جازۋشى بولۋ - جان ازابى. جازۋشى بولۋ - ۇلى مۇرات جولىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ارقالاۋ، ايتا بەردى، ەل مەن جەر الدىندا ازاماتتىق ارىڭا اقاۋ تۇسىرمەي ءوتۋ. ەگەر وسىنىڭ بارلىعىن ءوز جۇرەگىڭىزدەن وتكىزە الساڭىز، عۇمىرلىق ۇستانىمىڭىزعا ادال بولا الساڭىز عانا شىن جازۋشى بولا العانىڭىز. ولاي بولماسا، كيەلى ءسوز تۇلپارى سىزگە جالىنان دا سيپاتپايدى.

ويتكەنى اقيقاتپەن ءومىر بويى بەتپە-بەت كەلەسىڭ. ال بۇل دەگەنىڭ - قىلىش جۇزىڭدە عۇمىر كەشۋ دەگەن ءسوز. نەگىزى، شىن جازۋشى مەن جالعان جازۋشىنىڭ ايىرماسى دا وسىندا بولسا كەرەك. اقيقات، شىندىقتى ءپىر تۇتىپ، ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتىپ، ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتكەن جازۋشىلاردىڭ قاي ەل، قاي قوعامدا بولسىن، تارتقان تاۋقىمەتى مەن ارقالاعان ازابى اۋىر بولعان. ءومىردىڭ، قوعامنىڭ، ادامنىڭ شىندىعىن كوركەم ادەبيەتتىڭ تىلىندە جەتكىزە ايتىپ، جازۋىڭ كەرەك. ونىڭ اتى كوركەم شىندىق دەپ اتالادى.

جازۋشى بولۋ - جان ازابى. جازۋشى بولۋ - ۇلى مۇرات جولىندا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ارقالاۋ، ايتا بەردى، ەل مەن جەر الدىندا ازاماتتىق ارىڭا اقاۋ تۇسىرمەي ءوتۋ. ەگەر وسىنىڭ بارلىعىن ءوز جۇرەگىڭىزدەن وتكىزە الساڭىز، عۇمىرلىق ۇستانىمىڭىزعا ادال بولا الساڭىز عانا شىن جازۋشى بولا العانىڭىز. ولاي بولماسا، كيەلى ءسوز تۇلپارى سىزگە جالىنان دا سيپاتپايدى.

ويتكەنى اقيقاتپەن ءومىر بويى بەتپە-بەت كەلەسىڭ. ال بۇل دەگەنىڭ - قىلىش جۇزىڭدە عۇمىر كەشۋ دەگەن ءسوز. نەگىزى، شىن جازۋشى مەن جالعان جازۋشىنىڭ ايىرماسى دا وسىندا بولسا كەرەك. اقيقات، شىندىقتى ءپىر تۇتىپ، ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتىپ، ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتكەن جازۋشىلاردىڭ قاي ەل، قاي قوعامدا بولسىن، تارتقان تاۋقىمەتى مەن ارقالاعان ازابى اۋىر بولعان. ءومىردىڭ، قوعامنىڭ، ادامنىڭ شىندىعىن كوركەم ادەبيەتتىڭ تىلىندە جەتكىزە ايتىپ، جازۋىڭ كەرەك. ونىڭ اتى كوركەم شىندىق دەپ اتالادى.

قازاق كوركەم ويىنىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، الەمدىك وركەنيەتكە تەرەزە اشقان تۇسى - ول اۋمالى-توكپەلى الاساپىران وقيعالارعا تولى كەشەگى وتكەن 20 عاسىر. ءدال وسى عاسىردا قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەتى بارلىق جانردا ىرگە جايىپ، وزىق ەلدەر ادەبيەتىمەن تەرەزە تەڭەستىرە الاتىن شىن مانىندەگى كاسىبي ادەبيەت دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ «التىن ءداۋىرى» اتالعان وسى كەزەڭدە الابوتەن مىنەز تانىتا كەلگەن «الپىسىنشىجىلعىلار» ادەبيەتتە تۇتاس تولقىن اكەلدى. ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، وسى تولقىننىڭ قازاق ادەبيەتىندە ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋى مەن تاريحي سانانىڭ جاڭعىرۋىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى زور ەكەنى راس. وسى بۋىننان كەيىن سەڭ بۇزعان تۇتاس تولقىن اقىن-جازۋشىلار تاۋەلسىزدىككە دەيىن دە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە بولعان جوق. سوندىعىنان بولار، وزدەرى شەتتەرىنەن «مىنەزدى» كەلەدى.

بۇل اقىن، جازۋشىلاردىڭ بۇلايشا قالىپتاسۋى مىنا ءبىر تاريحي وزگەرىسكە بايلانىستى. 20 عاسىردىڭ اسا قاتىگەز بيلەۋشىسى ستالين ءولىپ، بيلىك باسىنا حرۋششەۆ كەلىپ، كەڭەس وداعىندا ءسال دە بولسا ەركىندىك ورناپ، سوۆەت ادامدارىنىڭ ساناسىنا ساڭىلاۋ ەنە باستاعان. وسىنداي تاماشا ءساتتى دەر كەزىندە سەزە بىلگەن جانە كوزدەرىنە ءالى قامشى تيمەگەن ازات ويلى اقىن، جازۋشىلار قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان سوتسياليستىك رەاليزم قالىبىنا سىيمايتىن، تۋمىسى بولەك شىعارمالاردى از جىلداردا تۋدىرىپ ۇلگەردى. كەڭەس يمپەرياسى قۇلاپ، كەڭەستىك جۇيەنىڭ شاشباۋىن كوتەرگەن سۇرعىلت شىعارمالار جاپپاي كۇيرەۋگە بەت العان تۇستا وسىناۋ الاپات تاسقىننان زامانىنا كۇيلەمەي جازعان شىعارمالارىندا ۇلتتىق مۇددەنى مۇرات تۇتقان ۇلت اقىنى، جازۋشىلارى ەر-تۇرماندارى ءبۇتىن شىعا الدى.

وسى قۋاتتى تولقىننىڭ قاسقا ماڭدايىندا كەلە جاتقان قازاق ادەبيەتىنىڭ قادىرمەندى اقساقالىنا اينالعان، ءداۋىرىمىزدىڭ دارابوز جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ وسى كۇندەرى 75 جاستىڭ جوتاسىنا كوتەرىلدى. ادەتتە، مۇنداي مەرەيتويلار كەزىندە ءار اقىن-جازۋشىنىڭ ءوز وتكەن ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ، وقىرمان حالىقپەن قايىرا قاۋىشىپ، شىعارماشىلىق قىزمەتىنەن ەسەپ بەرىپ وتىرۋ - ءبىزدىڭ ەلدە قالىپتاسقان ءداستۇر. ويتكەنى ارنايى زەرتتەۋشىلەر بولماسا، جازۋشىنىڭ جەكە شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنان بىلايعى وقىرمان كوبىنە حاباردار بولا بەرمەيدى. اسىرەسە قازىرگىدەي كىتاپتىڭ تيراجى كەمىگەن، وقىرمان مەن جازۋشىنىڭ اراسى الىستاعان ۋاقىتتا. مىنە، وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءاربىر مۇشەل توي اتالىپ ءوتۋى كەرەك. جازۋشى ءۇشىن ەمەس، وقىرمان ءۇشىن.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءومىر جولى بۇرالاڭ-بۇلتارىستى، ءتىپتى قاتەرلى كەزەڭدەردەن تۇردى. الپىسىنشى جىلدار كەڭەس وداعىندا دەموكراتيانىڭ لەبى ەسكەن جىلىمىققا تولى بولسا، قىتايدا، كەرىسىنشە، ماو تسزە دۋننىڭ قىزىل تەررورى ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىن ويرانداعان ءومىر مەن ءولىم بەلدەسكەن ارپالىستى كەز بولاتىن. سونداي سۇراپىل قاندى قىرعىننان ساتىمەن جول تاۋىپ شىعا بىلگەن بولاشاق جازۋشى ەندى سول ءوزى كوزبەن كورگەن تراگەديانى جازۋعا مىقتاپ بەل بۋدى. ويتكەنى تاعدىر ونىڭ يىعىنا سونداي ۇلى ميسسيانى جۇكتەگەن بولاتىن. بۇل قانشالىقتى قيىن دا ازاپتى بولعانىمەن، تەك ءجۇمادىلوۆتىڭ عانا ماڭدايىنا بۇيىرعان باقىت ەدى. سەبەبى، ازامات ءۇشىن ءوزىڭنىڭ تۋعان ەلىڭنىڭ، جۇرتىڭنىڭ، ۇلتىڭنىڭ الدىندا ابىرويلى قىزمەت اتقارۋدان ارتىق قانداي باقىت بولسىن.

جازۋشى شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسوز بولعاندا، الدىمەن اتاقتى «سوڭعى كوش» رومان-ديلوگياسى اتالادى. بۇل كىتاپ - بۇگىن دە جازۋشىنىڭ ادەبي پاسپورتىنا اينالعان، قازاق ادەبيەتىندەگى ساۋساقپەن سانارلىق كلاسسيكالىق رومانداردىڭ ءبىرى. «سوڭعى كوش» رەاليستىك رومانى قازاق ادەبيەتىندە سەڭ بۇزعان، تىڭعا تۇرەن سالعان كىتاپ بولدى. بۇعان دەيىن بۇل تاقىرىپتا جازىلعان بىردە-ءبىر شىعارما بولعان ەمەس. مەيلىنشە جابىق تاقىرىپ بولاتىن. جاسىراتىنى جوق، بۇنداعى قاراپايىم حالىق قىتايدا قازاقتار تۇراتىنىنان حابارسىز بولسا، بىلە قالعان جاعدايدا ولاردى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاۋلارى، ساتقىندار دەپ كەلدى. ول ءۇشىن قاراپايىم حالىقتى جازعىرۋدىڭ ءجونى جوق. سول كەزدىڭ ساياساتى، ۇگىت-ناسيحاتى سولاي بولدى. وسىنداي جاعدايدا «سوڭعى كوشتى» مۇنداعى وقىرماننىڭ بىردەن قابىلداي قويۋى نەعايبىل بولاتىن. ويتكەنى رومانداعى ءسوز بولاتىن وقيعالار مەن الماعايىپ زامان، حالىقتىق قوزعالىستار مۇنداعى جۇرتقا مۇلدە بەيتانىس ەدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن كوركەم ادەبيەت ارقىلى ءتۇسىندىرىپ بەرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى بەلگىلى.

ەكىنشى ءبىر ۇلكەن قيىندىق سوۆەتتىك تسەنزۋرا بولاتىن. ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنا قاراۋىل قويعان، ءاربىر سوزىڭنەن استار ىزدەپ، سۇرىندىرۋگە دايىن تۇراتىن تسەنزۋرانىڭ قىلىشىنان شىعارمانىڭ جال-قۇيرىعى كۇزەلمەي امان شىعۋى مۇمكىن ەمەس بولاتىن. بۇل تۋرالى جازۋشى ءوزىنىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» دەپ اتالاتىن عۇمىرنامالىق رومانىندا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعان. كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ ودان حابارى بار دەپ بىلەمىز. ءبىز تەك بۇل جەردە جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق لابوراتورياسىنا بايلانىستى ءوز ويلارىمىزدى بىلدىرە كەتكەندى ءجون دەپ تاپتىق.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ جازۋشىلىق جولى دا تاقتايداي ءتۇزۋ بولعان جوق. يمپەريالىق ساياسات، قاساڭ يدەولوگيا، قىراعى تسەنزۋرا، قىزىلكوز بەلسەندىلەر جازۋشىنىڭ جولىنا كەدەرگى جاساۋداي-اق جاسادى. سونىڭ بارىنەن دە جازۋشىلىق تالانتى مەن قايسارلىعىنىڭ ارقاسىندا جەڭىپ شىعىپ وتىردى. رەسمي بيلىك قاساقانا ەلەمەگەنىمەن، قاراپايىم وقىرمان قاۋىمنىڭ جازۋشىعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە جوعارى بولدى. «سوڭعى كوشتىڭ» جارىققا شىعۋى جازۋشى ەسىمىن ءدۇيىم دۇنيەگە ءماشھۇر ەتتى. «سوڭعى كوش» سوتسياليستىك رەاليزم قالىبىنا سىيمايتىن شىعارما بولعاندىقتان، بۇل رومان ادەبي سىننان دا، رەسمي بيلىك تاراپىنان دا ءوز ۋاقىتىندا ءادىل باعاسىن الا المادى. بۇل تۋرالى جازۋشى اكىم تارازي 1989  جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىققا شىققان قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالار جيناعىنا جازعان العى سوزىندە بىلاي دەيدى: «قابدەش تۆورچەستۆوسىندا «سوڭعى كوش» ديلوگياسىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. وسى كۇنگە دەيىن ءادىل باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان بۇل شىعارما - شىنايى تولعاقتان، ناعىز جان مەن ءتاننىڭ جاراسىنان تۋعان اسىل دۇنيە. جازۋشىنىڭ جانى مەن تانىنە تۇسكەن جارالاردىڭ تىرتىعى اق قاعازدىڭ بەتىن عانا تىرناپ قويعان جوق، وقىرماننىڭ جۇرەگىن دە وسقىلادى. ديلوگيانى وقىڭىز، قايتالاپ وقىڭىز، سوندا ءسىز قابدەشتىڭ تالانتىنا عانا باس ءيىپ قويمايسىز، ونىڭ توتەنشە تاعدىرىنا دا ءتانتى بولاسىز. سونشالىقتى الاپات، سۇراپىل ساتتەردى اۆتوردىڭ ءوز باسىنان كەشىرگەنىنە كۇمانىڭىز قالمايدى. ءوز باسىم، وقىرمان رەتىندە «سوڭعى كوشتى» قازاق ادەبيەتىنىڭ ماۋەلى باعىندا وقىستان بوي كوتەرگەن، بىزگە بەيتانىس تا، قۇنارلى توپىراقتان ءنار العان ءزاۋلىم شىنار دەپ قابىلدايمىن. بۇل ديلوگيا تەك اۆتور تالانتىنىڭ عانا ورەسىن تانىتاتىن شىعارما ەمەس، ول - بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ توبەلەر، جوتالار، تاۋلار جۇيەسىندە بەدەلدى وريەنتير شىڭداردىڭ ءبىرى». وتە ءادىل ايتىلعان پىكىر. جالپى، «سوڭعى كوش» تۋرالى قازىرگە دەيىن وسىدان اسىرىپ ەشكىم ايتا قويماعان سياقتى. رەسمي بيلىك «قازاق-سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ءتول شىعارماسىنا جاتپايدى»، - دەپ، ادەيى جولىن كەسكەنىمەن، حالىقتىڭ ىقىلاسىنا شەكتەۋ قويا العان جوق. شىن جازۋشى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن سىيلىق تا، باعا دا بيلىكتەن ەمەس، حالىقتان كەلەدى.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ - قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى. بۇل اتاقتى وعان بيلىكتەن بۇرىن حالىق بەردى. وزگە حالىق جازۋشىلارىنان ونىڭ ەسىمىنىڭ بولەكتەۋ اتالاتىنى سوندىقتان. ولاي دەيتىنىمىز: ءجۇمادىلوۆ قالامىنان تۋعان قاي شىعارماسىن الساڭىز دا، ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەنى مۇرات ەتكەنىن اڭعاراسىز. ون ەكى تومدىق «تاڭدامالى شىعارمالارى» مەن كەيىنگى شىققان جاڭا اڭگىمە- پوۆەستەر توپتاماسىن وقىپ وتىرعاندا، ونىڭ قالامىنا قانات ءبىتىرىپ، ولمەس ومىرشەڭ شىعارمالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپ بولعان قۇدىرەتتى كۇش، ول تەك ءوز ۇلتىنا دەگەن شىنايى ماحاببات ەكەنىنە كوزىڭىز جەتەدى. الەمدە ۇلى جازۋشىلار كوپ بولعانىمەن، شىنايى ۇلت جازۋشىلارىنىڭ از بولاتىنى جازۋشى بويىندا ۇلتتىق رۋحتىڭ جەتىسپەۋىنەن، ءوز ۇلتىنىڭ وتكەن تاريحىن تەرەڭ زەردەلەمەۋدەن، ۇلتتىڭ قۋانىشى مەن شاتتىعىن، قايعىسى مەن قاسىرەتىن جان جۇرەگىمەن سەزىنە الماۋدان بولادى. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ وزگە ارىپتەستەرىنەن وق بويى وزىقتىعى ونىڭ شىعارمالارىندا ۇلتتىق رۋحتىڭ باسىمدىعىندا. سول «سوڭعى كوشتەن» باستاپ، «قىل كوپىرگە» دەيىنگى روماندارىندا تەك قانا ۇلت تاعدىرى ءسوز بولادى. ال بۇل دەگەنىڭىز - شىنايى ۇلت جازۋشىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەرلىك.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءوزى ءبىر سوزىندە «ۇلتتان تىس تۇراتىن جازۋشى بولمايدى»، - دەگەن ەدى. وسى ءسوزدىڭ اقيقاتىن جازۋشىنىڭ ون ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارىن زەيىن قويىپ وقىعان ادام جاقسى تۇسىنەدى. ال وتار ەلدە ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، ءسوزىن سويلەپ، تۇتاس شىعارماشىلىق عۇمىرىن سول ۇلى ماقساتقا باعىشتاپ ءوتۋ - ناعىز قاس تالانتتاردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ەرلىك. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ جازۋشى رەتىندەگى باقىتى، مىنە، وسىندا.

ەگەر «سوڭعى كوشكە» قايسىبىر كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سويىلىن سوققان سۇرعىلت رومان-تريلوگيالارعا جاسالعان ناسيحاتتىڭ جارتىسى بۇيىرعاندا، قازاق ادەبيەتىنە ۇلكەن ولجا اكەلگەن بولار ەدى. بىراق شىن جازۋشى ءۇشىن وزگەنىڭ ەمەس، ءوز ۇلتىڭنىڭ جۇرەك تورىنەن جول تابۋدان ارتىق نە بار؟ سوندىقتان دا ول جالعان اتاق قۋىپ، «الەمنىڭ الدەكىمى...» بولعاننان، «قازاقتىڭ قابدەشى» بولعاندى ارتىق كوردى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءجۇمادىلوۆ قالامىنىڭ قارىمى تىپتەن اسقاق ەستىلدى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى كەزەڭدە جازۋشى قالامىنان «دارابوز» رومان- ديلوگيا، «پرومەتەي الاۋى»، «قىل كوپىر» روماندارى مەن تاعى قانشا اڭگىمە، پوۆەستەر تۋدى. مۇنىڭ سىرتىندا تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەۋ جولىندا ەل مەن جەر، ۇلت تاعدىرىنا ارنالعان تۇتاس ءبىر توم ماقالالار جازىلدى. سول ءبىر توم ماقالانىڭ ارقايسىسى - بۇگىندە بيلىك تۇتقاسىندا وتىرعان رەسمي يدەولوگتاردىڭ قيالىنا كىرىپ شىقپاعان دۇنيەلەر جانە بارلىعى دا ءوز ۋاقىتىندا جازىلعانى قۋانتادى. قازىرگى كەزدە بىرەۋلەر جاراپازان ايتقانداي جالاۋلاتىپ جۇرگەن ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى العاشقى بولىپ ايتقان دا، جازعان دا ءجۇمادىلوۆ بولاتىن. بىراق سونى كەزىندە تىڭداعان ەشكىم بولعان جوق. ول تۋرالى جازۋشى بىردە بىلاي دەپ جازدى: «سەنىڭ جازعانىڭنان ەشتەڭە وزگەرمەيدى، سونى بىلە تۇرا، كەيدە ءوزىڭنىڭ ارىڭ ءۇشىن جازاتىن كەز بولادى. «تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى وسى ماسەلە تالقىعا تۇسكەندە، ءجۇمادىلوۆ تە ءومىر ءسۇرىپ ەدى عوي. ول كىسى بۇعان قالاي قارادى ەكەن؟» - دەپ بىرەۋلەر سۇرايتىن سەكىلدى. سونداي كەزدە ۇرپاق الدىندا ارۋاعىمىز كۇڭىرەنبەسىن دەيمىز». بۇل رەتتە ايتا كەتەر ءبىر جايت: قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىن كوركەم ادەبيەتتە ءبىرىنشى بولىپ جاساعان قالامگەر ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. تەك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭ ەمەس، جالپى قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك، ۇلتتىق تاريحىنىڭ ءتورت عاسىرلىق شەجىرەسىن جاساي ءبىلدى. دالەل كەرەك پە؟ «دارابوز» - ون سەگىزىنشى عاسىر، «تاعدىر»، «پرومەتەي الاۋى» - ون توعىزىنشى عاسىر، «سوڭعى كوش»، «اتامەكەن»، «كوكەيكەستى»، «سارىجايلاۋ»، «تاڭعاجايىپ دۇنيە» روماندارى مەن تاعى قانشا اڭگىمە، پوۆەستەر - جيىرماسىنشى عاسىر.

«قىل كوپىر» رومانى كەيىنگى جىلدارى جازىلعان تۇتاس ۇلكەن ەكى تومدى قۇرايتىن اڭگىمە، پوۆەستەر جاڭا جيىرما ءبىرىنشى عاسىر وقيعالارىن ارقاۋ ەتكەن. وسى اتالعان شىعارمالاردىڭ بارلىعى - تەك قازاق ۇلتىنىڭ باسىنان كەشكەن تاۋقىمەتتى، تاريحىن ءسوز ەتەتىن شىنشىل رەاليزم تۋىندىلارى. ءبىر جازۋشى ءۇشىن وسىنشا دۇنيە جازۋدىڭ تولاعاي تابىس ەكەنى - داۋ تۋدىرماس اقيقات. جازۋشى ەڭبەگى رەسمي بيلىك تاراپىنان دا ەسكەرۋسىز قالمادى. ءبارىبىر مويىندالدى. بۇگىندە ول - م.اۋەزوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق سىيلىقتىڭ، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ جانە تاۋەلسىز «تارلان» پلاتينا سىيلىقتارىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى «پاراسات» وردەنىنىڭ يەگەرى. وسى اتاقتاردىڭ بارلىعى - جازۋشىنىڭ مەملەكەت پەن حالىق الدىندا سىڭىرگەن ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان شىعارماشىلىق ەڭبەگىنە بەرىلگەن باعا. ءجۇمادىلوۆ وزگە بىرەۋلەر سەكىلدى اتاق قۋعان جوق. اتاق ونىڭ ءوزىن ىزدەپ تاپتى.

قابدەش ءجۇمادىلوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى ءبىر ارقاۋى دياسپورا تاقىرىبى ەكەنى قازاق وقىرمانىنا جاقسى تانىس. ول - بۇل تاقىرىپتى العاش اشقان جازۋشى. بۇگىندە بۇل سالادا جۇمادىلوۆشە جازاتىن جازۋشىلار پايدا بولا باستادى. ناقتىراق ايتقاندا، قازاق ادەبيەتىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆ مەكتەبى قالىپتاسا باستادى. بۇل اسىرەسە شەكارانىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن جازۋشىلاردىڭ جازۋ مانەرىنەن ايقىن اڭعارىلادى. ال «دارابوزدىڭ» سىڭارىنداي بولىپ كەلەتىن جاسامىس جانە ەگدە جازۋشىلاردىڭ قالامىنان تۋعان روماندار دا جوق ەمەس. ونى از دەسەڭىز، «دارابوزداعى» جازۋشى قيالىنان تۋعان كەيىپكەرلەر مەن ويدان قيىستىرىلعان وقيعالاردى سول قالپىندا كوشىرىپ، كىتاپ جازعان جازۋشىلار دا كەزدەستى.

ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي: ءجۇمادىلوۆ شىعارمالارىن مۇنداعى وقىرمان مەن شەكارانىڭ سىرتىنداعى وقىرماننىڭ قابىلداۋى - ەكى باسقا. جەتپىسىنشى جىلدارى جارىق كورگەن «سوڭعى كوش» شىڭجاڭ قازاقتارىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولىق جەتكەن جوق. جازۋشى ءۇشىن بۇل دا - ءبىر وكىنىشتى جاعداي. بىراق رومان شىعار-شىقپاستا-اق شامكوس قىتاي بيلىگىنىڭ ۇستىنەن بومبا تۇسكەندەي تۋلاعاندارى بەلگىلى. جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە شىڭجاڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن رومان مامان اۋدارماشىلاردىڭ ۇجىمدىق اۋدارۋىندا جەدەل تۇردە قىتاي تىلىنە اۋدارىلادى. بۇل كەز قىتايدا اتاقتى مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ ەڭ شىرقاۋ شەگىنە جەتكەن كەزى بولاتىن. ءدال سول تۇستا ماو تسزە دۋننىڭ قىزىل تەررورى سالتانات قۇرعان قىتاي قوعامىن جىلىكتەپ تالداپ، جەرىنە جەتكىزىپ اشكەرەلەگەن «سوڭعى كوش» سەكىلدى كەڭ تىنىستى ەپيكالىق رومان قىتايدىڭ وزىندە دە، وزگە جەرلەردە دە جازىلعان جوق. تەك مادەني رەۆوليۋتسيا اياقتالىپ، ماو ولگەن سوڭ، قىتاي جازۋشىسى ءباي حۋانىڭ «وكىنىش» دەپ اتالاتىن كينوپوۆەسى قىتاي قوعامىن اشكەرەلەگەن شىعارما رەتىندە رەسمي بيلىك تاراپىنان قاتتى سىنعا الىنىپ، شەتەلدە ءبىراز دابىرا تۋدىردى.

ميلليونداعان تاعدىرلاردى ويرانداعان، تاريحي دەسپوتيزم جايلاعان قاتىگەز قىتاي قوعامى مەن ونىڭ وزبىر بيلەۋشىلەرىن الەم الدىندا ماسقارا ەتىپ اشكەرەلەگەن سول كەزدەگى نەبارى 34-35 جاستاعى جاس قازاق جازۋشىسى بۇگىندە جەتپىس بەس جاستىڭ جوتاسىنا كوتەرىلىپ وتىرعان قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ كوزى ءتىرى كلاسسيگى قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولاتىن. ەگەر ءجۇمادىلوۆ وسى «سوڭعى كوشتەن» كەيىن ەشتەڭە جازباسا دا، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بولىپ قالاتىن ەدى. سول تۇستا قىتايدىڭ قورعانىس كۇشتەرىنەن تىس، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى دەگەن جالعان جەلەۋمەن، قۇرىلىسشى ون ديۆيزيانى شىڭجاڭعا اكەپ ورنالاستىرعان قىتاي بيلىگى كورشىلەس كەڭەس وداعىنان قاتتى سەسكەنەتىن. «شىڭجاڭعا باستى قاۋىپ سوۆەت وداعىنان، سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيادان» دەيتىن ماونىڭ قاناتتى ءسوزىن قۇران تاپسىرىندەي كورەتىن قىتاي بيلەۋشىلەرى «سوڭعى كوشتى» وقىپ شىققاننان كەيىن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ بۇل «قىلمىسىن» كەشىرە المادى. قاجەت دەسەڭىز، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي. ال قازاقتان شىققان شولاق بەلسەندىلەر قازىر دە ءجۇمادىلوۆتى سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرگەن، ارتتاعى ەلگە توپىراق شاشقان دەپ قىجىرتادى. ونداي كوركوكىرەك توپاستار وسى كۇنى قازاقستاندا دا بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارى شەكارا اسىپ كەلگەن اعايىننىڭ اراسىندا دا ءجۇمادىلوۆتىڭ قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ كورگەن قياناتىن، قىتاي وتارشىلدارىنىڭ وزبىر ساياساتىن اشكەرەلەپ شىعارما جازۋىن «وتانعا جاساعان وپاسىزدىق» دەپ بىلەتىن، «وتانشىل پاتريوتتار» جۇمادىلوۆكە قارسى كۇرەس اشقاندارىنا دا ءبىراز بولدى. ارعى بەت پەن بەرگى بەتتىڭ باتىراش-قوتىراشتارى تىزە قوسىپ، تىرەسىپ-اق جاتىر. بىراق ارام تىرلىكتەرىنەن ەشتەڭە شىقپاي-اق قويدى.

قازاق توپىراعى ءالى تالاي دارىنداردى تۋدىرار، بىراق قابدەش ءجۇمادىلوۆ قازاق ادەبيەتىندە ءبىر ءوزى بۇكىل ءبىر ۇرپاقتىڭ جۇگىن جالعىز ارقالاپ، توڭكەرىس جاساعان دارابوز دارىن رەتىندە حان ءتاڭىرى بيىگىندەي بوپ ماڭگى قالادى. ول قازاق ادەبيەتىندە ۇلى اۋەزوۆتىڭ مەكتەبىن جالعاستىردى. ءجۇمادىلوۆ شىعارماشىلىعىنان وزگە ءمىن تابا الماعان قىزىلكوز اعايىن ونى اۋەزوۆشە جازاسىڭ دەپ كىنالايدى. اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن شاكىرتتەرى قازاق ادەبيەتىندە، قۇدايعا شۇكىر، بارشىلىق. بىراق سولاردىڭ اراسىندا اۋەزوۆكە ءبىر تابان جاقىن تۇرعان - ءجۇمادىلوۆ قانا. ونىڭ ەڭ ۇلكەن باقىتى دا سوندا. اۋەزوۆتى بويىنا سىڭىرە بىلمەگەن، ونىڭ تەلەگەي-تەڭىز ءسوز دارياسىنان قانىپ ىشپەگەن ءبازبىر جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىپ وتىرعاندا، ءسىڭىر شايناعانداي بولاسىڭ.  ءيا، ءبىر جازۋشىنىڭ ەكىنشى ءبىر جازۋشىعا ىقپالى بولاتىنى - الەم ادەبيەتىندە دە، قازاق ادەبيەتىندە دە بار مىسال. ورىس ادەبيەتىندە تولستوي مەن دوستوەۆسكيدەن ۇيرەنبەگەن جازۋشى بار ما؟ ءتىپتى سول ۇلى ورىس ادەبيەتىنىڭ ارعى جاعىندا فرانتسۋز ادەبيەتى تۇرعان جوق پا؟ گوگولدىڭ شينەلىنەن شىققان قانشاما ورىس جازۋشىسى بار. ونى از دەسەڭىز، بۇگىنگى الەمدى اۋزىنا قاراتىپ وتىرعان جەر شارىنىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى ابىز جازۋشىسى سانالاتىن گاۆريل گارسيا ماركەس تە فرانس كاۆكانىڭ جالعاسى ەمەس پە. «قۇبىلۋدى» وقىعان سوڭ، وسىلاي دا شىعارما جازۋعا بولادى ەكەن-اۋ دەپ، جازۋشىلىقتىڭ جاڭا جولىنا ءتۇستىم دەمەيتىن بە ەدى». دەمەك، ۇستاز اۋەزوۆ پەن شاكىرت ءجۇمادىلوۆ اراسىنداعى ءوزارا ۇندەستىكتى وسى تۇرعىدان قاراستىرعان دۇرىس. بۇل رەتتە اۋەزوۆتى قالاي قادىر تۇتاتىنىن قابەكەڭ ءوزى دە تالاي رەت ايتىپ، جازدى دا.

ءجۇمادىلوۆ - دوسى دا، دۇشپانى دا شارتسىز مويىنداعان جازۋشى. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن «قازاقستان» تەلەارناسىندا «شىننىڭ ءجۇزى» دەيتىن ءبىر جاقسى حابار بولاتىن. سول حابارعا قاتىسىپ وتىرىپ، مارقۇم جازۋشى ساكەن ءجۇنىسوۆ اعامىز ءجۋرناليستىڭ: «قازىرگى قازاقستانداعى ەڭ مىقتى جازۋشى كىم؟» - دەگەن توسىن ساۋالىنا ويلانباستان: «قابدەش»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. كەيىن استاناداعى ءوز پاتەرىندە ساكەن اعامىزبەن وڭاشا وتىرىپ، ەكەۋارا ساعاتقا جۋىق اڭگىمەلەسكەنىمىز بار. العاشقى، ءارى سوڭعى كەزدەسۋىمىز دە سول بولدى. سول جولى جوعارىداعى ءسوزىن ەسىنە سالعان ەدىم. سوندا ساكەن ءجۇنىسوۆ: «قازاقستاندا ءۇش-ءتورت مىقتى جازۋشى بارمىز، قابدەش - سونىڭ ىشىندەگى مىقتىسى»، - دەدى. بۇيەنىندە شىنتاق اينالمايتىن قىزىلكوز قىزعانشاق، ىشتەرىندە يت ولگەن اعايىن ەش ۋاقىتتا ولاي ايتا المايدى. ال ساكەندەردىڭ ءجونى باسقا. ءوزى ايتقانداي، قازاق دەيتىن حالىقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءۇش-ءتورت كلاسسيك جازۋشىسىنىڭ ءبىرى سول ساكەن ءجۇنىسوۆ اعامىز ەدى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن»، - دەيدى اتامىز قازاق. قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ۇلت الدىندا كورسەتكەن مىنا ءبىر-ەكى ازاماتتىق ەرلىگىن ايتا كەتكەنىمىز ورىندى سەكىلدى. بۇگىندە قازاق وقىرمانى جاقسى تانىس، جاقىندا عانا دۇنيەدەن وزعان شىڭجاڭداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كلاسسيك جازۋشى قاجىقۇمار شابدانۇلىنىڭ قاشان ومىردەن وزعانشا جوقشىسى بولىپ كەلگەن دە، وزگە ەشكىم ەمەس، قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەكەنىن ءيسى قازاق جاقسى بىلەدى. بۇل ەندى - اللاعا دا، ادامعا دا ايان اقيقات. ەگەر ءجۇمادىلوۆ بەل شەشىپ كىرىسپەگەندە، التى تومدىق «قىلمىس» جانە «پانا» روماندارى قازاقستاندا جارىق كورمەي قالۋى دا مۇمكىن ەدى. ازاماتتىق كىسىلىك دەپ وسىنى ايتار بولار. بىرەۋلەر بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن: «بار بەدەلىمىزدى سالىپ ءجۇرىپ، ءبىز شىعاردىق»، - دەپ ماقتاناتىن كورىنەدى.

ال ەكىنشى ەرلىگى - اتاجۇرتقا كوش باستاپ وتكەندىگى. 1962 جىلى كوكتەمدە شىعىس تۇركىستاننىڭ تارباعاتاي ايماعىنان بوسىپ وتكەن 200 مىڭعا تارتا قازاقتىڭ سانى بۇگىندە ميلليوننىڭ ۇستىنە شىعىپ كەتتى. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ باستارىن قاتەرگە تىگىپ ءجۇرىپ ىستەگەن وسىناۋ ەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا سول ۇلى كوش اتاجۇرت قازاقستانعا قۇت بولىپ دارىدى. بۇل - ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن اقيقات. سول كوشتى سوناۋ كرەمل مەن الماتىعا قايتا-قايتا حات جازىپ ءجۇرىپ، ۇيىمداستىرعان ساناۋلى ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءجۇمادىلوۆ ەكەنىن ونىڭ كەشەگى جاۋلارىنىڭ ءوزى اشىق مويىنداپ، ەلدى ءبۇلدىرۋشى «بۋنتار» دەپ كەلگەنى ونداعى ەلگە جاقسى تانىس. ءبازبىر اعايىندار بۇل كۇندە ول كوشكە ءجۇمادىلوۆتىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق دەپ بايبالام سالادى. «سوندا ول كوش اياق استىنان قالاي بولدى؟» - دەگەن ساۋالعا جاۋاپ جوق. ال ەندى بىرەۋلەر حرۋششەۆ پەن ماو تسزە دۋننىڭ ەكەۋارا كەلىسىپ ىستەگەنى»، - دەيدى شىمىرىكپەستەن. سوندا قالاي؟ ەگەر شىنىمەن ەكى يمپەريا كوسەمدەرى شاشىلعان قازاقتىڭ باسىن قوسۋدى الدارىنا مۇرات ەتىپ قويسا، قازاق حالقىنا سونداي جاناشىرلىق تانىتقان بولسا، وندا ولارعا ارناپ استانا مەن الماتىدان ءزاۋلىم ەسكەرتكىش قويۋ كەرەك شىعار. سودان سوڭ، تاعى ءبىر كۇلكىلى جەرى - نەگە ونداعى ەلدى تۇتاس كوشىرمەي، تەك شاۋەشەك جۇرتىنا ىقىلاستارى اۋدى ەكەن الىپ ەلدىڭ الپاۋىت باسشىلارىنىڭ. اتاجۇرتقا بەت العان ۇلى كوشتى ۇيىمداستىرعاندار دا - قازاقتىڭ ءوز قايراتكەر ۇلدارى. سولاردىڭ قاسقا ماڭدايىندا قابدەش ءجۇمادىلوۆ تە بار. دەمەك، قابدەش ءجۇمادىلوۆ جاي جازۋشى ەمەس، ول - ۇلتتىق ويدىڭ باسىندا تۇرعان قايراتكەر جازۋشى.

ءيا، قازاق كوشى وتىز جىلداي ۋاقىت ءۇزىلىپ قالعانمەن، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقان ساتتەن باستاپ، قايتا قوزعالا باستادى. ءبىر كەزدەرى بالاڭ جىگىت جۇمادىلوۆتەر باستاعان ۇلى كوش قازىر دە جالعاسىن تابۋدا. اتاجۇرتقا قاراي بەت العان قازاق كوشى الەمنىڭ شارتارابىنان اندىزداپ بولسا دا، كەلىپ قوسىلىپ جاتىر.  ال الاش ارىستارى نەگىزىن قالاعان، ۇلى اۋەزوۆتەر باستاعان كەيىنگى تولقىن ۇلت جازۋشىلارى جالعاستىرعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى سالقار كوشى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا دا قازىرگى وركەنيەتتى الەمنىڭ ەڭ وزىق ادەبيەتتەرىمەن قارا تالاسىپ، بولاشاققا بۇيدا سوزىپ بارادى. كوش باسىندا - قازاقتىڭ دارابوز جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ!

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 16 (99) 04 مامىر 2011 جىل