بۇل كۇندە قىتايدىڭ قاۋىپ-قاتەرى جايىندا ءجيى ايتىلا باستادى. «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەپ اللا تاعالا ەسكەرەتەدى دەگەندەي، الىپ اجداھانىڭ ارانىنان اباي بولۋدى ۇرپاقتارعا ەسكەرتۋىمىز ارينە، ساقتىقتىڭ قامى. دەگەنمەن دە، كەيدە وسى اجداھا شىنىمەن دە قاتەرلى مە دەگەن وي تاعى مازالايدى.

بۇل كۇندە قىتايدىڭ قاۋىپ-قاتەرى جايىندا ءجيى ايتىلا باستادى. «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەپ اللا تاعالا ەسكەرەتەدى دەگەندەي، الىپ اجداھانىڭ ارانىنان اباي بولۋدى ۇرپاقتارعا ەسكەرتۋىمىز ارينە، ساقتىقتىڭ قامى. دەگەنمەن دە، كەيدە وسى اجداھا شىنىمەن دە قاتەرلى مە دەگەن وي تاعى مازالايدى.

قىتايدىڭ الەم ەلدەرىن سوعىسپەن جاۋلاۋى تىم سيرەك. نەمەسە جوقتىڭ قاسى. ايتسە دە مىسىق تابانداپ جىلجۋ - «جولبارىستىڭ تابانىن توسەپ، ارىستاننىڭ ايباتىن كورسەتۋ» ولاردىڭ ەجەلگى ادەتى. قىتاي ەلى وزدەرىن «5 مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحى بار ەلمىز» دەپ قارايدى. ءوز باسىم ولاردىڭ 5 مىڭ جىلدىق مادەنيەت تاريحى­نىڭ كولەڭكەسىندە كورگەنىم جوق. بىراق، 5 مىڭ جىلدىق قۋلىق-سۇمدىق، ايلاكەرلىك (تەرەڭ فيلوسوفيالىق) تاريحى بار ەكەنىنە كوز جۇمىپ قاراۋعا بولمايدى. ادامنىڭ پيسحولوگيالىق كوڭىل كۇيىن كەلبەتىنەن عانا ەمەس، ءسوز سويلەم، ءجۇرىس-تۇرىسىنان باعىپ، سىناۋدى «اتا كاسىپ» ەتكەن بۇل حالىق باسقالاردىڭ تامىرىن ءداپ باسىپ، قارسىلاسىنىڭ اقىل-ويىن، جان دۇنيەسىن جاۋلاۋدى باستى نازاردا ۇستانادى. مەيلى دوسىنا، مەيلى جاۋىنا قاراتا «اقىلىن تاپسا الىنبايتىن قامال بولمايدى» دەپ قارايدى.
1992 جىلى قىتايدا «قازاقستاننىڭ جالپى جاعدايى» دەگەن كەسەك توم جارىق كوردى. وندا قازاق دالاسىن جىلىكتەپ، «قاي جەردە قانداي تاستىڭ ءتۇيىرى بار، قانداي ءشوپ وسەدى؟» دەگەندەي ينە-جىبىمىزگە دەيىن كورسەتىلگەن. ءسويتىپ ءبىر كەسەك مايلى ەت - قازاق دالاسى ولاردىڭ كوز قۇرتىن قوزدىردى. ەڭ وكىنىشتىسى، قازاق جەرىنىڭ ءبىراز بولىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەجەلگى قىتاي جەرى رەتىندە ولاردىڭ وقۋلىعىنان ورىن الىپ كەلەدى.
ەندىگى جەردە قىتاي تاراپى جالعىز قازاقستان عانا ەمەس، كەڭەس وداعىنىڭ شەكپەنىنەن شىققان ۇساق ەلدەردى «ەس جيعىزباي جاۋلاۋعا» كىرىستى. مۇنى ولار ماناعى ايتقان پيسحولوگيالىق، فيلوسوفيالىق تۇرعىدان - بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ­شى­لاردى اقىل-ايلامەن قولعا قوندىرۋدان باستادى. كو­مۋ­نيزيمنىڭ قازانى تاس-تالقان بولعاندا جان-جاعىنا جالتاقتاپ وتىرعان جەتىم بالانىڭ كۇيىندەگى نارىقتىق توقىراۋ ءبىزدىڭ ءالسىز تۇسىمىز ەدى. وسىلايشا ولار اقىل مەن اقشانى كىلت ەتىپ، اۋەلى بازارعا، ونان سوڭ مۇنايعا، ونان سوڭ وندىرىسكە، ونان سوڭ قىزىمىزعا ... دەگەندەي اۋىز سالدى. «اقشا» اتتى الا قاعاز قۇدىرەتىن كورسەتتى. قارا نارداي قازاق ازاماتتارىنىڭ تالايى ولاردىڭ ۇرتىندا ساعىزشا شاينالدى. «سەندەر قىتايدى جاماندايسىڭدار، ولار سەندەر ايتقاننان الدە قايدا جاقسى، اقىلدى، ءمۇلايىم ەكەن عوي!» دەگەندەرىن ەت قۇلاعىممەن ەستىدىم.
بۇگىندەرى ءبىز «قىتاي - ۇلى ەل»، «قىتاي - الىپ اجداھا»، «قىتاي - تەڭدەسسىز دامۋعا قول جەتكىزىپ دۇنيەنىڭ الدىڭعى قاتارىنا جەتتى»، «قىتاي - الەمدى جاۋلاپ كەلە جاتىر» دەپ جار سالعان سايىن ولار قۋانادى. تالايدىڭ تۇبىنە جەتكەن لاقسا قۇرلىق وزدەرى وتارلاماقشى بولعان ەلدەرگە وسىنداي ايباردىڭ، سەستىڭ، ءوزىن زورايتىپ كورسەتۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ەجەلدەن بىلەدى. ءوز سوزدەرىمەن ايتقاندا «قاعاز جولبارىستىڭ» ءرولىن ويناۋ ولارعا تۇك ەمەس. ەندەشە ماڭىنداعى كورشىلەرىنىڭ باسىنان كورىنەتىن مۇنداي قورقىنىش پەن ۇرەي ولارعا «تەگىن جارناما». وزدەرىنىڭ اقىل-وي، ايلا-شارعىمەن جاۋلاۋىنىڭ ءبىر ءتاسىلىن وسىلاي ىسكە اسىرۋعا ىشتەي اسا قۇندىلى.
ولاي بولسا «سوندا قىتاي قاۋقارسىز، قاتەرسىز ەل بولعانى ما؟» دەگەن ساۋال تۋادى.
قازاقتا «وزىڭە ءوزىڭ ساق بول، كورشىڭدى ۇرى دەمە»، «اقىرىپ كەلگەن ارىستاننان ۇندەمەي قاباتىن يت قاتەرلى» دەگەن سوزدەر بار. بۇلار ساقتىقتى دا، قاتەردى دە، تاتۋلىقتى دا اڭعارتادى.
ەڭ اۋەلى قىتاي ۇلتى وتە قورقاق حالىق. باعزى تۇكىلەردەن وڭباي تاياق جەگەن ارعى تاريحىنا بارماي-اق، ءوزىمىز كوزبەن كورگەن، ەت قۇلاقپەن ەستىگەن وتكەن عاسىردىڭ حيكاياسىنا از ۇڭىلەيىك. مەن ەجەلگى تۇركىنىڭ كونە جۇرتى، قازاقتىڭ قارا شاڭىراعىنىڭ ءبىرى - التىن التاي قويناۋىندا تۋىپ ءوستىم. اڭىزى اقيقاتقا، اقيقاتى اڭىزعا اينالعان كيەلى ولكەنىڭ تاسىن شەرتىپ قالساڭىز، سىڭعىر قاعىپ سويلەي جونەلەدى. اتا-باباسىنان قالعان وسى ەجەلگى مەكەنىنىڭ كوكجالىنا اينالعان، ايگىلى وسپان باتىر بۇل دالاعا باسىپ كىرگەن قىتاي ارمياىن قىناداي قىردى. سول تۇستا شىنجاڭعا كىرگەن گومينداڭشىل قىتايلاردىڭ جالپى اسكەر سانى 80 مىڭنىڭ اينالاسىندا بولسا وسپان ءباھادۇر سونىڭ جارىمىنا جۋىعىن (ەڭ كەمىندە 30 مىڭىن) جەر جاستاندىردى.
وسپاننىڭ ءوزىن كورمەدىك، اڭىزىنا سۋسىنداپ ءوسىپ، ونىڭ ساربازدارىنىڭ اۋزىنا تامسانا قاراۋشى ەدىك.
- ولاردا جاندى ادام، اسكەري سىناقتان، قاتاڭ جاتتىعۋدان وتكەن كادىمگى قىتاي ساربازى. سىزدەر ولاردى قويشا قىراسىزدار. ال ولاردىڭ وعى سىزدەرگە دارىماي ما؟ - دەپ سۇرايمىن عوي. التىن شالدارىم ارقاسىن تاۋعا تىرەگەندەي زورايا شالقايىپ، كەڭك-كەڭك كۇلەدى:
- ولار قورقاق. وزگەنىڭ جەرىنە باسىپ كىرگەن ايىبى تاعى بار. سوسىن جەكە باسىن قاتتى قورعاشتايدى. اينالامداعىلار قىرىلسا قىرىلسىن ءوزىم امان قالايىن دەگەندەي، باسىن تاستىڭ دالداسىنا تىعىپ الىپ، مىلتىقتى كەلسە-كەلمەس اتا بەرەدى. ال بىزدە وق از. ىسىراپ ەتكىمىز كەلمەي ساناپ اتامىز.
دالانىڭ ءتول تۋمالارى - اڭىزدىڭ اقىرعى كەيىپكەرلەرى وسىلاي دەيدى.
ءوز باسىم ەس بىلە، اكەمە مىنگەسىپ، دۇكەننەن الاتىن كەرەك-جاراق ءۇشىن قىتاي قىستاقتارىنا اتپەن كىرەتىن ەدىك. ءبىزدى كورگەندە كوشەدە بىردە ءبىر قىتاي بالاسى قالمايتىن. «بانديت قازاقتار كەلە جاتىر» دەپ ۇيلەرىنە تىعىلىپ، ەسىك-تەرەزەسىنەن سىعالاپ تۇرۋشى ەدى.
1978 جىلى قىتاي الاساپىران كۇيگە ءتۇستى. «كەڭەس وداعى شابۋىلداپ، شىنجاڭدى ءبولىپ الادى ەكەن» دەگەن كۇبىر-سىبىر تارادى. مۇنى اشكەرە ايتۋدان، حالىقتى ۇركىتۋدەن قورىققان ولار «جەر سىلكىنەدى» دەگەن جالعان اقپارات تاراتتى. جامان ءسوز جەردە جاتا ما. التايداعى قىتايلاردىڭ شاماسى جەتكەنى ىشكى ولكەلەرگە قاشتى. وزدەرى كەتە الماعاندارى بالا-شاعا، تۋىس-تۋعانىن اتتاندىردى. اكەم وگىزگە اربا جەگىپ، قاشىپ بارا جاتقان قىتاي تانىستارىنان ءۇيدىڭ اعاش جيھازدارىن اكەلدى.
2009 جىلى ۇرىمجىدەگى «5-شىلدە وقيعاسىنىڭ» ۇستىنەن تۇستىك. كوپ وتپەي التايعا - قاناس كولىنە باردىق. قارا قۇرتتاي قاپتاپ جۇرەتىن قىتايلاردىڭ اياعى ساپ تيىلعان. قاناس بويى يەن دەپ ايتۋعا بولارلىقتاي. «قىتايلار ۇيعىر كوتەرىلىسىنەن كەيىن اقىرىنداپ كەتىپ جاتىر» - دەپ كۇبىرلەيدى جەردىڭ نەگىزگى يەلەرى مۇرتىنان كۇلىپ.
وسىلايشا وزدەرىن وتانشىل سانايتىن قىتاي ۇلتىنىڭ شىنجاڭ جەرىنە ماحابباتىنىڭ جوقتىعىن، باستارىنا قاتەر تونگەندە جەردى قورعاۋ ويىنا دا كىرمەي، جانىن الىپ قاشاتىن قورقاقتىعىن كوزىمىزبەن كورىپ وستىك.
ءبىر جولى اكەمنىڭ باسىنا قۇران وقۋعا بارا جاتىپ، ءبىر قىتاي تاكسيستەن: «مىنا دالانىڭ كەز-كەلگەن جەرىنە ولىك جەرلەپ، تاۋ بوكتەرىن زيراتتىققا اينالدىرىپسىڭدار، بۇل جەردە اكەلەرىڭنىڭ باسى جوق ەدى عوي» دەپ ءازىل-شىنى ارالاس سۇرادىم. شىندىققا، جۇيەلى سوزگە جىعىلعىش قىتاي عۇلامالارىنىڭ تاعلىماتىن قابىلداعان قۋ بولسا كەرەك، كۇلە يزەكتەپ: «راس، راس. بۇل جەر بىزدىكى ەمەس» دەدى. سوسىن تاعى وڭاي بەرىلگەنىنە وپىنعانداي: «بىراق سىزدەردەن بۇرىن موڭعولداردىكى بولعان جوق پا» دەگەندى قوستى. دەمەك ءبىزدىڭ ەسكى شەجىرەمىزدىڭ ءبارىن بىلەدى. ءمۇبادا باسىنا كۇن تۋا قالسا، وسىلاردىڭ ەلىن باستاپ قاشا جونەلەتىنىنە ءشۇبا جوق.
بۇگىنگى قىتاي قوعامىنداعى تاعى ءبىر السىزدىك - رۋحاني كەدەيلىك، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ السىرەۋى. قىتاي قانشا مىقتىمىن دەگەنمەن ءدىني تىرەگىنەن، تاڭىرلىك سەنىمىنەن، كوش باسى كوسەمدەرىنىڭ يدەياسىنان ايرىلۋ ءۇردىسىن باستان كەشىرۋدە. وعان ءبىر بالا - بەزبۇيرەك بولىپ وسكەن جاستارىنىڭ مەيىرىمسىزدىگىن قوسىڭىز. بۇلار قىتاي بولاشاعىنا ۇلكەن قاتەر.
جانە ءبىرى - قۇددى كەڭەستىك كەزەڭدەگىدەي كومۋنيزم ەلەسى ولاردى وتىرىك سانداردىڭ ۇستىنەن التىننان ساراي سالعىزىپ، شىرىك بايتەرەكتىك كۇيگە تاپ قىلىپ وتىر. كۇندەردىڭ كۇنىندە جان ساناعى، ءوندىرىس، تۇتىنۋ سىندى ماسەلەلەر شيلەنىسە كەلە توقىراۋعا ۇشىراۋى، قۇلاپ قالۋى ابدەن مۇمكىن.
بۇگىنگى جاپونياداعىداي قىتايعا تابيعات توسىن مىنەز تانىتانى بولسا چاڭجياڭ اتالاتىن اسا ۇلكەن دارياسى اۋىزدىققا كونبەي تالاي ەلدى مەكەندەر مەن ءوندىرىس وشاقتارىن جەرمەن جەكسەن ەتەدى.
مىنە، وسىنداي ىشكى سەبەپتەر ولاردىڭ الىپ اجداھا ەمەس، قاتەر قاي جاعىمنان كەلەدى دەپ قورقىپ وتىرعان كوپ بالالى وتباسىداي ءالسىز تۇستارىنىڭ كوپ ەكەنىن كورسەتىپ بەرەدى.
بۇگىندەرى شىنجاڭ قۇرامىنداعى ەجەلگى مەكەنىمىز - ىلە، التاي، تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا-بوعدا ءوڭىرى دەرلىك قىتايلاردىڭ بيلىگىندە قالدى. ونى ءتاڭىرىم قايتارىپ بەرمەسە، تۇركىنىڭ ۇرپاعىنان، قازاقتىڭ ۇلدارىنان ازىرشە جوقشى بولارلىق وعلان تۋعان جوق. تۋعاندى قويىپ كولەڭكەمىزدەن قورقاتىن، ۇرەيلەنگىش بولىپ بارا جاتىرمىز. ەگەر ءبىز قىتايلاردىڭ ءوز ىستەگەنىن وزىنە ىستەپ تەرريتوريا تۇتاستىعىمىزدى قايتا قوزعايتىن بولساق، وتارلاۋشى ەلدىڭ ءالسىز ۇرپاعى بولعان الگى تاكسيستىڭ زامانداستارى دا بىزدەن ءتىپتى دە قورقادى. ونسىزدا ورىس پەن قىتايدىڭ اتا-باباسى تۇركى دەگەندە تۇسىنەن شوشىپ ويانىپ، بىزدەن كەلەتىن قاتەردى وسيەتتەپ كەتكەن. ولاردىڭ كوكەيىنەن ۇرەيدىڭ ەلەسى، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدەن ءۇمىتتىڭ شوعى ءالى ءوشىپ بولعان جوق. ەر تۇرىكتىڭ ۇرپاعى وزگەگە تيسپەيدى. ءوز جەرىنە سۇعىنىپ كىرگەندى وڭدىرمايدى. اتادان قالعان اۋىزشا شەجىرەنىڭ التىن ارقاۋى بىزگە وسىنى ۇقتىرعان.
قىتاي بىزگە قاتەرلى ەمەس، تۇرىك قاعاناتىنىڭ ءتۇتىنىن قايتا تۇتەتىپ، باسىمىز بىرىگەتىن بولسا، ءبىز ولارعا قاتەر ءتوندىرۋىمىز مۇمكىن. قازىرشە وزگەگە تيىسپەيىك، وزىمىزگە تيىسكىزبەيىك. ويدا ورىس، قىردا قىتاي، ورتاسىندا ورمانداي تۇركى امان بولسىن!

«اباي-اقپارات»