىنا قولىن سالا بەرىپ ەدى، ارداق سىتىلىپ شىقتى. وسى كەزدە تارس-تارس اتىلعان مىلتىق داۋسى ەستىلدى.
- ەستىدىڭىز بە؟- دەدى ارداق وقىس وقيعاعا قۋانىپ.
- نەنى؟ بىرەۋ كەلە جاتىر ما؟
- جوق، كەلە جاتقان ەشكىم جوق.
- ەندى نە؟
- توقتاڭىز. انە! مىلتىق داۋسى.
بۇل جولى مىلتىق ءۇڭى مۇلدەم جاقىننان ەستىلدى. وكىل سىلەيىپ تۇردى دا قالدى.الىستان تىنىشتىق كۇزەتشىسىنىڭ داۋسى تالىپ ەستىلدى.داۋىس بىرتە-بىرتە جاقىنداي ءتۇستى.
قاباعىنان قار جاۋىپ،
كىرپىگىنە مۇز توڭىپ،
كاتۋلانىپ قاتتاندى
بۋىرقانىپ بۇرساندى
مۇزداي تەمىر قۇرساندى.
توپتالىپ تۇرعان جاۋلارعا
قوبىلاندى باتىر جول سالدى.
جالعىز ءوزى باتىرىڭ
جويىپ كەتىپ بارادى...
- بۇل تىنىشتىق كۇزەتشىسىنىڭ داۋسى. .قانداي ورەسكەل دە تىلسىم قۇبىلىس! مۇنداي وقيعانى بىزگە دەيىن ەشكىم ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەس شىعار،- دەدى ارداق تەرەزە الدىنا كەلىپ. داۋىس بۇرىنعىدان دا كۇشەيە ءتۇستى.
- نە، ول... وسىندا كەلە مە؟- دەدى وكىل ۇرەيلەنىپ.
- قانداي سۋجۇرەك ادام ەدىڭىز،- دەپ ارداق بۇل جولى شىنداپ كۇلىپ الدى.- ونىڭ سىزبەن شارۋاسى جوق. ول فاشيستەرمەن سوعىسىپ ءجۇر.
- فاشيستەرمەن؟
- ءيا، فاشيستەرمەن.
- قالاي، سوعىسقانى قالاي؟
- كادىمگىدەي؟ سوندا ول... مىلتىق اتا ما؟
- اتقاندا قانداي؟
وكىلدىڭ كوزى الاقانداي بوپ، ءتۇرى بۇزىلىپ كەتتى. وسى كەزدە قوس اۋىز مىلتىقتىڭ گۇرس-گۇرس ەتىپ قوسارلانىپ اتىلعانى ەستىلدى. وكىل جەرگە ەتبەتتەپ جاتا كەتتى.تىنىشتىق كۇزەتشىسىنىڭ داۋىسى بىرتە-بىرتە الىستاپ،ءۇي ىشىندە تىنىشتىق ورناعان سوڭ. ارداق:
- وۋ، وكىل جولداس، ۇيىقتاپ قالدىڭىز با؟- دەدى قارقىلداي كۇلىپ.
وكىل ورنىنان تۇرىپ، ءۇستىن قاعىپ-سىلكي باستادى.
- مىناۋ ءبىر سۇمدىق ەكەن،- دەدى ول دىرىلدەپ.
- ءسىزدى كورگەن سايىن: "وسى كىسى نەگە سوعىسقا بارمايدى" دەپ ويلاۋشى ەم. مەنىمشە، ءسىزدى سوعىسقا الماي جۇرگەنى دە دۇرىس بولعان. ءسىز سياقتى قورقاق ادامدار بەيبىت ومىردە عانا قوجاڭداعىش كەلەدى عوي.
- بىلەم، بىلەم، تىكەن ءتىلدى ايەلسىڭ. سوندىقتان سەنىڭ سوزىڭە رەنجۋگە بولمايدى. .
- ال ەندى قايتىڭىز.
- تاڭ دا اتىپ قالدى عوي. وسىندا قونا كەتسەم قايتەدى؟ بالاڭ دا ۇيىقتاپ قالدى.
- جوق. تاڭ ساز بەرە ماقتا پۋنكتىندە بولۋىم كەرەك.وت جانباي، جۇرتتىڭ تۇتىنگە بۋلىعىپ جاتقانىن باعانا كوردىڭىز عوي.
- مەن سەنىن بارلىق تىلەگىڭدى ورىندايتىن ەدىم عوي.وسىدان بارعان سوڭ، كولحوز تىزگىنىن وزىڭە اپەرەم بە دەگەن ويىم بار.
- كەرەگى جوق. مەن تىزگىن ءۇشىن تالاسپايمىن. تالاسا قالسام دا ءوزىم كۇرەسەمىن. ساۋ بولىڭىز!
بۇل جولعى ارەكەتىنەن دە ەشتەڭە شىقپايتىنىن تۇسىنگەن سەيىتجاپپار امالسىز قايتۋعا بەل بايلادى.
- ياپىر-اي، الگى جىندىسۇرەي كۇزەتشىلەرىڭنەن قالاي وتەر ەكەنمىن؟- دەدى ول جاي شىعىپ كەتۋدىڭ رەتىن تاپپاعان سوڭ، ادەيى اشۋ شاقىرا سويلەپ.
- وكىل ەكەنىڭىزدى ءتۇسىندىرىپ ايتارسىز؟- دەپ كۇلدى ارداق.
- قولىندا مىلتىعى بار دەدىڭ، ءا؟..
- ءيا، مىلتىعى بار، قوس اۋىز...
- ارداق، وسىندا جاتا كەتسەم قايتەدى؟ كۇن شىققان سوڭ-اق كەتەرمىن.
- جوق. تاڭ اتقاندا ۇيدەن شىعىپ بارا جاتقانىڭىز جاراماس.
- ەندى قاشان كەلەيىن؟
- ايتتىم عوي، كەلمەي-اق قويىڭىز!
- سەن ايەل ەمەس، اعاشتان جارالعان شىعارسىڭ! ال تىرىسىپ باق، كاشانعا دەيىن شىدار ەكەنسىڭ!.. بىراق ايتپادى دەمە، ءبىر كۇنى ءوزىڭ جالىناسىڭ. سوندا كورەرمىن بالەم سەنى...- وسىنى ايتتى دا، ول ەسىكتى سارت جاۋىپ شىعىپ كەتتى.
سىرتتان تىنىشتىق كۇزەتشىسىنىڭ ءۇنى ەستىلدى.
ارداق قابىرعاداعى كۇيەۋىنىڭ سۋرەتىنىڭ الدىنا كەپ ۇزاق تۇردى دا، الگى وكىل ايتقان سوزدەن قورلانىپ جىلاپ جىبەردى.جاستىققا كومىلىپ ۇزاق جىلادى.ول كەزدەگى ۇيقىنىڭ ادام ءۇشىن اتقارار بىرنەشە قىزمەتى بولار ەدى. تىنىعۋ، ءال جيناۋ، ءوزىڭدى ەرتەڭگە دايىنداۋ، ازاپتى تىرشىلىكتى ۇمىتىپ عاجايىپ تۇستەر كورۋ،ساعىنىپ جۇرگەن اكەڭمەن، باۋىرىڭمەن قاۋىشۋ، جىرتىق ەتىك، جاماۋ تون بوپ تىم ۇزاققا سوزىلعان قىستى ارتقا تاستاپ گۇلگە تولى كوگىلدىر قىراتتارعا جالاڭاياق جۇگىرىپ شىعۋ، سودان ۇيىڭە كەپ كوڭىلىڭ قالاعان ءدامدى تاعامداردى تويعانىڭشا قاربىتا جەۋ.ادامدار وسى ءۇشىن جاستىققا باس قويىپ، وسى ءۇشىن ۇيقىعا كەتۋشى ەدى.ولار ۇيلەرىنە ءتۇن جارىمىندا كەپ وت جاعىپ، ىستىق قاۋمەت جاساپ ءىشىپ، اقىرەتتەي سۋىق كورپەنىڭ استىنا كىرىپ، كەزدەرى ۇيقىعا كەتكەنشە بويلارى جىلىنبايتىن. جىلىنباعان بويى ۇيىقتاپ كەتەدى.تىستەرىنىڭ ساقىلداعانى قاتتى ۇيقىعا كەتكەندە عانا توقتالادى.تۇستەرىنە لاۋلاعان وت، ىستىق مونشا كىرەدى.بويلارى ەندى جىلىنعاندا سىبىرلەپ تاڭ اتىپ، بۇلار ورىندارىنان تۇرىپ كەتەدى. ەرتەڭ تاعى وسى كۇن. بىراق بۇگىن سول سۋىق توسەككە جەتكەنشە دە كوپ ۋاقىت بار. ويتكەنى تاڭ جاڭا اتتى. ماقتا پۋنكتىندەگى جۇمىس ەندى عانا باستالدى.ۇلكەن-ۇلكەن قانارلاردى ايەلدەر مەن بالالاردىڭ وزدەرى-اق كوتەرىپ، سىرتقا الىپ شىعىپ جاتىر. بالالاردىڭ ىشىندە ءمۇتان دە بار. ول جازىلىپ، جۇمىسقا ارالاسا باستاعان.
- ءاي، ءمۇتان، تىم اۋىر قانارلاردى كوتەرمەي-اق قوي،سىنعان قولىڭ ءالى جازىلىپ بىتكەن جوق،- دەپ، جۇك كوتەرىپ جۇرگەن وعان اناسى اۋىق-اۋىق ايعايلاپ قويادى.
جۇمىسقا كەلگەن بەتتە پەريزات ۇيرەنشىكتى ادەتپەن:
- ارداق اپاي، مەنىڭ اپامنان حابار بار ما؟- دەگەن ساۋالمەن قارسى الادى. بۇل بولسا: "جوق... جاقىندا كەپ قالار",- دەپ كۇمىلجي جاۋاپ بەرەدى.- مەن بار عوي، ارداق اپاي، تۇسىمدە كوكەمدى تاعى كوردىم،- دەپ پەريزات كورگەن ءتۇسىن ايتادى.- ول كەلگەلى جاتىر ەكەن دەيمىن."ماماڭ اۋىرىپ قاپتى عوي. قامىقپا. جاقىندا بارامىن.ءىنىڭدى جالعىزسىراتپا. مەن بارعانشا شىداي تۇر. جىلاما"- دەپ جاتىر. سىزگە نە بولدى؟ ارداق اپا؟
ارداق، ارينە، جاس قىزدىڭ سوزىنەن تولقىپ كەتىپ ەدى.
- جاي... ەشتەڭە دە. مەن ەكى كۇن بويى كوز شىرىمىن العان جوقپىن. باسىم اينالىپ تۇرعانى،- دەپ قايداعى-جايداعىنى ايتىپ كەتتى. ونىمەن قاراپ تۇرماي پەريزات:
- ارداق اپا، وسى ۋاقىتقا دەيىن اپام نەگە ءبىر حابار بەرمەيدى؟- دەپ جانارى جاساۋراي ءتۇستى.- سىزدەر نەگە ىزدەمەيسىزدەر؟ نەگە؟ كىشكەنتاي ءىنىم ءتۇن بولسا، اپالاپ جىلاپ شىعادى. اپاما بىردەمە بولعان عوي، ايتپەسە ول نەگە كەلمەيدى، نەگە؟ نەگە؟ ول جىلاعان كەزدە ارداق ءوزىن قويارعا جەر تاپپايدى.
- پەريزات كۇنىم، قويشى ەندى، اپاڭ كەلەدى. مىندەتتى تۇردە كەلەدى. مەن سەنى قازىر كوڭىلدەندىرەيىن... قازىر!..
- ەي، قۋ تەزەك پەن سۋ تەزەك. قايدا جۇرسىڭدەر؟- دەپ ول ەكى ايەلگە ايعاي سالدى.
- نە بولدى، باستىق قاتىن-اۋ، ءبىز مۇندامىز،- دەدى ولار قوسارلانىپ.
- ولەڭ ايتىڭدار!- دەپ بۇيىردى ارداق.
ءمانسيا مەن ءشامسيا تۇككە تۇسىنبەي:
- نە-مەن-نە؟- دەپ قايتالاپ سۇرادى.
- قۇلاقتارىڭ كەرەڭ بوپ قالدى ما؟ ولەڭ ايتىڭدار دەيمىن. باستاڭدار! ءبىر! ەكى! ءۇش!
ءمانسيا مەن ءشامسيا ولەڭ باستاپ كەپ جىبەردى.
قاراتاۋدىڭ باسىنا كوش كەلەدى;
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى...-
دەپ ولار "ەلىم-اي" ءانىنىڭ زارلى جولدارىن وزانداتا جونەلىپ ەدى، ارداق:
- توقتات! قايداعى قايعىلى ولەڭدى قايدان تاۋىپ الدىڭدار؟ كوتەرىڭكى، كوڭىلدى ولەڭ ايتىڭدار؟- دەدى اشۋعا باسىپ. *
- كوڭىلدى ولەڭ بىلمەسەك جەردەن قازامىز با؟- دەدى ءمانسيا رەنجىپ. ارداق ولارعا قولىن سىلتەپ:
- ءاي، كىم بار اندا؟ بەرى، ءبارىڭ كەلىڭدەر! قانە، كىم كوڭىلدى ءان بىلەدى؟ كىم؟! ايتىڭدار؟!..- دەدى توپقا قاراپ.
ەشكىم ۇندەمەدى.
- وندا... اقساقال، ءسىز بىردەڭە دەرسىز؟- دەپ ول اكىمبەككە جالىڭدى.- ءسىزدىڭ جاستىق شاعىڭىزدا دا كوڭىلدى ءان بولمادى ما؟
اكىمبەك ورتاعا شىقتى.
- بولدى، بولعانداي قانداي!- اكىمبەك تاياعىن دومبىرا عىپ، داۋسىن كەنەي باستادى.- ءان دەگەن بىزدەن قالعان نارسە عوي. كۇلدىرگى ءانىم وتىز كۇنگە، كۇڭىرەنگەن ءانىم قىرىق كۇنگە جەتەدى.
- ال جارايدى. مەن "مەدەتبەكتى" ايتىپ بەرەيىن.
اۆتوموبيل، تراكتور،
بۇرانداسىن بۇراپ تۇر.
قىز كۇيەۋگە كەتەم دەپ
ءۇي ارتىندا جىلاپ تۇر.
ەي، ەي، مەدەتبەك،
وي، وي، مەدەتبەك
ەرتە باستاپ نەىگە ايتپادىڭ،
ماعان قاتىن كەرەك دەپ.
اۋەلەپ ۇشار دۋاداق،
ۇستار ما ەدىڭ قۋالاپ
ون سەگىزدە قىز بولسا
جۇرەر مە ەدىڭ قۇشاقتاپ.
ەي، ەي، مەدەتبەك،
وي، وي، مەدەتبسك.
ەرتە باستان نەگە ايتپادىڭ،
ماعان قاتىن كەرەك دەپ...
اكىمبەكتىڭ اشەيىندە تۇك ەستىمەيتىن ساڭىراۋ كەمپىرى ءان تەكستىندەگى "ون سەگىزدەگى قىز" تۋرالى ەستىپ:مىنا جامان شال قىزدى قايتپەكشى-اي،- دەگەندە جۇرت كۇلكىگە باتتى دا قالدى. پەريزات تا كۇلدى. ەل وسىلاي ابىر-سابىر بوپ جاتقاندا، كىرە بەرىس ەسىكتەگى جۇرتتى قاعا-ماعا، ءۇستى باسىنا قىراۋ قاتقان دەمەسىن كىرىپ كەلدى. دەمەسىندى كورگەن سوڭ كۇلكى اتاۋلى تاپپا تىيىلىپ، جۇرت سىلتىدەي تىنا قالدى. اركىم قولىنا تۇسكەن نارسەمەن بەتىن كولەگەيلەپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ارتىنا تىعىلا تۇسكەن.
- بۇل نە؟ نە بوپ قالدى تاعى؟- دەدى ورمانتاي عانا وعان جاقىنداپ.
دەمەسىن سىرتتا تۇرعان ءتورت-بەس بالاعا داۋىستادى.
- الىپ كىرىڭدەر!
بىرنەشە بالا ءبىر-بىرىنە تىزبەكتەپ بايلانعان ءۇش ادامدى ىشكە الىپ كىردى. ءبارىنىڭ سوڭىنان قولى بايلاۋلى وكىل كىرگەندە اۋىز بىتكەن اڭقيدى دا قالدى.
- باستىق جولداس. مىنە پاشيستەر! تۇتقىن پاشيستەر!- دەدى دەمەسىن "راپورت" بەرىپ.
- نەعىل دەيدى، قۇداي-اۋ؟ تۇتقىن پاشيستەرى نەسى؟
- ويباي-اۋ، ءپاشيس دەپ تۇرعانىنىڭ بىرەۋى تۇندە عانا ءبىزدى قۇتتىقتاعان وكىل ەمەس پە؟- دەگەن داۋىستار ءار جەردەن ءبىر ەستىلىپ جاتتى.
- بۇل نە سۇمدىق؟- دەدى ارداق دەمەسىنگە قاراماۋعا تىرىسىپ. دەمەسىن بولسا كەگى قايتىپ، كوڭىلى تولعان ادامداي ارداققا كۇلىمسىرەي ءارى ماسايراي قاراپ قويادى.
- ەندى بىزگە جەتپەي تۇرعانى - وكىلدى تۇتقىنداۋ ەدى،- دەدى ورمانتاي باسىن شايقاپ.- بوسات مىنا كىسىنى!
- جوق، بوساتپايمىن! ول تۇندە نەگە جۇرەدى؟
- بۇل كىسى بىزگە اۋداننان كەلگەن وكىل ءبىلدىڭ بە؟ قاپ،ءبىزدى ابدەن ۇياتقا قالدىردىڭ-اۋ! قولىن شەش ەندى!- بالالار بۇيرىقتى ورىنداماق بوپ ولارعا جاقىنداي بەرىپ ەدى، دەمەسىن دۇرسە قويا بەردى.ورمانتاي سوندا عانا بايقادى. دەمەسىن ۇشەۋىنىڭ دە اۋزىنا ماقتا تىعىپ قويىپتى. اسىرەسە، وكىلدىڭ اۋزىنداعى ماقتانى كورگەندە باستىقتىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، كوزى ۇياسىنان شىعىپ كەتە جازدادى. ونىڭ ىزادان جارىلعالى تۇرعانىن كورىپ، ەكى-ءۇش بالا ەكىلدى بوساتپاق بوپ ۇمىتىلىپ ەدى، دەمەسىن جەتىپ كەپ:
- اۋلاق، ءوزىم بوساتامىن!- دەدى ول اقىرىپ.
ول وكىلدىڭ قولىن شەشىپ، اۋزىنداعى ماقتانى الدى.وكىل تالتىرەكتەپ كەلىپ پەشكە سۇيەنىپ، ۇيالعانىنان جەڭىمەن بەتىن باستى. سونان سوڭ باسىن كوتەرىپ، اۋەلى ورمانتايعا، ارداققا، سونان سوڭ ءۇنسىز جيىلعان جۇرتقا قارادى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن كۇتىپ، جۇرت تا سىلتىدەي تىنا قالىپتى.
- مەنى وسىلاي ماسقارالادىڭدار ما؟ تۇرا تۇرىڭدار،بالەم، بۇل ءۇشىن سازايلارىڭدى تارتاسىڭدار ءالى. وكىمەت ادامىن مازاق قىلدىڭدار عوي، مەنى ويىنشىق سانادىڭدار عوي!- دەپ ول ىزا مەن قورلىقتان جىلارمان حالدە بۋلىعا سويلەدى.
- ءاي، دەمەسىن-اي، نە ىستەگەنىڭدى بىلەسىڭ بە سەن؟ اۋدان الدىندا ءبىزدى ۇياتقا قالدىردىڭ عوي،- دەدى ورمانتاي وكىلدىڭ ادىندا اقتالا سويلەپ.
- جو-وق، بۇل تەك ۇياتتىڭ ءىسى ەمەس، جازانىڭ ءىسى، جازانىڭ!- دەدى وكىل ىزادان قالشىلداپ.- مەنى وسىلاي قورلاعانى ءۇشىن مىنا تۇرعان ناقۇرىستارىڭدى... ميليتسيامەن جىندىحاناعا ايداتام. ال سەندەردى، كولحوز باستىعى مەن اۋىلدىق سوۆەت باستىعى... ەندىگى ءىسىم سەندەرمەن بولسىن!..
- ويباي-اۋ، بۇل كىسى كەشە تۇندە كەتىپ قالماپ پە ەدى،تاڭعا شەيىن قايدا جۇرگەن؟ -دەدى ءمانسيا كوپشىلىك كوكەيىندە تۇرعان سۇراقتى ءدال باسىپ.
- مەنىڭ ۇيىمدە!- دەدى كەنەت ارداق.
جۇرت اڭتارىلا قالدى.
- ءيا، ءيا، مەنىڭ ۇيىمدە،-' دەپ قايتالادى ارداق.-بىلگىلەرىڭ كەلىپ تۇرعانى سول عوي. ال بىلىڭدەر!
جۇرت اراسىندا سىبىر كوبەيدى.
- نە دەيدى؟ بەتىم-اۋ، سوندا ەكەۋى بىرگە بولعان با؟
- ءيا، بىرگە بولعانبىز! بىراق وكىل جولداس وكپەلەپ كەتكەن. بىزگە كىجىنىپ تۇرعانى دا سوندىقتان شىعار،- دەدى ارداق ءارى ىزالانا، ءارى امالسىز اقتالا سويلەپ.
- قوي، ارداق وكىلدى وكپەلەتە قويماس!..
- وكپەلەتسە وكپەلەتەر، ءوزىنىڭ دە مىنەزى مىنەز ەمەس قوي!
- وكىلدىڭ دە قور بولعان جەرى وسى-اۋ. ايەلدەن دامەتىپ كەلىپ جىندىنىڭ قولىنا ءتۇستى!
ايەلدەر جاعى الىپ-قاشتى ءسوزدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شۇبىرتىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتا قارقىلداي كۇلدى. مىنا توپتىڭ الدىندا ماسقارا بولا بەرگىسى كەلمەي سەيىتجاپپار تەز تايىپ تۇرعاندى ءجون دەپ ساناعان بولۋى كەرەك، كەنەت:
- ساۋ بولىڭدار، وڭكەي جىندىنىڭ اۋىلى!.. -دەپ باستىق پەن ورمانتايعا وقتى كوزىمەن سوڭعى رەت اتا قاراپ،ەسىكتى سارت جاپتى. وكىلدىڭ ءبىرجولا كەتكەنىنە دەمەسىن ىشتەي قۋاندى. ول جەڭىمپاز ادامداي ارداققا كۇلىمسىرەي قاراپ ەدى، ارداق تەرىس اينالىپ كەتتى.
- وكىلدى وكپەلەتىپ جىبەرگەن ارداقتىڭ دا ءداتى بەرىك ەكەن. قۇداي بىلەدى، وسى ءبىزدىڭ ارداق ايەل كيىمىن كيىپ جۇرگەن ەركەك،- دەدى ءمانسيا شامسياعا سىبىرلاپ.
- قوي ءارى، قايداعىنى ايتپاي. ەركەك بولسا ءبىزدىڭ مىرزا اعا ءبىر تۇننەن سوڭ-اق قاشىپ شىقپاس پا ەدى،اسكەرگە كەتكەنشە بىرگە تۇردى عوي،- دەپ ءشامسيا ونىڭ ايەل ەكەنىن فاكتىمەن دالەلدەدى.
- ال مىنا ەكەۋى كىم؟ نەعىپ جۇرگەن ادامدار؟- دەدى ورمانتاي دەمەسىنگە.
- ولار دا ءپاشيست،- دەدى دەمەسىن قايتا ىزالانىپ.-ولاردى سيىر ۇرلاپ بارا جاتقان جەرىنەن ۇستاپ الدىم.سيىرلارى ەسىك الدىندا تۇر. بۇرىن دا ۇرلاپتى. اتام دەگەن سوڭ ءبارىن ايتىپ بەردى.
- ا-ا، سولاي دە. جاندارىنىڭ ءتاتتىسىن بۇلاردىڭ!
ۇرلاعان سيىرلار ەسىك الدىندا تۇر دەگەن سوڭ ەلىرگەن جۇرت لاپ قويىپ دالاعا شىقتى دا، ارتىنشا ايعايعا باسىپ حاديشا قايتا كىردى.
- مەنىڭ سيىرىم! مەنىڭ سيىرىم! وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن ۇرلانعان مەڭىڭ سيىرىم. اح وڭباعان، كاززاپتار!جۇرت جانىن قيىپ، قانىن توگىپ ءجۇر، ال بۇلار بالا-شاعانىڭ كۇن كورىپ وتىرعان جالعىز سيىرىن ۇرلايدى. سەندەردى دە ەركەك دەيدى-اۋ، ءوي، ولىمتىكتەر وڭشەڭ!- حاديشا ەكى ۇرىنى تۇرعان جەرىندە جۇلماق بوپ تۇرا ۇمتىلىپ ەدى،ونى ورمانتاي ۇستاپ قالدى. ول دەمەسىنگە جاقىنداپ ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.
- كوز جاسىمىزدى قۇداي دا كورمەي وتىرعاندا مىنا قاراقشىلاردىڭ تىرناعىنان جالعىز سيىرىمىزدى قۇتقارىپ بەردىڭ! راقمەت ساعان، دەمەسىن!
- ارقاشان تىنىشتىققا قىزمەت ەتەمىن!- دەدى دەمەسىن ساپتاعى سولداتتاي ساڭقىلداپ.
- مىنالاردى نە ىستەيمىز؟- دەدى ارداق ۇرىلاردى نۇسقاپ، ورمانتايعا.
- ەرىك سەندە، ارداك،- دەدى دەمەسىن وعان ەلجىرەي قاراپ. ارداق قىسىلىپ تومەن قارادى. "بەيشارا، بۇل ماعان نەگە بۇلاي قارايدى، ۇيات-اي!"- دەدى ىشتەي ارداق
وزىنەن-ءوزى قىسىلىپ.
- ۇرىلاردىڭ اۋزىنداعى ماقتاسىن ءالى الماعانسىڭ با؟- دەدى ورمانتاي دا ول ەكەۋىنىڭ اراسىنداگى ورەسكەل ىڭعايسىزدىقتى بايقاپ.
- الىنبايدى،- دەدى دەمەسىن.
- نەگە؟
- قاتىپ قالعان!
ورمانتاي كۇلىپ جىبەردى.- جىبىگەن شىعار، الىپ تاستا،سويلەسەيىك.
دەمەسىن ۇرىلاردىڭ اۋزىنداعى ماقتانى العانى سول ەكەن اۋىزدارى بوساعان ۇرىلار تىزەرلەي وتىرا كەتىپ، جامىراي جونەلدى.
- جازدىق، جاڭىلدىق! ءبىزدى ءبىر سايتان ازعىردى، ەندى بۇل ماڭنان جۇرسەك اياعىمىز سىنسىن!
- نەمەنە؟ بىرتىندەپ سويلەسەڭدەرشى، تۇك تۇسىنسەك بۇيىرماسىن!
- جازدىق، جاڭىلدىق! ءبىزدى ءبىر سايتان ازعىردى، ەندى بۇل ماڭنان جۇرسەك اياعىمىز سىنسىن دەپ تۇرمىز.
- ءا-ءا، سولاي ما؟ بۇل ماڭنان جۇرمەيسىڭدەر؟
- ءيا، جۇرمەيمىز.
- تاپ سولاي، وتاعاسى.
- دەمەك، بۇل ماڭنان ەمەس، باسقا ماڭنان جۇرمەكسىڭدەر عوي، سولاي ما؟
- جوق، جۇرمەيمىز، وتاعاسى.
- ەي، بىرەۋىڭ سويلەسەڭدەرشى، جامىراپ كەتتىڭدەر عوي تاعى. قانە، سەن ايتشى،- دەدى ول جاۋتىماقتىعا.
- ەش ماڭنان جۇرمەيمىز، وتاعاسى،- دەدى جاۋتىماقتى بۇراندالى پاتەفونداي الگى ءسوزدى قاز قالپىندا تاعى قايتالاپ.
- دۇرىس... ەش ماڭنان جۇرمەيسىڭدەر،- دەدى ورمانتاي.. ءسويتتى دە، كەنەت ىزالانىپ:- سەندەردىڭ جەر بەتىندە جۇرۋگە قاقىلارىڭ جوق!-- دەپ دىرىلدەپ كەتتى.- جوق!جوق! جوق!..
- دۇرىس! دۇرىس ايتاسىڭ، باستىق!- دەمەسىن يىعىنان مىلتىعىن الدى.- اتىپ تاستايىن با؟
ەكى ۇرى ورمانتايدىڭ اياعىن قۇشتى.
- قۇتقارا گور، قۇتقارا گور، مىنا تاجالدان، وتاعاسى!قانشا ۇرلىق جاساپ ءجۇرىپ، مىناداي سۇمدىققا كەزىككەن جوق ەدىك، قايدان تاپقانسىڭدار مىنا پالەنى. قۇتقارا كورىڭىز! بارلىق تاپقان-تايانعانىمىز شىبىن جانىمىزدىڭ ساداقاسى بولسىن، ءبارىن سىزدەرگە اكەپ بەرەيىك. قۇتقارا كورىڭىز! قۇتقارا كورىڭىز!
- شىندارىڭدى تۇگەل ايتساڭدار قۇتقارامىز،- دەدى ارداق ولاردىڭ تۋرا جانىنا كەپ.
- ايتامىز، ايتامىز!- دەدى ەكى ۇرى جانۇشىرا قوسارلانىپ.
- ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ قانشا سيىرىن ۇرلادىڭدار؟
- جالپى العاندا ما، الدە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مە؟
- ءوي، كوكسوققان! جالپى العاندا!- ارداق ولاردىڭ ارسىز سۇراعىنان ايعايلاپ جىبەرگەنىن دە سەزبەي قالدى.
- توعىز سيىر،- دەدى بىرەۋى جان-جاعىنا الاقتاپ.
- ول وتىرىك ايتادى، ون بەس سيىر، وتىز قوي، التى تاۋىق،- دەدى ەكىنشىسى.
- بار شىندارىڭ وسى ما؟ قوسىپ-الارلارىڭ جوق قوي؟
- جوق، جوق!
مانادان بەرى جاۋتىماقتى ۇرىنىڭ اياعىنا تەسىلە قاراپ تۇرعان حاديشا كەنەت- ايعايلاپ جىبەردى.
- وتىرىك، وتىرىك! بۇلار شىنىن ايتپاي تۇر. و، جاۋىزدار، جاۋىزدار!
جۇرت وعان دۇرلىگە قارادى.
- نە بولدى، حاديشا-اۋ؟
- بايپاق!.. مىنانىڭ اياعىنداعى بايپاق مەنىكى! وتكەن جولى ماسلوپرومعا كەتىپ بارا جاتقاندا اياعىمنان شەشىپ زەينەپكە بەرگەنمىن. سول! سول!
جۇرت گۋلەپ كەتتى."0ڭباعان جاۋىزدار، قانىشەرلەر!" دەگەن سوزدەر تۇس-تۇستان جامىراي ەستىلدى. توپ ىشىنەن پەريزات جۇگىرىپ شىقتى.
- ورمانتاي كوكە! بايپاق ماماما ۇلكەن بولعاندىقتان تابانىنا قاباتتاپ ەسكى داپتەردىڭ مۇقاباسىن سالعام، ەگەر الىپ تاستاماسا سول بولۋى كەرەك!- دەدى ول زار قاعىپ.
دەمەسىن جاۋتىماقتى ۇرىنىڭ اياعىنداعى بايپاقتىڭ ەكەۋىن دە سۋىرىپ-سۋىرىپ الىپ پەريزاتقا بەردى. ول ىشىنە قولىن سۇعىپ، ەكى قاباتى ءىري باستاعان قاعاز ۇلتاراقتى الىپ شىقتى. قاعازعا ۇڭىلە قاراپ، "7-ا كلاسى، جاناەۆا پەريزات. قازاق ءتىلى داپتەرى" دەگەن جازۋدى وقىدى.
- جاۋىزدار!.. جاۋىزدار!.. اپاتايىم مەنىڭ! ورمانتاي كوكە، مەنىڭ مامامدى مىنالار توناپتى!
جۇرت قايتا گۋلەپ، كەزدەرى شاراسىنان شىققان ۇرىلارعا ۇمتىلدى.
-ءولتىرۋ قەرەك!
- اتۋ كەرەك!
- اتۋ از، تۋراپ-تۋراپ يتكە تاستاۋ كەرەك!..
- حالايىق! شۋلاماڭدار!- دەدى ورمانتاي قولىن كوتەرىپ،- ال ايتىڭدارشى، مىنا بايپاقتى قايدان الدىڭدار؟- دەدى ول بايپاقتى ۇرىنىڭ ءدال كوزىنىڭ الدىنا تاقاپ.
- بازاردان،- دەدى بىرەۋى تايعاناقتاي جاۋاپ بەرىپ.
- تاۋىپ الدىق،- دەدى ەكىنشىسى جالما-جان جالتارىپ.
- قايسىڭا سەنەمىز؟ قانە؟ وزدەرىڭ مويىندارىڭا الىڭدار،- دەدى ورمانتاي بايپاقتى حاديشاعا ۇستاتىپ.سوزگە ارداق ارالاستى.
- تۋھ، ورەكە-اي! بەيبىتشىلىكتىڭ ادامىسىز دەسەم،تاعى رەنجيسىز-اۋ. بۇل سۇمىرايلارمەن باسقاشا سويلەسۋ كەرەك. ولاردىڭ ءتىلى باسقا. ءاي، دەمەسىن!...
دەمەسىننىڭ قاباعى بىردەن جادىراپ:
- تىڭداپ تۇرمىن،- دەپ ساڭق ەتە قالدى.
- مىنالاردى ءۇي ارتىنا الىپ بار دا، اتىپ تاستا.ءبارىمىز ءبىر-ءبىر كۇرەك توپىراق تاستاساق، كومىلەدى دە قالادى. بۇلاردى ىزدەيتىن دە ەشكىم جوق. الىپ كەت!
دەمەسىن "قۇپ بولادى!" دەپ ارقاندى ۇستاپ، بايلاۋى ءالى شەشىلمەگەن ەكەۋىن سۇيرەي باستاعاندا بىرەۋى شار ەتە ءتۇستى.
- ايتامىن، ءبارىن دە ايتامىن!
- شىنىڭدى ايتساڭ، كەشىرىم جاسايمىز، -دەدى ارداق ەكىنشىسىنە، زەينەپ قايدا؟ توناعان ايەلدەرىڭدى ايتام؟
- ەگەر قولىمدى شەشسەندەر ءبارىن ايتام.
- شەشىڭدەر قولىن.
دەمەسىن ونىڭ قولىن شەشتى.
- ال ايت. زەينەپ قايدا؟
- ول... ول... كوپىردىڭ استىندا...- دەدى تىماقتى ۇرى.
- ءتىرى مە؟
- بىلمەيمىن. كوپىردىڭ استىندا... ءىش كويلەكشەڭ عانا قالعان... مەنىڭ جازىعىم جوق، مەنىڭ جازىعىم جوق. مەن قاراۋىل قاراپ تۇردىم. ءبارىن ىستەگەن مىناۋ! جانىمدى الىپ قالا كورىڭىز، جالىنامىن! جالىنامىن!..
پەريزات، "ما-ما-ا... ما-ما-ا-تاي!.." دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى دە، تالىقسىپ قۇلاپ ءتۇستى.
جۇرت ونى كوتەرىپ الدى.
جۇرتتىڭ ابىر-سابىر كەزىن پايدالانىپ، قولى شەشىلگەن ۇرى ەڭبەكتەپ وتىرىپ ەسىككە جەتتى دە، شىعا قاشتى.
- ويباي، ۇرىنىڭ بىرەۋى قاشىپ كەتتى، دەپ ءبىر ايەل ايعاي سالدى.
- ۇستاڭدار، ۇستاندار.
سىرتتان شابا جونەلگەن ات ءدۇبىرى ەستىلدى.
- اتتان، اتتان! ءپاشيست قاشتى! ات قايدا، ات قايدا؟-.دەپ دەمەسىننىڭ دەلەبەسى قوزىپ سىرتقا جەبەدەي اتىلدى.
جۇرت دۇرلىگىپ تۇگەل دالاعا بەتتەدى.
دەمەسىن سىرتقا شىققاندا ۇرى ونىڭ اتىنا ءمىنىپ قاشىپ ۇلگەرگەن ەدى. ول جالما-جان مىلتىعىن يىعىنان سىپىرىپ، ۇرىنىڭ سوڭىنان قۋدىرا اتىپ ەدى، وق دارىمادى.
-اح، وڭباعان، قۇتىلىپ كەتتى-اۋ! دەپ ول جۇدىرىعى مەن ماڭدايىن سوقتى.
* * *
شەگى دە، شەتى دە جوق قارا جۇمىستان ابدەن قاجىعان كولحوزدىڭ كوتەرەم اتىنداي، بۇل شاعىن اۋىلدىڭ ءالجۋاز كۇنى ءىلبىپ شىعىپ، زورلانا باتىپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە تاعى ءبىر ايدى ارتقا تاستادى.
بۇل اۋىلدىڭ ءبىر دە ءبىر ۇيىندە ساعات جوق بولاتىن.ولاردا ۋاقىت جايلى ەكى-اق تۇسىنىك بار ەدى، ءبىرى ۇيىقتاعانعا دەيىن، ەكىنشىسى ۇيىقتاپ تۇرعاننان كەيىن. وسى ەكى ارالىقتىڭ ءوزىن ولار تىرشىلىك دەپ اتادى، وسى ەكى ارالىقتا ولاردىڭ ەڭ ءبىر عاجايىپ ارماندارى مەن بالداي ءتاتتى ۇمىتتەرى قاتتالىپ جاتتى جانە مۇنداي عاجايىپ ارماندار مەن بالداي ءتاتتى ۇمىتتەر سوعىسقا دەيىنگى بەيبىت كۇندەردىڭ ەشقايسىسىندا بولىپ كورگەن جوق. ونداي كۇندەر 45 جىلدىڭ 9 مايىنان كەيىن دە ەشقاشان قايتالانبايتىنىن وسىنداعى قىرىق ءبىر ءتۇتىننىڭ ءبىر دە ءبىرى ويلاپ كورگەن ەمەس.
وتكەن جولعى وقيعادان سوڭ دەمەسىن تىم ەكىلەنىپ الدى.ول بەسىننەن باستاپ تۋرا كۇن شىققانعا دەيىن ەكى اتىن شاناعا كەزەك-كەزەك جەگىپ، اۋىلدى كىرپىك ىلمەي اينالىپ شىعۋدى ادەتكە اينالدىردى. تەك كۇن شىعىپ، توڭىرەك اي-جاي بولعاندا عانا تۇنگى ايازدان قاس-قاباعىن قىراۋ كومىپ، بولدىرعان اتتارىن جامان سارايداعى اقىرعا بايلايتىن دا، ءوزى مولاداي مۇزداي تامىنداعى اقىرەتتەي توسەگىنە شەشىنبەگەن بويى قۇلاي كەتۋشى ەدى. سول قۇلاعاننان ءتۇس اۋا ءبىر-اق تۇرادى. سونان سوڭ بارىپ ۇيىنە وت جاعىپ، قازانداعى مۇز بوپ قاتىپ قالعان كوجەسىن جىلىتىپ ءىشىپ، "اۋىلدى تورىعان پاشيستەرمەن" اقتىق دەمى بىتكەنشە ايقاسۋ ءۇشىن تاعى دا وق قۇيۋعا كىرىسەتىن.
اۋىل ادامدارى ىلۋدە دالاعا شىعا قالعاندا الىستان ەستىلگەن دەمەسىننىڭ "ايت، شۋ!" دەگەن داۋىسى مەن بولدىرا باستاعان اتىنىڭ ءجيى-ءجيى پىسقىرعانىن، شانا تابانىنىڭ قاسات قارمەن سىرىلداعانىن ەستىپ، ءارى قورقىپ، ءارى ەس تۇتۋشى ەدى.بۇكىل اۋىل، شىنىندا، ەندى الاڭسىز ۇيىقتايتىن بولدى. ونى "ميليتسياعا تاپسىرۋ، نەمەسە جىندىحاناعا وتكىزۋ" جايلى ماسەلە ازىرگە اكتيۆ اراسىندا ايتىلمايتىن بولدى.
ادامدار تىنىشتىق كۇزەتشىسىنىڭ ورەسكەل قىزمەتىنە ءبىرجولاتا ۇيرەنىپ الدى. ولاردىڭ الاڭسىز تىرشىلىگى مەن بەيعام ۇيقىسى دەمەسىنگە ەرەكشە دەمەۋ بەرەتىن ەدى، ول تۇنگى "قىزمەتىنەن" قايتىپ كەلىپ، الگى اقىرەتتەي توسەگىنە باس قويعاندا، اۋىل ادامدارىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇندى تىنىش وتكىزىپ، تاعى ءبىر كۇندى قاربالاس تىرلىكپەن باستاعانىن كورىپ، ءوزى دە تىنىش ۇيقىعا كەتۋشى ەدى.
بۇگىن دە ول قىزمەتىنەن قايتار جولدا كولحوزدىڭ ءشوپحاناسىنان ءبىر باۋ جوڭىشقا، ەكى باۋ جۇگەرى پايا الىپ،ۇيىنە قايتىپ بارا جاتقان جولدا ارداقپەن قارسى ۇشىراستى. ارداق ونىمەن "قىزمەت بابىندا" كەزدەسپەگەن ەدى،ونىڭ ەكى بەتى تۇنگى ايازدان تۇتقىشتاي بوپ قارايىپ،كىرپىگىمەن مۇرتىنا قاداۋ-قاداۋ بوپ مۇز قاتىپ قالىپتى.دەمەسىن بۇعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق، تانىمايتىن ادامداي قاسىنان زۋ ەتىپ وتە شىقتى.
ارداق بۇگىن ءار ۇيگە ءبولىپ بەرگەن كولحوزدىڭ ءىرى قارا مالىن قابىلداۋ ءۇشىن مال قوراعا ەرتەلەتىپ كەلىپ ەدى.كىمدە قانشا مال بار، كىم قانشاسىن وتكىزدى، سونىڭ ءبارىن قاداعالاپ وتىرۋ ءۇشىن ول قاسىنا قاعىلەزدەۋ ءبىر ايەلدى ەرتىپ اپ كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەندە مال قابىلداۋعا كىرىستى. اۋەلى قاقاڭداپ كاكىمبەك شال كەلدى.
- ءيا، سىزگە قانشا سيىر بەرىلىپ ەدى؟- دەدى ارداق جۋىسپاي تۇرعان الاقانىن ۇرلەپ.
- تورتەۋ. تورتەۋى دە ءدىن امان. انە، كور!- دەپ سەرگەك جاۋاپ قاتتى كاكىمبەك.- وسىنشا ەرتە باستاپ، جاۋ قۋدى ما؟
- ارىقتاتىپ جىبەرگەنسىزدەر مە، قالاي، ءىشى-ىشىنە قابىسىپ قاپتى عوي؟- دەدى ول كاكىمبەكتىڭ نارازىلىعىنا قۇلاق اسپاي.
- كولحوز نە بەردى، الدىنا سونى قويدىق. ايانعان ەشتەڭەمىز جوق.
- الا سيىردىڭ ءبىر ءمۇيىزى نەگە سىنعان؟
- "جازىم بولسا بىلامىققا ءتىس سىنادى" دەگەن. كەشە مەنىڭ دە ءبىر ءتىسىم سىنىپ قالدى، مىنە،- دەپ دالەل رەتىندە ول اۋزىن اشتى.
- ءسىز جەتپىسكە كەلدىڭىز، ءتىسىڭىز ەرتە مە، كەش پە،ايتەۋىر ءبىر سىنۋ كەرەك، ال سىزگە باق دەپ بەرگەن سيىر ءالى جاس، التىدا عانا. نەگە ءمۇيىزى سىنادى؟ قاراماعانسىزدار عوي.
- نەگە قارامايمىز، ءوز مالىمىزدان ارتىق قارادىق.
- جاز،- دەدى ول قاسىنداعى ايەلگە.- تۇگەل اكەلدى دەپ جاز. كەلەسى كىم؟
ءتورت سيىر جەتەكتەپ حاديشا كەلدى.
- سەندە قانشا ەدى؟
- بەسەۋ.
- نەگە تورتەۋ-اق؟
- بىرەۋى ءولىپ قالدى، ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي.
- ورنىنا وز سيىرىڭدى سالاسىڭ.
- ونى قايدان الامىن؟ جالعىز سيىرىمدى ۇرلاپ كەتتى عوي.
- ماعان ونداي دالەلدىڭ كەرەگى جوق. بەس سيىردى باعۋعا الدىڭ با - الدىڭ. ۇرلاپ كەتتى، ءولىپ قالدى دەگەن ءسوز سەبەپ ەمەس، مەملەكەت مالىنىڭ سانى تۇگەل بولۋى كەرەك.
- ارداق-اۋ، مەن ونى قايدان تاپپاقپىن؟
- بىلمەيم. قايدان تاپساڭ ونان تاپ. سيىر بولماسا،ءبىر سيىردىڭ ورنىنا ءتورت قوي وتكىزەسىڭ. ون كۇن ماۋلەت بەرەم. سونىڭ ىشىندە تاپپاساڭ، ەڭبەككۇنىڭنەن ۇستالادى.
- ۇستاڭدار، ۇستاڭدار ەڭبەككۇننەن! كۇيەۋىمىز سوعىستا ءولسىن! دەمەسىن بالامىزدىڭ قولىن سىندىرسىن، ءوزىمىز اقىرەتتەي ماقتا پۋنكتتە قىس بويى جۇمىس ىستەپ اۋرۋ تابايىق، شيەتتەي بالا-شاعا اش-جالاڭاش ءجۇرسىن، كولحوزدىڭ مالىن باعىپ بەرەيىك. سەندەردەن قورىققانىمىزدان بالامىزعا قاراماي مالعا قارايتىن بولدىق. ەندى كەپ،كوتەرەم سيىرلارىڭ ولسە قۇنىن ەڭبەككۇننەن تولەپ، ءوزىمىز اشتان ولەيىك. سول ما ماقساتتارىڭ؟ ەلدى قيناي بەرگەننەن نە تۇسەدى، حالىقتىڭ اۋزىنان قاشانعى جىرا بەرەسىڭدەر؟سەڭدەردە ۇيات دەگەن بار ما؟
- كەلەسى؟ كەلەسى كىم دەيمىن؟- دەدى ول ىزالانىپ.
- ارداق-اۋ، ايتساڭشى باسقا نە امال بار؟
- باسقا امال جوق، تولەيسىڭ! بار!
- قارا جۇرەك!.. تاس باۋىر! ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل ادام باسقانىڭ قايعىسىن قايتسىن؟- دەپ ول كوزىنە جاس الدى.
- جاز!- دەدى ارداق ىزالانا ايعايلاپ.- ءبىر مال جەتپەيدى دە. كەلەسى، كەلەسى كىم؟
ءۇش سيىرىن جەتەكتەپ، شىناشاقتاي بوپ پەريزات كەلدى.ارداق وعان ۇزاق قاراپ تۇرىپ، سىرت اينالىپ، كوزىن ءسۇرتتى.ءسال سىرت اينالعان بويى ءتىل قاتتى.
- پەريزات، بۇل سەنبىسىڭ. سەندەردە قانشا ەدى؟..
- ۇشەۋ.
- وزدەرىڭدە مال بار ما؟
- بار.
- قانشا؟
- ءبىر ەشكى، ەكى تاۋىق...
- سەندەرگە ءبىر سيىر بەرسەم... جارايدى، ازىرگە ءبىر ەشكىنىڭ ءسۇتى ەكەۋىڭە جەتەر. ءبىر ەشكىنىڭ ءسۇتى ەكەۋىڭە جەتە مە؟
- ارينە... ارداق اپاي، ءسىز نەگە تەرىس قاراپ تۇرسىز؟
- ساعان... رەنجىپ تۇرمىن،- دەدى ول كەنەت داۋسىن وزگەرتىپ.
- نەگە؟
ارداق پەريزاتقا بۇرىلدى. سوندا عانا ونىڭ جىلاعانى بايقالدى.
- سەن... جەتىنشى كلاستىڭ وقۋشىسىسىڭ. بويجەتكەن قىزسىڭ... ازاماتسىڭ. سويتە تۇرا سەن ءالى كۇنگە دەيىن انانىڭ مولاسىنا قاراي جۇگىرەتىن كورىنەسىڭ،- دەدى ول داۋىسىن كوتەرىپ.- بىلە بىلسەڭ، ول - كومسومولعا جات قىلىق! سەنىڭ ارتىڭدا ءوسىپ كەلە جاتقاڭ ءىنىڭ بار، ەگەر سەن بولماساڭ ول كىمگە ارقا سۇيەمەكشى؟ وسىنى ويلادىڭ با؟
- جوق،- دەدى پەريزات جىلامسىراپ.
- ويلاماعانىڭ قاتە بولعان. سەنىڭ ءىنىڭ - بولاشاقتىڭ ازاماتى. سەنىڭ ونى جالعىز تاستاۋعا قاقىڭ جوق،ءبىلدىڭ بە؟
- ءيا... ءبىلدىم...
- بىلسەڭ بوپتى. ال ەندى ۇيىڭە بار، بولاشاقتىڭ ازاماتىنا جاقسىلاپ قارا. جاراي ما؟
- جارايدى... ارداق اپا... كوكەمنەن حات كەلگەن جوق پا؟
ارداق ءسال ابدىراپ قالدى دا: "جوق... ازىرگە بولماي تۇر"... دەپ قىسقا جاۋاپ بەردى.
پەريزات كەتكەن سوڭ ارداق ورامالىن الىپ، ەرنىنە جەتكەن كەرمەك كوز جاسىن ءسۇرتتى.
- كەلەسى كىم؟ كەلەسى كىم دەيمىن؟تەز! تەز! كەۋدەلەرىڭدە جاندارىڭ بار ما، بولساڭدارشى!- دەدى ول وزىنەن-ءوزى ورشەلەنىپ.
- مىنا قاتىن ءبىزدى قۋىرىپ جەي مە، قايتەدى-ەي؟-دەگەن ءمانسيانىڭ اشۋلى داۋسى ەستىلدى.
-ءوزىنىڭ كۇيەۋى امان، بالاسى توق، جۇرتتىڭ قايعىسىن قايتسىن؟- دەپ ونى حاديشا قوستادى.
- ونىڭ ۇستىنە اۋداننان اي قۇرعاتپاي وكىل كەڭ تۇرادى... پاتەفونىمەن!..
ارداق ولارعا جالت قارادى.
- كىم ونى ايتقان؟ الگى ءسوزدى ايتقان قايسىڭ؟ تۇسىنە بىلسەڭدەر... مەن ءوز بالامنان گورى سەندەردى كوبىرەك ويلايتىن ەدىم عوي، سەندەردى!..
- ءيا، ءجۇدا قاتتى ويلاپ جۇرگەن شىعارسىڭ!- حاديشا ونى كەلىپ كۇپايكەسىنىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى.- ءاي قاتىندار، سەندەر قاراپ تۇرماقسىڭدار ما؟
ايەلدەر جاعى جابىلىپ، ارداقتى جىعىپ سالدى. پەريزات "ورمانتاي كوكە!" دەپ جان ۇشىرىپ سىرتقا جۇگىرە بەرىپ ەدى، قارسى الدىنان شىعا كەلگەن دەمەسىندى كورىپ، قورىققانىنان كەيىن شەگىندى.دەمەسىن جۇرتتى قاق جارىپ كەپ ارداقتى قولتىعىنان سۇيەمەلدەپ تۇرعىزدى. اۋەلگىدە ارداق ونىڭ يىعىنا باسىن سۇيەپ ءبىر-ەكى اتتاپ ەدى، دەمەسىن سول ساتكە ماسايىپ، ونىڭ شاشىنان سيپادى.
ەندى نە بولار ەكەن دەپ ۇرەيلەنىپ تۇرعان جۇرت مىنا كورىنىسكە قايران قالىپ، دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتتى.ارداق ەسىن جيىپ، دەمەسىندى سىلكىپ تاستادى دا، شەتكەرى شىقتى. شانانىڭ شارباعىنا سۇيەنىپ، مەڭ-زەڭ قالپى ۇزاق تۇردى. سونان سوڭ باسىن كوتەرىپ، ءۇنسىز تۇرعان توپقا ارناپ باياۋ ءسوز باستادى.
- اياعىنىڭ استىنان ارىدەگىنى كورمەيتىن بايعۇستار،-دەدى ول تىستەنە سويلەپ.- مەن سەڭدەردىڭ كەزدەرىڭە قۇبىجىق ءبوپ كورىنىپ ءجۇر ەكەنمىن عوي. سەندەردىڭ ويلارىڭشا،جەر بەتىندە مەنەن اسقان قارا جۇرەك، تاس باۋىر ايەل جوق،سولاي ما؟ ءىزىن سۋىتپاي وكىل كەپ تۇرادى دەيسىڭدەر. سول وكىلدى وكپەلەتىپ جىبەرگەنىمدى وتكەن جولى كەزدەرىڭ كورىپ ەدى عوي، نەگە كۇڭكىل سوزگە قۇمار بولاسىڭدار؟ نەگە؟ ەگەر كۇيەۋگە ءتيىپ، ەر قىزىعىن كورگىم كەلسە، باياعىدا-اق باسقا كۇيەۋگە شىعىپ كەتپەس پە ەدىم؟ ءتىپتى سول وكىلدىڭ وزىنە-اق! بىراق... ءبىر وكىل ەمەس، ون وكىل كەلسە دە مەن... مەن ولاردى كۇيەۋىمنىڭ تىرناعىنا تەڭگەرمەيمىن. مەن ونىڭ... ارۋاعىن قورلامايمىن، ارتىندا قالعان جالعىز بالاسىن جات بىرەۋگە جاۋتاڭداتپايمىن. ول - مەنىڭ انالىق بورىشىم. سول بورىشىمدى وتەپ بارىپ، ءوز جارىمنىڭ ارۋاعىنىڭ الدىندا ادال بوپ كوز جۇمام!..
- ارداق-اۋ، ارۋاعىڭ نە ايتىپ تۇرعان؟ ەسىڭ دۇرىس پا؟
- ءيا، ەسىم دۇرىس!- بۇل جولى ول كوزىنىڭ جاسىن جاسىرا المادى.- مىنە، كورىڭدەر!
- ول كامزولىنىڭ ىشكى قالتاسىنان تىلدەي قاعاز الىپ،پەريزاتقا بەردى.
- وقى! داۋىستاپ وقى! ەسىتسىن مەنى تالاپ جەگەلى تۇرعان مىنا ايەلدەر!
پەريزات دىرىلدەگەن داۋىسپەن تىلدەي قاعازدى وقي باستادى. "قۇرمەتتى ارداق لەپەسوۆا. ءسىزدىڭ جارىڭىز، گۆارديا لەيتەنانتى لەپەسوۆ اسقار ءى943 جىلدىڭ 2 فەۆرال كۇنى
ستالينگراد تۇبىندەگى ەڭ سوڭعى شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپتى..."
پەريزاتتىڭ قولى دىرىلدەپ، قاعاز جەرگە ءتۇسىپ كەتتى.وسىدان بىرنەشە مينۋت قانا بۇرىن مىنا ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ەڭ مەيىرىمسىز، ەڭ قاتىگەز جان بوپ تۇرعان ارداق سول ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوز الدىندا كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلدى.جاڭا عانا تاپتاپ تاستاۋعا دايىن تۇرعان ايەلدەر ەڭدى وعان اۋليەدەي تابىنۋدىڭ از-اق الدىندا تۇردى.كوپشىلىك دەگەن جارىقتىق وسى.
- ياپىر-اي، كۇيەۋىنىڭ قازاسىن وسى ۋاقىتقا شەيىن جاسىرىپ كەلگەن قانداي ءداتى بەرىك ايەل ەدى،- دەدى ءمانسيا.
- بايعۇستىڭ بارلىق قايعىسى ىشىندە جاتىر ەكەن عوي،- دەپ جىلامسىرادى ءشامسيا.
- اشۋ ۇستىندە ءتىلىم دە، قولىم دا ءتيدى، اشىنعان ادام نە ايتپايدى، كەشىر مەنى، ارداق!- دەپ حاديشا جىلاپ كەپ ونى قۇشاقتاپ ەدى، ارداق ءمىز باقپادى.الدەن سوڭ بارىپ:
- مەنىڭ قايعىم سەندەردىڭ قايعىلارىڭنان ارتىق ەمەس، حاديشا،- دەدى ول قاتايا سويلەپ.- سەنىڭ كۇيەۋىڭنىڭ قازا بولعانىن ەستىگەن كۇنى دە جۇمىس ىستەگەنبىز. سوندىقتان، مال تاپسىرۋدى جالعاستىرا بەرەيىك. مەنىڭ قايعىم سەنىڭ قايعىڭنان دا ەسكى، تەك ونى بۇگىن عانا ەستىپ وتىرسىڭدار. كەلەسى كىم؟ كەلەسى كىم دەيمىن؟- ول بەلگىسىز بىرەۋگە ىزالانىپ، داۋىسىن قاتتىراق شىعاردى. كىمگە، نەگە ىزالانعانىن ەشكىم بىلگەن جوق. بالكىم، قۇدايعا نازالانعان شىعار.
* * *
ۋاقىت - ديىرمەن، ادام - بيداي. ديىرمەن اينالسا،بيداي ۇن بولادى، اينالماسا جانشىلىپ جاتا بەرمەك. سۋى تارتىلعان ارىقتىڭ ديىرمەنىندەي بۇل اۋىلدىڭ ۇستىنەن تونگەن ۋاقىت - ديىرمەن تىم باياۋ اينالىپ، ادام-بيدايلاردى ۇن قىپ تارتىپ جىبەرگەننەن گورى، سالماعىمەن ەزىپ جاتقانى مولىراق سەكىلدى. سول سالماقتى وزگەلەردەن بۇرىنىراق سەزىنگەن شاعىن اۋىلدىڭ بەس-التى باس كوتەرەرلەرى ءتۇن جارىمى اۋا تاعى دا تالقىعا سالىپ وتىر.
- قارا قاعاز ءۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتىر،- دەدى ورمانتاي قارلىققان، ءارى مۇلدە بولدىرعان داۋىسپەن،- بيىلعى جىلدىڭ وقيعالارى ەل ەڭسەسىن ءتۇسىرىپ، ۇمىتتەرىن الىستاتىپ كەتكەن سياقتى. اسىرەسە، زەينەپتىڭ ءولىمى جۇرتتىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتىپ وتىر. دەمەسىن بولماعاندا. پەريزاتتىڭ دا ءتىرى قالۋ-قالماۋى ەكىتالاي ەدى. مىناداي قاقاعان ايازدا شەشەسىنىڭ مولاسىنىڭ باسىندا جىلاپ جاتقان جەرىنەن جەتى تۇندە سول كوتەرىپ الىپ كەلدى. ول ءالى ەسىن جيا الماي جاتىر. ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟ سەندەر اقىل بەرمەسەڭدەر، مەنىڭ امالىم تاۋسىلدى.
- بۇل وقيعا جالعىز ءبىزدىڭ باسىمىزدا بوپ جاتقان جوق قوي. شىدايدى،- دەدى ارداق قىسقا قايىرىپ.
- مەنىڭشە، ەلگە ءبىر سەرپىلىس كەرەك سياقتى. ءبىر توي كەرەك،- دەدى اكىمبەك شال.
- دۇرىس ايتاسىز،- دەدى ورمانتاي،- ەلگە ءبىر توي كەرەك، سىلكىنىس كەرەك.
ارداق زورلانا ەزۋ تارتىپ:
- ونى قايدان الامىز؟- دەدى مىرس ەتىپ.
- سەندە قانشا حات بار؟ مايداننان كەلگەن.- ورمانتاي ارداققا تەلمىرە قارادى. ارداق سومكەسىن اشىپ قاراپ شىقتى دا:
- ءۇش حات. ءيا، ءۇش حات بار،- دەدى.
- ءۇش حات! بۇل ءبىر. سوۆەت اسكەرلەرى فاشيستەر ورداسى - بەرلينگە قاراي بەت الدى. بۇل - ەكى. سونان سوڭ،ءبىز بۇگىن دەمەسىندى كولحوزعا مۇشەلىككە قابىلداپ، وتكەن ايدىڭ ورتاسىنان وعان ەڭبەككۇن جازايىق. توي دەگەن مىنە،وسى ەمەس پە؟
- ەڭبەككۇن؟ نە ءۇشىن؟- دەدى اكىمبەك كەڭىردەگىن سوزىپ.
- تىنىشتىق كۇزەتشىلىگى ءۇشىن. بۇل از با؟
- كەشىرىڭىز... كولحوزدا ونداي جۇمىس جوق. زاڭسىز بولماس پا ەكەن؟- دەپ ەسەپشى دامەش سوزگە ارالاسا بەرىپ ەدى، ونى ورمانتاي شورت كەسىپ تاستادى.
- سەندەر دە جوق جەردەن زاڭشىل بولا قالاسىڭدار وسى. تىنىشتىق كۇزەتشىسى بولماسا، "كۇزەتشى" دەپ جازامىز.
- سونان سوڭ؟
- سونان سوڭ دەمەسىننىڭ كولحوز مۇشەسى بولعانىن تويلايمىز. از با - ءۇش حات، قىزىل اسكەرلەردىڭ مايداڭداعى تابىسى، مەنىمشە از ەمەس. سونىمەن، دەمەسىندى كولحوزعا مۇشە عىپ الايىق دەگەندەرىڭ قولدارىندى كوتەرىڭدەر.
- مىنا جينالىسىمىز دەنى دۇرىس ادامداردىڭ جينالىسىنا ۇقساماي بارادى،- دەپ كۇرسىندى ارداق. جۇرتتار قول كوتەرە باستادى.- ءبىر، ەكى، ءۇش.. قارسى ءبىر، ەكى. ءۇش ادام قول كوتەردى، ەكى ادام قارسى. سونىمەن، دەمەسىن كولحوزعا مۇشە بولدى،- دەدى ورمانتاي.
- كەلەسى جينالىستا ونى باسقارما مۇشەلىگىنە سايلايىق.
- بارىنە كەڭىرەك قاراۋ كەرەك، ارداق،- دەدى ورمانتاي بايىپپەن.- دەمەسىننىڭ ساعان جاساعان جامانشىلىعى جوق پا، جوق. ەندى و بايعۇستى كولحوزعا مۇشە قىلساق نەمىز كەتەدى!..- ورمانتاي وعان قاراپ قويدى. ارداق ءسال ىڭعايسىزدانىپ، الدەنە دەگىسى كەپ تۇردى دا، ءسوزىن جۇتىپ قويدى.- ول ءوزىن بىزدەن اقىلسىز ساناپ جۇرگەن جوق،-دەدى ول ەندى كوڭىلدى داۋىسپەن.- ونىڭ ويىنشا، مىنا ءبىز جىڭدىمىز. وتكەندە مەن ونىمەن وڭاشا سويلەستىم. نەگە ۇيلەنبەيسىڭ دەدىم. ول ايتادى: "سەندەر اقىماقسىڭدار دەيدى. ۇيلەنسەڭ، بالا تۋاسىڭ، وسىرەسىڭ، ال ونىڭ كەۋدەسىن مىناداي-مىناداي وق تەسىپ ءوتىپ جاتىر" دەپ دورباداعى بىتىراسىن كورسەتەدى. "سوندا قايتەمىز، ۇيلەنبەۋىمىز كەرەك پە، بالا تۋماۋىمىز كەرەك پە؟" دەسەم، "الدىمەن سوعىستى ءولتىرىپ الىپ، بالانى سونان سوڭ تۋ كەرەك" دەپ جاۋاپ بەرگەنى. ءبىر قاراساڭ جىندىنىڭ ءسوزى سياقتى، ال ويلاپ قاراساڭ، مۇنىڭ ار جاعىندا تەرەڭ ءمان جاتقانىن كورۋ قيىن ەمەس. ونىڭ قولىنداعى مىلتىق سوعىسقا قارسى اتىلماقشى، ول ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، ايازعا توڭىپ، ءبىزدى بالە-جالادان ساقتاماقشى. ال اقىلدى دەپ جۇرگەن ادامنىڭ كوڭىلىڭدە جاۋىزدىق، قولىڭدا قاندى قارۋ بار. وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى جىندى؟ ءبىز وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىن جىندىحاناعا جىبەرۋىمىز كەرەك؟
- ءسىزدىڭ دە ءسوزىڭىز دەمەسىننىڭ سوزىنە ۇقساپ كەلە جاتىر،-دەپ كۇلدى ارداق.- ال جارايدى، قابىلداساق قابىلدايىق كولحوزعا. ايتپەسە، مەنى ءبىر بارىپ تۇرعان قانىپەزەر دەپ ويلارسىڭدار.
- مەن جالعىز قالام با، مەن دە قوسىلدىم،-دەپ اكىمبەك تە قول كوتەردى. ەندى ول مەنى ەسەككە كورجىن عىپ ارتا قويماس.
- كىتاپشانى وعان بۇگىن اپارىپ بەرۋ كەرەك، دەدى ورمانتاي،- ول شاناسىنا ءمىنىپ، اۋىل سىرتىنا شىققاندا ياعني قىزمەت بابىندا جۇرگەندە! دەمەسىن بۇعان بالاداي قۋانار ەدى. ول ءبىزدى تالاي قۋانتىپ ءجۇر، ءبىز دە ونى ءبىر قۋانتايىق تاعى.
- ءيا. قۋاناتىنىم سوڭداي، ونى كورسەم جۇرەگىم جارىلىپ كەتە جازدايدى.
- سونىمەن، كىتاپشانى وعان كىم اپارىپ بەرەدى؟اقساقال، ءسىز قالايسىز؟
- ويباي، اتاما بالەنى! تاجالعا ءوز اياعىممەن بارىپ تۇسەتىن جايىم جوق. ات باسىنداي التىن بەرسەڭ دە، كورمەگەنىم دەمەسىن بولسىن. تەرەزە الدىندا تۇرعان ورمانتاي كەنەت:
- بەرى، بەرى كەلىڭىزدەر،-- دەدى وتىرعاندارعا قولىن بۇلعاپ،- مىنا كەرەمەتتى قاراڭىزدارشى. انە، تىنىشتىق كۇزەتشىسى جۇمىسىنا شىقتى. كورىپ تۇرسىزدار ما؟ باتار كۇنگە قارسى سالدىرتىپ بارادى.
اكتيۆتەر دۇرلىگىپ كەپ، سىرتتاعى عاجايىپ قۇبىلىسقا انتالاي قاراستى.
- وي، سۇمدىق-اي! ەستىمەگەن ەلدە كوپ دەگەن وسى!-دەدى ءشامسيا جاعاسىن ۇستاپ.
- اتى دا ابدەن ۇيرەنىپ اپتى، بەتكەيدەگى جولىنا قاراي جەلىپ بارادى،- دەپ ءمانسيا دا تاڭدانعاننان داۋسىن ىشىنە تارتا سويلەدى.
- اق كۇمىستەي جىلتىلداعان قار توزاڭىن قاراساڭشى!- جۇرتتان قالىسپايىن دەگەندەي اكىمبەك تە تاڭدانا داۋىستاپ قويدى.
- ءبىزدىڭ تىنىشتىعىمىزدى كۇزەتەم دەپ مازاسى كەتكەن بايعۇس-اي،- دەدى ورمانتاي كەيىن شەگىنىپ.- ال سىزدەر وسىنداي ادامدى جىندىحاناعا جىبەرەمىز دەيسىزدەر... ءاي، ادامدار-اي دەسەڭشى!..
- دەمەسىننەن ارداق ءىز قورىقپايدى عوي، ەڭبەك كىتاپشاسىن سول-اق اپارىپ بەرسىن،-دەدى ءمانسيا قايداعى ءبىر سەزىكتى ويدىڭ ۇشىن شىعارىپ.- جاڭىلماسام، وتكەن ءبىر جولى ول ءبىزدىڭ باستىقتىڭ شاشىنان سيپاعان سياقتى ەدى...
ءمانسيانىڭ بايقاتپاي شىمشىعانىن ارداق ەستىمەگەن بوپ، مۇلدە باسقا ءسوز باستادى.
- شىنىندا دا، مىنا كورىنىس عاجاپ ەكەن!- دەدى ارداق.- مەن ونىڭ بۇرىن بىلاي شاناعا وتىرعانىن كورمەپپىن. بالكىم، ونى دا ءبىر قۋانتقانىمىز ءجون شىعار.بالكىم، ونى جىندى دەپ شەتتەتە بەرمەي، ساۋ ادامداي ساناسىپ كورگەنىمىز دە دۇرىس بولار. اكەلىڭىز.
ارداق كىتاپشانى قوينىنا تىعىپ، بەلىن بۋىندى دا،جۇرتقا ادەيى كوز قىلعانداي تەز-تەز باسىپ كەڭسەدەن شىعىپ كەتتى.ارداقتىڭ اياق استى مۇنداي شەشىمگە بەل بايلاعانىنا جۇرتتىڭ باسى جەتپەي دال بوپ تۇرىپ قالدى.
* * *
ادىرلى دالانىڭ شانا شيىرلاپ تاستاعان سان تاراۋ جولىمەن اتتىلى ايەل - ارداق كەلەدى. الگىندە ءارى ايەلدەردىڭ سوزىنە ىزالانىپ، ءارى كەۋدەسىن ەرەكشە ءبىر جەلىك بيلەپ شىعۋىن شىققانمەن، تىنىشتىق كۇزەتشىسى شيىرلاپ تاستاعان جولدى كورىپ، كوپ ۇزاماي ونىڭ دا كەلەتىنىن سەزىنىپ، جۇرەگىنە قورقىنىش ۇيىرىلە باستادى. بىراق شەگىنەرگە جول جوق، نە دە بولسا تاۋەكەل!سالدەن سوڭ دەمەسىن دە كورىنىپ، بىرتە-بىرتە جاقىنداي بەردى.
دەمەسىن وزىمەن ءوزى سويلەپ كەلەدى.
-"ال، جانۋار، تەزىرەك! اۋىلدىڭ انا جاعى يەسىز قالدى، شۋ جانۋار، شۋ!"- ول جاقىنداعان كەزدە ارداق جاسقانا ءتىل قاتتى.
- سالەمەتسىز بە؟- دەدى ول.- ول جاقىنداعان كەزدە ارداق جاسقانا ءتىل قاتتى.
- سالەمەتسىز بە؟- دەدى ول.- سالەمەتسىز بە دەيمىن؟
دەمەسىن وعان بۇرىلىپ تا قارامادى.
- ءسالاماتسىز با؟- دەدى ارداق داۋسىن كوتەرىپ. سول كەزدە بارىپ دەمەسىن:
- ا،بۇ كىم؟- دەپ جان-جاعىنا جاۋ كەلگەندەي جالت قارادى.
- مەنمىن عوي. تانىماي تۇرسىڭ با؟
دەمەسىن شاناسىنان ءتۇسىپ، وعان ۇزاق ۋاقىت تەسىلە قارادى.
- ءتۇن ىشىندە نەعىپ جۇرگەن ادامسىڭ؟
- جۇمىسىڭ... جۇمىسىڭىز قۇتتى بولسىن. سونى ايتايىن دەپ...
- نە-مە-نە؟
- ساعا... سىزگە ەڭبەككۇن جازاتىن بولدىق...
- اناۋ اتتى قايدا الىپ بارا جاتىرسىڭ؟
- ا؟ اتتى؟ قايداسى قالاي؟ ءوزىم ءمىنىپ كەلدىم. ات وزىمدىكى...
- ءا-ءا، تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى! ۇرىنىڭ ءبارى مال وزىمدىكى دەيدى. ات سەنىكى ەمەس، كولحوزدىكى. مەن ونى بايلاپ قويام.
دەمەسىن شىلبىرىن جيناپ، اتتى شاناعا بايلاي باستادى.
- جولداس... مۇنىڭىز نە؟ مەن سوعىسقا كەتكەن قىزىل-اسكەردىڭ ايەلىمىن. مەنى جابىرلەگەنىڭىز ءۇشىن جاۋاپ بەرەسىز...
- جاقىنداما! ارتىڭنان ادام ىزدەپ كەلگەنشە وسىلاي قيمىلسىز تۇراسىڭ؟ ىزدەپ كەلمەسە، تاڭ اتقانشا قيمىلدامايسىڭ. قيت ەتسەڭ ءبىتتى، اتام دا سالام!
ارداق تۇمشالاپ كيگەن تونىنىڭ جاعاسىن ءتۇسىرىپ، بەتىن اشتى.
- ءاي، دەمەسىن!- دەدى ول ەندى بۇيىرا سويلەپ.- بايلاما اتتى، وزىمە بەر. مەن اۋىل سوۆەت پرەدسەداتەلىمىن،ءبىلدىڭ بە؟
دەمەسىن وعان جالت بۇرىلىپ، بەتىنە ۇڭىلە قارادى.تونعا تۇمشالانعان ادامنىڭ ارداق ەكەنىن ەندى تانىسا كەرەك، ەڭكەيگەن كەۋدەسىن جوعارى كوتەرىپ، ابدىراپ تۇرىپ قالدى.
- ءيا، سەن ۇرى ەمەسسىڭ،- دەدى ول بەت الدى كۇبىرلەپ.-جۇرە بەر. بىردەن تانىماي قالعانىما كەشىرىم سۇرايمىن.ءوزىڭ دە بەتىڭدى تۇمشالاپ الىپسىڭ. جۇرە بەر.
- مەنىڭ اتىم قايدا؟
دەمەسىن ارداقتىڭ قولىن ۇستادى.
- ۋ-ۋ، قاتىپ قالىپسىڭ عوي، قازىر، قازىر!..
ول جالما-جان ۇستىندەگى تونىن شەشىپ، ارداقتىڭ ۇستىنە جاپتى.
- ر-راقمەت. ءو-ءوزىڭىز شە؟ ءسىز توڭىپ قالاسىز عوي.
- مەن... مەن توڭبايمىن... ماعان اياز جولامايدى.ايتپاقشى، سەن تۇندەلەتىپ نەعىپ ءجۇرسىڭ؟
- ءا-ءا... سەنىڭ ەڭبەك كىتاپشاڭدى تاپسىرايىن دەپ...ول ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى عوي.
- ول نەعىلعان... كىتاپشا؟
- ايتپاقشى، ءبىز ءسىزدى كولحوزعا مۇشە ەتىپ قابىلدادىق. مىنە، مىناۋ سەنىڭ ەڭبەك كىتاپشاڭ،- دەدى ول بىردە "سەن", بىردە ء"سىز" دەپ.
"ەڭبەك كىتاپشاسى" دەگەندى دەمەسىننىڭ العاش كورىپ تۇرعانى بولار. ول ءبىر جاپىراق قاعازعا ۇزاق قارادى.ەرەكشە تولقىپ، كىتاپشانى كەۋدەسىنە باستى. سونان سوڭ ارداقتىڭ الدىندا سىمداي تارتىلىپ:
- تىنىشتىق قۇربانى بولۋعا ارقاشان دايىنمىن،-دەدى ساڭق ەتىپ. بۇدان سوڭ نە ىستەرىن بىلمەي، دەمەسىن ماڭدايىنا اپارعان كولىن ءتۇسىردى دە، جانسىز ادامداي قاتتى دا قالدى. ارداققا قادالعان بويى ول ۇزاق تۇردى."راقمەت ساعان" دەدى سالدەن سوڭ سىبىرلاپ. ءسويتتى دە،كۇرەكتەي الاقانىمەن ونىڭ شاشىنان سيپادى.
- اۋىلدىڭ ارعى جاعى يەسىز قالدى،- دەدى دەمەسىن كەنەت ەسىن جيعانداي.- مەن سول جاققا بارايىن. ال كەزدەسكەنشە! ساۋ بول!
وسىنى ايتتى دا، ول شاناسىنا وىرىپ ءجۇرىپ كەتتى.ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىندا ارداق تا قيمىلسىز تۇرىپ قالدى.
اۋىل شەتىندەگى ويپاڭعا ورنالاسقان دەمەسىننىڭ قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي كىشكەنە ۇيىنە قاراڭعىلىق ەرتە تۇسەدى. سوندىقتان بولار، قىرداعى اۋىل ءالى جاپ-جارىق بوپ تۇرسا دا، مۇندا قارا-كولەڭكە. ءبىر بۇرىشتا الاسا اعاش توسەك، ىرگەدەگى مور وشاقتىڭ قاسىندا توزىعى جەتكەن اسا قاجەتتى ىدىس-اياقتار عانا كورىنەدى. مور وشاقتا لاۋلاپ وت جانىپ تۇر. دەمەسىن وق جاساپ جاتىر. پەش ۇستىندەگى قالايى كرۋجكاداعى ەرىگەن قورعاسىندى ول الدىن الا دايىنداپ قويعان قامىس تۇتىكشەلەرىنە قۇيادى دا، ول سۋىعان سوڭ تۇتىكشەلەردى جارىپ، ىشىنەن جىلتىراعان قورعاسىنداردى الادى. سونان سوڭ ونى تاقتايعا قويىپ،بالعامەن ۇرىپ، پىشاقپەن تۋراي باستايدى. كەسىلگەن قورعاسىنداردى تاباعا سالىپ، ەكىنشى تابامەن ونى اينالدىرۋعا، ياعني وقتى دومالاقتاۋعا كىرىسەدى.ول دومالاقتانعان وقتى پەش تۇبىندە تۇرعان دورباعا سالماق بوپ ونىڭ اۋزىن اشتى دا، سالماس بۇرىن كۇبىرلەپ وقتاردى ساناي باستادى.
- ءبىر، ەكى، ءۇش، ءتورت... ون... ون ءتورت... ون سەگىز... جيىرما... جيىرما ءتورت... وتىز ءۇش... وتىز توعىز... قىرىق ەكى... قىرىق بەس... قىرىق سەگىز... ەلۋ ءتورت.. ەلۋ توعىز...الپىس بەس... جەتپىس ەكى... جەتپىس سەگىز... سەكسەن بەس... توقسان التى... ءجۇز ون بەس... ءجۇز جيىرما... ءجۇز جيىرما وق. ءجۇز جيىرما... دورباداعى وق - ون جەتى مىڭ جەتى ءجۇز...مۇندا ءجۇز جيىرما. ون جەتى مىڭ جەتى ءجۇز جانە ءجۇز جيىرما. ون جەتى مىڭ جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرمانى قوسقاندا... ون سەگىز مىڭ... جو-جوق... جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرما...- ول بۇل سانداردى ءبىر-بىرىنە قوسا الماي كوپ اۋرەگە ءتۇستى. جارايدى، ەرتەڭ بىرەۋگە قوستىرىپ الارمىن.- دورباداعى وقتاردى الاقانىنا سالىپ، تاعى دا ءوز-وزىنەن سويلەي جونەلدى. -ءپاشيست بىتكەن كوپ بولسا ون مىڭ،ءارى كەتسە ون بەس مىڭ شىعار. ال مەندە ون جەتى مىڭ وق بار، ون جەتى مىڭ! ءبارىن جايراتىپ سالۋعا جەتەدى، ءتىپتى ارتىلىپ قالعالى تۇر. ال قالعانىن نە ىستەيمىن؟ ونى قۇر بەكەر اسپانعا اتۋعا بولمايدى عوي. ءا-ءا، تاپتىم، تاپتىم!پاشيستەردى قىرىپ بولعان سوڭ، مەن ونى ساقتاپ قويامىن.ەگەردە ولار قايتادان باس كوتەرسە ولارعا دوربامدى كورسەتىپ ايعاي سالام: "ەي، وڭباعان قانىشەرلەر، مىنا دوربانى كوردىڭدەر مە؟ مۇنىڭ ىشىندە سەندەر تامسانىپ سوراتىن كامپيت جاتقان جوق، مۇنىڭ ىشىندە سەندەردىڭ جاندارىڭدى جاھاننامعا جىبەرەتىن وق جاتىر. ەندى باستارىڭدى كوتەرەتىن بولساڭدار جاقسىلىق كۇتپەڭدەر، ءبىرىڭدى قالدىرماستان جايراتىپ سالامىن!" دەپ ىشىندەگى وقتى سالدىراتسام، بالەم، وزدەرى دە كىرگەن ىنىنەن قايتىپ شىقپايتىن شىعار.
كۇن باتىپ بارادى ەكەن، جينالايىن... "ون جەتى مىڭ جەتى ءجۇز، وعان قوسۋ كەرەك ءجۇز جيىرما..."
ول اۋلاعا شىققاندا قولدارىندا قاپشىقتارى بار، ەكى ايەل ءمانسيا مەن ءشامسيا ءوتىپ بارا جاتىر ەكەن، دەمەسىن ولاردى كورىپ، الدارىنان جۇگىرىپ شىققانى سول ەكەن، ەكى ايەل دە قاپتارىن تاستاي-تاستاي قاشتى.
- ەي، توقتا! توقتا! مەن سەندەرگە تيمەيمىن. توقتا!-دەدى دەمەسىن ايعايلاي. ولار توقتار بولماعان سوڭ، دەمەسىن ايەلدەردى قۋىپ جەتىپ، الدىن كەس-كەستەدى. ەكى ايەلدىڭ ەكەۋى دە قولعا تۇسكەن كوجەكتەي ءبىر-بىرىنە تىعىلىپ، ءدىر-ءدىر ەتىپ تۇر. دەمەسىن كەپ بىرەۋىنىڭ قولىنان ۇستاپ ەدى، اناۋ باج ەتە قالدى.
- ويباي، جولاما!
- قايدا باراسىڭدار؟
- وتىن... وتىن ىزدەپ بارامىز. پۋنكتكە جاعۋعا،- دەۋگە عانا شاماسى كەلدى ءشامسيانىڭ.
- ون جەتى مىڭ جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرمانى قوسقاڭدا قانشا بولادى؟ سونى ايتساڭدار وتىن بەرەم.
- بىلمەيم...
- نەگە بىلمەيسىڭ؟
- نەگە بىلمەيتىنىمدى دە بىلمەيمىن،
- بىلەسىڭ. ويلان...
- جوق ويلانا المايمىن! ءاي، ءشامسيا-اۋ، مىناعان سەن بىردەڭە دەسەڭشى.
- ول نە دەپ تۇر؟
- بىردەڭەنى بىردەڭەگە قوس دەيدى.
- قانشانى قانشاعا قوسۋ كەرەك دەيدى؟
- ون جەتى مىڭ جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرمانى.
- ەرتەڭ... ەرتەڭ قوسىپ كەلەيىك،- دەدى ول دەمەسىنگە.
- جارايدى،- دەدى دەمەسىن ولاردىڭ تىم قورقىپ تۇرعانىن كورىپ.- ەرتەڭ ايتارسىڭدار. بارا بەرىڭدەر.جوق، تۇرا تۇرىڭدار، مەن قازىر كەلەم.
ەكى ايەل جانسىز ادامداي سىلەيىپ تۇردى دا قالدى.دەمەسىن ولاردىڭ قابىن الىپ تام اينالىپ كەتتى. وڭاشا قالعان سوڭ ەكى ايەل تىلگە كەلدى:
- ءاي، سونشا نەگە قورىقتىق، ءا؟ وسى بايعۇستان جۇرت بەكەر قورقىپ ءجۇر-اۋ دەيمىن. ءبىزدى وپ-وڭاي بوساتا سالدى عوي، دەدى ءشامسيا.
- وي، قۇرىعان جەرىمىز وسى ەكەن دەپ ەم!..
- قانشاعا قانشانى قوسۋ دەيدى. ون جەتى مىڭ جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرمانى ما؟ وي، استاپىراللا، ادام قورىققاندا ءوز اتىن دا ۇمىتىپ قالادى دەگەن وسى ەكەن-اۋ.ون جەتى مىڭ جەتى جۇزگە ءجۇز جيىرمانى قوسقاندا ون جەتى مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرما بولماي ما؟
- ياپىر-اي، ءا، وپ-وڭاي-اق ەكەن-اۋ.
- ءاي، ءاي-ۋ! توقتا!- دەدى دەمەسىن ءۇي ارتىنان ايعايلاپ.
- ءيا، قوستىق،- دەدى ءشامسيا.
- ون جەتى مىڭ سەگىز ءجۇز جيىرما-ا!
دەمەسىن ەكى قاپقا وتىن سالىپ، ولارعا الىپ كەلدى دە گۇرس ەتكىزىپ ەكى ايەلدىڭ الدىنا تاستادى.
- مىنە، ەكى قاپ جارىلعان اعاش. ارقالاپ كەتىڭدەر!ال الگى سانداردى كىم قوستى؟
- مىنا ءشامسيا؟- دەدى ءمانسيا قۇربىسىن العا يتەرىپ.
- جارايسىڭ، باسىڭ ىستەيدى!- دەدى دەمەسىن ونىڭ ارقاسىنان قاعىپ. ءسويتتى دە، ونى كەنەت قۇشاقتاپ الىپ،شىڭعىرتىپ تۇرىپ ءسۇيىپ الدى. ءمانسيا بۇل كورىنىستەن قورقىپ زارەسى قالماي كومەك سۇراپ شارق ۇردى. سول كەزدە ول ءشامسيا مەن دەمەسىننىڭ ءۇنسىز قالعانىن كورىپ تۇرا قالدى. ول ەكەۋى ءالى ءسۇيىسىپ تۇر. ءشامسيا دەمەسىننىڭ موينىنان قۇشاقتاپ العان. ءتىپتى، دەمەسىن بوسانعىسى كەپ سىلكىنسە دە، ونىڭ تۇسەتىن ءتۇرى جوق.
- ۆوت دون جۋان،- دەدى ءمانسيا بۇل ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىن بىلمەسە دە،- وتكەن جولى ارداقتىڭ شاشىنان سيپاپ ەدى، بۇگىن شامسيامەن ءسۇيىسىپ تۇرعانىن قاراي گور-ءاي مۇنىڭ!
ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى بوساتىپ، دەمەسىن نە ىستەرگە بىلمەي تۇرىپ كالدى...
- مەن... قازىر...- دەدى دەمەسىن ابدىراپ.ءسويتتى دە، جۇگىرە باسىپ، تام اينالىپ كەتتى.
- وتكەن جولى دەمەسىن تۋرالى ايتقانىمدا ماڭايلاتپاي قويىپ ەدىڭ، اقىرى ءسۇيىسىپ تىندىڭدار عوي،ءا؟- دەدى ءمانسيا.
- قولى تەمىردەي، بۇلقىنسام دا بوسانا المادىم،-دەپ اقتالا جاۋاپ قاتتى ءشامسيا.
- ءيا، ءجۇدا قاتتى بۇلقىنىپ ەدىڭ! ەكەۋىڭدى وڭاشا قالدىرسام قايتەدى، ءا؟
- ويباي، بەتى اۋلاق!... ايتپاقشى، وعان الگى سانداردى قوسۋ نەگە كەرەك بولدى ەكەن؟
- بىلسەم، قۇداي ۇرسىن. سۇراپ كورەيىكشى!
- سەن سۇراشى.
- مەنى ەمەس، سەنى ءسۇيدى عوي. ءوزىڭ سۇرا.
- ءاي دەمەسىن، الگى سانداردىڭ ساعان... سىزگە كەرەگى نە؟- دەدى ءشامسيا جاسقانا سۇراپ.
- وندا شارۋالارىڭ بولماسىن. سوعىس قۇپياسىن بىلگىلەرىڭ كەلەدى عوي، ءا؟- دەدى دەمەسىن اقىرىپ.-جوعالىڭدار تەز، وي جىندى قاتىندار!
ەكى ايەل الدى-ارتتارىنا قاراماي تايىپ وتىردى.دەمەسىن ولاردىڭ بالاداي قورىققاندارىنا قارقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ الدى.ەكى ايەل ءىزىم-قايىم جوق بولعان سوڭ، دەمەسىن جولعا شىعۋعا دايىندالدى.كەنەت وقىس داۋىس ەستىلدى.
- ەي، ەسالاڭ!- دەدى قۇپيا ءبىر داۋىس. داۋىستىڭ قايدان شىققانىن بىلمەگەن دەمەسىن سەلت ەتە ءتۇستى.
- ا؟ 0 كىم؟ كىم كەلگەن؟ كىم دەيمىن؟- دەدى ول جان-جاعىنا الاقتاي قاراپ. وسى كەزدە تارس ەتىپ مىلتىق اتىلدى. دەمەسىن كەۋدەسىن باسىپ تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى. ءسال بويىن تۇزەپ، مىلتىعىنا جارماستى.
- ءپاشيست! ءپاشيست!..
سىرتتان شابا جونەلگەن ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلدى.ول جەرگە قولىن تىرەپ قايتا تۇرەگەلدى.
- ماعان وق اتتى! ماعان! تىنىشتىققا! تىنىشتىق كۇزەتشىسىنە. نە ءۇشىن؟ نە ءۇشىن؟ مەنىڭ جازىعىم نە؟..جازىعىم نە؟..
دەمەسىن تالتىرەكتەپ بارىپ قۇلاپ ءتۇستى.مىلتىق داۋىسىن ەستىگەن ەل جينالىپ قالدى. شانا ۇستىندە مىلتىعىنا سۇيەنىپ، ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز دەمەسىن سىلەيىپ تۇر ەكەن.
ورمانتاي جايلاپ كەلىپ ونىڭ قولىنان مىلتىعىن الىپ ەدى، مىلتىعىنان بوساعان دەمەسىن سوڭعى رەت بوي جازىپ الدى دا، شاناسىنا گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى...
جينالعان جۇرت ونى قورشاپ الدى. توپ ىشىنەن وعان ارداق جاقىندادى. ول دەمەسىننىڭ شاشىن سيپادى. سونان سوڭ باسىنداعى اق جاۋلىعىن الىپ ونىڭ بەتىن جاۋىپ قويدى. جۇزىندە اياۋشىلىق پەن جاناشۋ، ءارى تولقۋ بار.
- ءبىزدىڭ كىشكەنتاي اۋىلدان شىققان تاعى ءبىر قۇرباندىق،- دەدى ارداق كوزىنە جاس الىپ،- قوش، بەيشارا دەمەسىن!..
- ءيا، سوعىس قۇرباندىق تاڭدامايدى،- دەدى ورمانتاي دا داۋسى دىرىلدەپ.
ءۇشىنشى كۇنى دەمەسىننىڭ سۇيەگى قىر باسىنداعى ەسكى قورىمعا جەرلەندى. ونى جەرلەگەن كەزدە اۋىلدا ءبىر دە ءبىر ءتىرى جان قالماي، ءبارى مولا باسىنا جينالدى.ءسويتىپ، شاعىن اۋىلدىڭ تىنىشتىعىن ويلاپ، سول اۋىلدىڭ مازاسىن العان، سول اۋىلدى جاماندىق اتاۋلىدان قورعايمىن دەپ الاسۇرعان دەمەسىن سول ماقسات جولىندا مەرت بولدى.
ەل الدىندا پارازىمدى وتەدىم دەپ ويلادى ما، ويلامادى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، جان تاپسىرار الدىندا:"سوعىستى ءولتىرىپ بولىپ ۇيلەنەرمىن دەپ ەدىم، ماقساتىما جەتە المادىم... قايتەيىن، قوش بولىڭدار" دەپتى دە، "اتىنىڭ تىزگىنىن" بوساتىپتى.قيانداعى قازاق اۋىلى كەشەگى سوعىسقا وسىلاي قاتىستى. ازاتتىق ءۇشىن جيىرما ميلليون ادام ءومىرىن قۇربان ەتسە، دەلقۇلى دەمەسىن سول سانعا كىرمەي قالعان كوپ بەيباقتىڭ ءبىرى. دەمەسىندى اق جاۋىپ، ارۋلاپ قويىپ جاتقاندا جىلاماعان ادام قالمادى.ول كەتكەن سوڭ اۋىل ءۇستىن قورقىنىشتى دا تىلسىم تىنىشتىق باستى.
|
