بىردەن اشىعىن ايتايىن، بۇل ماقالامدا جاڭالىق اشايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ەلدەگى ورىن الىپ جاتقان كەلەڭسىزدىكتەردى، جونسىزدىكتەردى، اسقىنىپ بارا جاتقان الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەردى قاراشا حالىق ءبىلىپ قانا قويماي، شەكتەن شىققان باسسىزدىقتاردى مويىندارىمەن كوتەرىپ شاراسىزدىق تانىتىپ وتىر.

مەن، مۇنايلى ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىنى رەتىندە ازدى-كوپتى مۇناي-گاز سالاسىنان حاباردار بولعاندىقتان، «قارا التىن» ءوندىرىسى جونىندە ءوز وي-پىكىرلەرىمدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا تالاي رەت كوتەردىم. جازعان-تەرگەنىمدى جيناقتاپ «مۇنايىم بار – مۇڭىم بار» اتتى كىتاپ تا شىعاردىم. بىراق، مۇنايلى ايماقتىڭ حالقىنا ءبارى ءبىر ەكەن، «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمەن، بادىراق كوز» دەپ جۇرە بەرەدى.

مەنىڭ كوپ جىلعى جۇرگىزگەن ەسەبىمشە، ەگەمەندىك العانان باستاپ 2015 جىلعا دەيىن تاۋەلسىز ەلىمىزدە اتا-بابالارىمنىڭ بىلەكتىڭ كۇشىمەن، نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ كەيىنگى ۇرپاققا ميراسقا قالدىرىپ كەتكەن جەرىنەن كەم دەگەندە ءبىر ميلليارد جارىم تونناعا جۋىق مۇناي ءوندىرىلدى (بۇگىنگى تاڭدا شامامەن بارلىعى ەكى ميلليارد تونناداي «قارا التىن» ءوندىرىلدى دەۋ دە نەگىزسىز ەمەس). بۇل – فاكت. ەگەر دە، قارسىلار بولسا، مەن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەۋگە دايىنمىن.

بۇل حالىقتى وسىنداي شاش-ەتەكتەن وندىرىلگەن مۇنايدىڭ قۇنى قانشا قارجىعا باعالانعانى (تريلليون دوللاردان كەم ەمەس دەۋگە ابدەن بولادى), قايدا جۇمسالعانى نەگە ويلاندىرمايدى؟ بۇگىنگى زاماندا عالامتورداعى ناقتى دەرەكتەردى ەشكىمنەن جاسىرا المايسىڭ (وندىرىلگەن مۇنايدىڭ كولەمى بەلگىلى، الەمدىك نارىقتاعى «قارا التىننىڭ» ورتاشا باعاسى تاعى دا بەلگىلى ەمەس پە؟). بۇنداي اعىل-تەگىل دۇنيە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا نەگە سەپتىگىن تيگىزبەدى؟ ەگەردە ۇتىمدى دا، ءتيىمدى پايدالانعاندا دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا بولار ەدىك دەپ ارمانداۋدان باسقا امال جوق. وسىنشاما ۇشان-تەڭىز قازىنا بايلىقتى كىمدەر تالان-تاراجعا سالدى؟ قازىرگى ميللاردەرسىماقتار اياقاستىنان قالاي پايدا بولدى؟ اسپاننان سالبىراپ ءتۇستى مە؟ ال، مەنىڭ ازىپ-توزىپ ءجۇرىسىم مىناۋ دەگەندەي ادامدا ويتۇرتكى بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ بيلىك بولسا ولاردى تاربيەلەپ، ماپەلەپ ءوسىرىپ وسىنداي دارەجەگە جەتكىزدىك دەپ كۇلىمسىرەيدى. العان تاربيەسىندە شارۋام جوق، بىراق، وتانىن توناپ، ۇرلىق-قارلىقپەن اينالىسقانىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

2000-شى جىلداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ ادىلەتسىز بيلىك حالىقتى وتپەلى كەزەڭنەن ءوتىپ جاتىرمىز، ءالى شىداي تۇرىڭىزدار دەپ الدارقاتتى. بۇل ۋاجدەرى سول كەزەڭدەگى باق-دا جازىلىپ، حاتتالىپ قالدى. سەنبەسەڭدەر قاراۋعا بولادى. سويتە تۇرا كەيبىر پىسىقايلار ۇرلىقپەن بىلعانعان كاپيتالىن، باسقا دا تىققان مۇلىكتەرىن ەكى مارتە اسىعىس وتكەن لەگاليزاتسيا (2001, 2006 ج.ج.، ياعني باس اياعى 4-5 جىلدىڭ ىشىندە وتكىزە سالدى) ناتيجەسىندە زاڭداستىرىپ، ميللياردەر اتانىپ شىعا كەلدى. وسى زاڭداستىرۋلار سولار ءۇشىن ادەيى ۇيىمداستىرىلعان با دەپ قالاسىڭ. سەبەبى، قارا حالىقتىڭ ءوز پروبلەمالارى وزدەرىنە جەتىپ جاتقان كەز ەمەس پە؟ جالپى الەمدىك تاجىريبەدە  ونداي ءۇردىس بار. بىراق بىزدەگىدەي وپىر-توپىر، اسىعىس وتپەيدى. قالاي بولعاندا دا، بۇل الاياقتاردىڭ بۇقارا حالىققا جاساعان وزبىرلىقتارىنىڭ اق-قاراسىن تالاپ ەتەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. ولاردىڭ ىستەگەن قىلمىستىق ارەكەتتەرى ەش ۋاقىتتا كەشىرىلمەيدى. ءتىپتى جازاعا تارتىلۋ ۋاقىتى دا ەسكەرمەيدى. بۇل ءوز قۇلقىندارىن ويلاپ، وتانىن توناعان بيلىكتەگى جەبىرلەردى جاۋاپقا تارتپاۋ ەل-جۇرتتى قورعاعان بابالارىمىزدىڭ ارۋاقتارىنىڭ الدىندا كۇناعا باتقاندىق. قاراڭدارشى، وسىنداي ادام سەنگىسىز مول بايلىقتى (جىل سايىن 80 ملن. توننانىڭ شاماسىندا مۇناي وندىرىلەدى، ءبىر باررەلى 147 دوللارعا دەيىن شارىقتاپ، قازىنامىزدى تولتىردى) يگەرىپ وتىرعان ەلدەگى باسسىزدىق.

ەندى بىلتىرعى جىلعى قاراشا ايىندا ماجىلىستە وتكەن ۇكىمەت ساعاتىنداعى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى ءمادينا ابىلقاسىموۆانىڭ ايتقان دەرەكتەرىنە ءۇڭىلىپ كورەيىكشى. ەلىمىزدە حالىقتىڭ 4,7 پايىزى - 504 مىڭ ادام كەدەيلىك شەگىندە ءومىر سۇرەدى جانە ولاردىڭ اربىرىنە اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك رەتىندە مەملەكەتتەن ايىنا 14 مىڭ تەڭگەگە دەيىن اقشا تولەنەدى («دات» گازەتى، 8.11.2018 ج.). قالايشا ءىشىڭ ورتەنبەيدى؟ مۇنايدان تۇسەتىن قاراجاتتى شامالاپ بولسا دا بىلەمىز عوي. قايدا؟ تاپ وسى مينيستر حانىمنىڭ ۋاجدەرى وزەگىمدى ورتەپ، نامىسىما ءتيدى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولارمىن. ءوزىم جۇرەگىمە وتا جاساتىپ قينالىپ ءجۇر ەدىم، ونىسى «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بولدى. ون ءتورت مىڭ تەڭگەدەن كومەك بەرىلدى دەپ اۋىزدارى قيسايماي قالاي ايتادى؟ سوندا دەيمىن-اۋ، ادامنىڭ تۇسىنە كىرەتىن مول دۇنيەنى (مۇناي-گازدان باسقاسىن بىلاي قويعاندا) ازعانتاي حالىققا جەتكىزە المايتىنداي بۇل بيلىككە نە كۇن تۋدى؟ قاراپ وتىرساق، قازىردە ەكونوميكاسى وڭىپ تۇرماعان يتاليا ەلىندە كەدەيشىلىك شەگى رەتىندە بەرىلەتىن جاردەماقى 780 ەۆرو، «سانكتسيامەن» بايلانعان كورشىمىز رەسەيدە 300 دوللار. ال ءبىزدىڭ مەملەكەتتەگى وتكەن جىلعى اتاۋلى الەۋمەتتىك كومەك رەتىندە تولەنگەن ماردىمسىز تەڭگەنى سول مەزەتتەگى دوللار باعامىنا شاققاندا 38-40 كوك قاعازدىڭ شاماسىندا. بۇدان ارتىق قانداي قورلىق كەرەك؟

بۇرىندارى ەلىمىزدە 5 پايىزدىڭ توڭىرەگىندە جۇمىسسىز بار دەيتىن ەدى، ەندى ونداي دەرەكتەردى بيلىك ايتۋدى قويعان. سەبەبى كەدەي-كەپشىگىنىڭ ءوزى بەس پايىزعا جاقىندادى. جۇمىسسىزدار قاتارى كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ، ولارعا ءوزىن-ءوزى اسىرايتىندار قوسىلىپ (بۇلاردى دا جۇمىسسىز ساناتىنا قوسۋعا ابدەن بولادى), جالپى العاندا بارلىعىنىڭ قاراسى 30-40 پايىزدى جوبالاپ قالدى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى ناشارلاپ، كۇنەلتىسى قۇلدىراپ بارادى دەگەن ءسوز. قۇلدىراماعاندا نە ىستەسىن، مۇناي-گاز ءوندىرىسىنىڭ 40 پايىزعا جۋىعىن قىتاي يەلەنسە، التىن مەن ۋران ءوندىرىسىنىڭ اكتسيالارىن رەسەيدىڭ جەكەمەنشىك كومپانيالارى ساتىپ الىپ جاتسا. بۇل فاكتىلەر تەك بەرجاعى عانا. التىن دەمەكشى، كەيبىر مامانداردىڭ پىكىرىنشە الداعى جىلدارى التىننىڭ قادىر-قاسيەتى ارتىپ، بۇل قۇندى دۇنيەدەن قوماقتى قور جيناعانداردىڭ اتى وزاتىن كورىنەدى.

اقپارات قۇرالدارىنا ۇڭىلسەك، قازاق ەلىنىڭ قورىندا وتكەن جىلعى دەرەك بويىنشا بار بولعانى 342 توننا التىن بار، نارىقتاعى قۇنى مەملەكەتىمىزدىڭ جارتى جىلدىق بيۋدجەتىنە دە جەتپەيتىن كورىنەدى (مۇناي قورىنداعى قاراجاتتىڭ جەتىسىپ تۇرعانى دا شامالى). ال، الپاۋىت ەلدەردىڭ قورلارىندا التىن مىڭداعان توننامەن ولشەنەدى. مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قورىندا 8 مىڭ توننادان استام التىن بار دەپ كورسەتەدى دەرەككوز («جاس الاش»، 22.11.2018 ج). ءبىزدىڭ بيلىك بولسا كەرىسىنشە التىن كەن ورىندارىن ساۋدا-ساتتىققا سالۋدا. بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ 200-گە تارتا التىن كەنىشتەرىمىزدىڭ بىرقاتارىنىڭ اكتسيالارىن سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ باي-ماناپتارى يەلەنۋدە. ەندى كەلىپ ءىشىڭ قالاي اۋىرمايدى؟ مىنا تۇرىمىزبەن قايتىپ التىن قورىمىزدى كوبەيتەمىز؟ مىنا باعىتپەن قارا حالىقتىڭ تۇرمىسى قالاي كوگەرسىن؟ ەكونوميكاسى دامىعان باتىس ەلدەرىندەگى كەدەي-كەپشىكتەرىنىڭ قارتايعان شاعىندا الاتىن زەينەتاقىسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قارتتارعا ارمان بولىپ تۇر. ولاردىڭ جارلى-جاقىبايلارىنىڭ وزدەرى ەل قاتارلى زەينەتاقى الىپ ءومىر سۇرەدى.

ەندى قاراڭدارشى، «دات» گازەتىندەگى (29.11.2018 ج.) مالىمەتتەر ءبىز قۇسعان پاقىرلاردى ءتۇن ۇيقىسىنان ايىرادى. جەر كولەمى قازاق ەلىنىڭ ءبىر ايماعىمەن پارا-پار دانيا مەملەكەتى (وسى باتىس ەلىنىڭ بايلىعىن قازاقستانمەن سالىستىرۋعا كەلە مە؟) كەدەيلەرىنە 2800 دوللار كولەمىندە زەينەتاقى تولەسە، فينليانديا – 1900 دوللار، نورۆەگيا – 1550 دوللار، يزرايل – 1350 دوللار، گەرمانيا – 1200 دوللار بەرەدى. ءارى قاراي تىزبەكتەي بەرسەك اۋزىمىزدان سۋ اعىپ، قان قىسىمىمىز كوتەرىلىپ، جۇرەككە سالماق تۇسىرەمىز. مىنە ادىلدىك قايدا جاتىر! ءبىزدىڭ ەلدەگى كەدەي-كەپشىكتەر ءولىپ-تالىپ زەينەت جاسىنا جەتكەندە 50-60 مىڭ تەڭگە توڭىرەگىندە زەينەتاقىمەن قاناعاتتانادى. وندا دا ەڭبەك ءوتىلىڭ جەتىڭكىرەمەيدى، زەينەت قورىندا جيناعىڭ جوق دەپ الەكتەيدى. جۇمىسسىز بەيشارالاردا جيناق قايدان بولسىن؟!. سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ادەتكە اينالدىرعان جاڭالىعى جىل سايىن زەينەتاقىنى 7-8 پايىزعا ءوسىرىپ، بۇقارا حالىقتى الدارقاتۋ. ياعني، «يتكە سۇيەك تاستاعانداي» الدامشى تيىن-تەبەنگە ءماز بولامىز. وسىنداي ماردىمسىز اقشاعا ءماز بولىپ جۇرگەنىمىزدە، بيلىكتەگى تويىمسىزدار جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى دەپ جەلەۋلەتىپ ستراتەگيالىق ماڭىزدى ونەركاسىپ ورىندارىن قۇلقىندارىنا قىلعىتۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا. قاراڭدارشى، «قازمۇنايگاز»، «قازاقستان تەمىر جولى»، «كازاتومپروم» (قۇرامىندا ماەك تە بار) ت.ب. ەلدىڭ تىرشىلىگىنە قاجەتتى نىساندار.

بۇل قۋلار، وسى كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن شەتەلدىك ينۆەستورلار ساتىپ الادى، ءسويتىپ قارجىعا كەنەلەمىز دەپ قارا حالىقتىڭ باسىن اينالدىرۋدا. ينۆەستور دەسە قىتاي مەن رەسەيدى ايتىپ حالىقتى جارىلقاماق، ءتىپتى شىندىقتى بۇركەمەلەپ، ناندىرماق. مەنىڭشە قىتاي دەپ جۇرگەندەر ءوزىمىزدىڭ ۇرى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ كولەڭكەلەرى، ياعني «گونكونگ» ايماعىندا جاسىرىن اتپەن تىركەلگەن كومپانيالارى بارلار. بۇل اككى ۇرى-قارىلار باتىستاعى بايلىقتارىن شىعىس ازياداعى دامىعان ەلدەرگە اۋدارىپ ۇستاۋى ول جاقتاعى تەرگەۋ-تەكسەرىستەردىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىنان قورىققانى. قۇدايدىڭ الدىندا قۇنىكەر بولسامدا ايتايىن، ءبىزدىڭ ەلگە دەنى دۇرىس، ياعني ادال ينۆەستورلار كەلمەيدى. سەبەبى، بىلىق-شىلىققا ولار قولدارىن بىلعامايدى. تاعى دا قايتالايمىن، قىتاي دەپ جۇرگەن ينۆەستورلاردىڭ كوپشىلىگى ءوزىمىزدىڭ كانىگى الاياقتار. ياعني، وتانىنان ۇرلاعان كاپيتالىن ءوز ەلىنە كەرى اكەلىپ جاراتىپ جۇرگەن. ولار شەت جەرلەردەگى تىققان اقشالارىن «ينۆەستيتسيا» ەسەبىندە قازىرگى ءوتىپ جاتقان جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىنا تارتىپ، ءوز سىباعالارىن الىپ قالۋدى كوزدەيدى. ايتپەسە، جوعارىدا كورسەتىلگەن «جىلىكتىڭ باسىنداي» دەمەكشى، ميللياردتتاعان قارجى تۇراتىن كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىن كىم كورىنگەن كوك اتتىعا كوزدەرى قيىپ قالاي ساتادى؟ ويلانىڭىزدارشى؟ ءبىزدىڭ ەلدەگى ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءمان جايى بەلگىلى ەمەس پە؟ سوڭعى كەزدەرى تىم قىتايشىل بولىپ كەتتىك، ءتىپتى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنىڭدەر دەگەندە دە ءبىر گاپ بار. ول بولەك اڭگىمە.

ايتپاقشى، ساۋدا-ساتتىق دەمەكشى، 1997 جىلى «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» جەكەشەلەندىرىپ، اكتسيالارىن يندونەزيالىق ينۆەستور «سەنترال ازيا پەترولەۋم-لتد» كومپانياسى ساتىپ الدى دەپ جەرگىلىكتى حالىقتى ءبىر شۋلاتتى. بىراق، ماڭعىستاۋلىقتار كومپانيانىڭ ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى راشيد سارسەنوۆتان باسقا يندونەزيالىق باسشى-قوسشىلاردى كورگەن جوق. دۇرىسىندا ساتىپ العان قوجايىن ءوز دۇنيەسىن رەتتەمەيتىن بە ەدى؟ قالاي بولعاندا دا، كىم يەلەنسە دە ماڭعىستاۋ حالقىنا وبال جاسادى. ولاي دەپ قالاي ايتپايمىن، ايماق ءوندىرىسىنىڭ كۇرە تامىرى سانالاتىن كاسىپورىندى يگەرىلمەگەن قورىمەن جەكەگە وتكىزىپ السا. سودان 2000-شى جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ «ممگ» بىرنەشە رەت ساۋداعا ءتۇسىپ، تالايلاردىڭ قويىن-قونىشىن دوللارمەن تولتىردى. ەڭ سوڭىندا قىتايلارمەن اۋىز جالاسىپ كەزەكپەن باسقاراتىن بولدى. بۇل جەردە دە ءبىر كىلتيپان بار سياقتى. ءسىرا، ساۋدا اينالاسىنداعى كەلىسىمشارتتاردى كورمەي بۇل ومىردەن وتەتىن بولارمىز (وسى قۇجاتتاردىڭ اشىقتىعىن تالاپ ەتۋ، داۋ-دامايعا سۇرانىپ-اق تۇر). العاشقى ساۋداعا تۇسكەندە «ممگ» كومپانياسىنىڭ قۇنى بارلىق «اكتيۆ-پاسيۆتەرىمەن» 300 ملن. دوللارعا جۋىق قارجىعا باعالانعانى كەزىندە باق-تا تالاي جىر بولدى (سول كەزدەگى كىرىس ءمينيسترى زەينوللا كاكىمجانوۆتىڭ دەرەكتەرى ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتىن ايداي قىلدى.).

سونداي-اق «قاراجانباسمۇناي» كاسىپورنى جەكەشەلەنگەننەن كەيىن قولدان-قولعا ءوتىپ ساۋدا-ساتتىقتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، اقىرىندا قىتايمەن ءبولىستى. بۇل كاسىپورىننىڭ دا قايتا-قايتا ساۋداعا ءتۇسۋى دە جايدان-جاي ەمەس. مىنە ءبىزدىڭ ەلدەگى ساۋدانىڭ سيقى. كوردىڭدەر مە، تەك قىتايمەن عانا اۋىز جالاسىپ جاتامىز. قىتايسىز مۇناي-گاز وندىرە المايتىن كۇيگە جەتتىك پە؟ (قازاقتار پاتشالىق رەسەي كەزىندە دە، سوناۋ 1911 ج. باستاپ دوسسور، ماقات كەنىشتەرىندە مۇناي ءوندىرۋدى يگەرگەن جوق پا؟!). بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ مەنىڭ جالعان ينۆەستورلار دەپ شىرىلدايتىنىم بەكەر ەمەس-اۋ. ءسويتىپ بارلىق دۇنيە-بايلىعىمىزدى قىتايمەن بىلىقتىرىپ كۇن كورەتىندەي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟ ارينە، قارجى تاپشىلىعىنا سىلتەيتىندەر بار، بۇل ماسەلە «مەدالدىڭ» ءبىر جاعى عانا. جالپى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ۇستانىمى مۇنايلى ولكەلەردىڭ بايلىعىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بۇيىرتپاۋ، قايتكەن كۇندە دە جەكەگە وتكىزىپ، وزدەرىنىڭ يەلىكتەرىنەن شىعارماۋ. مىسالى، بيلىك انەبىر جىلدارى «ۋزەنمۇنايگاز» بەن «ەمبىمۇنايگازدى» قوسىپ «قازمۇنايگاز» بارلاۋ ءوندىرۋ» اكتسيونەرلىك قوعامىن قۇردى. سول ۋاقىتتا جاڭاوزەن قالاسىندا بىرقاتار جيىندار ءوتىپ، بۇل جاڭا قۇرىلىمعا قارسى شارالار ءوتتى. بيلىك بولسا ءبارى دۇرىس بولادى، قالانىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايى جاقسارادى، مۇنايشىلاردىڭ تابىستارى ءوسىپ، كۇنەلتىسى وزگەرەدى دەپ الدارقاتتى. ءبارىبىر حالىقتى تىڭداعان ەشكىم بولعان جوق، بيلىك ءوز دەگەندەرىن ىستەدى. ارتى نە بولدى؟ «قازمۇنايگاز» ءبو» قۇرىلعاننان كەيىن، كوپ ۇزاماي وسى كومپانيانىڭ ءبىرشاما اكتسيالارى لوندون قور بيرجاسىندا ساتىلا باستادى. «باقساق باقا ەكەن» دەمەكشى، بيلىكتىڭ ءاۋ باستان ويلاعان ماقساتى جىل سايىن ميلليونداعان توننا «قارا التىن» بەرەتىن كاسىپورىنداردىڭ اكتسيالارىن جەكەگە وتكىزۋ ەكەن. جەكەمەنشىككە وتە باستاعاننان كەيىن مۇنايشىلاردىڭ حال-احۋالى ناشارلاپ، ارتى ميتينگى، اشتىق جاريالاۋعا ۇلاسىپ، قاندى قىرعىنعا سوقتىردى. اقپارات كوزدەرى كورسەتكەندەي، ساۋدا-ساتتىقتىڭ اينالاسىندا مۇناي باروندارىمەن قاتار قىتايدىڭ قۇلاعى قىلتيادى. ايتەۋىر، قاي ساۋدا دا قىتاي جۇرەدى. بۇل سوندا نە جۇمباق؟ ونىڭ ۇستىنە ناقتى دەرەكتەردى ءبىلۋ بىزدە «قۇپيا» عوي. بۇگىنگى كۇنى بۇل كومپانيانىڭ بار-جوعى بەلگىسىز (كەيبىر دەرەكتەردە تاراتىلىپ، جابىلىپ تىنعانداي) جانە اكتسيالارىن كىمدەر يەلەندى، تۇپكى قوجايىندارى كىمدەر، ءبارى-ءبارى جابىق. ەندى ۇلتتىق دەپ جۇرگەن «قازمۇنايگاز» كومپانياسىنىڭ اكتسيالارى ساۋداعا تۇسۋدە.

مىنا باعىتپەن بولاشاعىمىز بۇلىڭعىر بولماي قايتەدى؟ ەل بولىپ، بۇكىل جۇرتشىلىق بولىپ، جىرى كوپ جەكەشەلەندىرۋدىڭ ءجون-جوسىعىن بىلگەنگە نە جەتسن. مۇناي-گاز سالاسىنداعى وتكەن-كەتكەن جانە باسقا دا ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن نىساندارعا قاتىستى كونتراكتىلەردىڭ اشىقتىعىن تالاپ ەتەتىن ۋاقىت ءپىسىپ جەتىلدى دەپ ەسەپتەيمىن جانە سول تالاپتى بارشا حالىق بولىپ قولداۋعا شاقىرامىن. قازاقتا «ەشتەن كەش جاقسى» دەمەيتىن بە ەدى. ۇيقىدان وياناتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟ جالىپ، 90-شى جىلداردىڭ اياعىنا قاراي قازاق ەلىندەگى وتكەن جاپپاي جەكەشەلەندىرۋدى شەتەلدىك باسىلىمدار بۇرىن-سوڭدى ەشبىر ەلدە بولىپ كورمەگەن، وتە لاس، ادام ايتقىسىز سوراقىلىق دەپ كورسەتكەن. قالاي سەنبەيسىڭ؟ تەك قانا ءبىر مىسال كەلتىرەيىك. ءتورت-تۇلىك مال ءوسىرىپ كۇنەلتكەن قازاكەڭدە 40 ملن-داي قوي تالان-تاراجعا ءتۇسىپ، بار بولعانى 10 ملن. باس قالعان. جەر جۇتىپ قويدى ما؟ ەندى سەنبەي كور. الەم ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىنداعى مەنشىكتىك قاتىناستارعا زەر سالىپ قارايىقشى. ءبىزدىڭ ەل كوپ جىرلايتىن قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ 96 پايىزى مەملەكەتتىك، اقش-تا 51 پايىز بولسا، انگليادا 56 پايىز مەملەكەت قاراماعىندا. كەيبىر ەلدەردە، اتاپ ايتقاندا فرانتسيادا شەتەلدىكتەردىڭ ەگەلىك ەتۋىنە تەك قانا ەل پارلامەنتىنىڭ رۇقساتى كەرەك ەكەن. مىنە، ەلدىك مۇددەنى وسىلاي قورعاۋ كەرەك. بىزدە شە؟ ال قازاق ەلىنە كەلەتىن بولساق ەكونوميكاسىنىڭ 96 پايىزى بۇگىنگى ۋاقىتتا جەكە مەنشىككە اينالىپ وتىر («دات»، № 43, 29.11.2018 ج.). قىتايدا كەرىسىنشە وسىنشاما ۇلەس مەملەكەت يەلىگىندە. سوندا قىتايدان تارتىلىپ جاتقان اقشا-قاراجات «ينۆەستيتسيا» ولاردىڭ مەملەكەتتىك كومپانيالارىنىكى بولعانى ما؟ الدە باسقا «جۇمباق» بار ما؟ ەندى مەملەكەت مەنشىگىندە قالعان ازدى-كوپتى ەل ءۇشىن ماڭىزدى نىسانداردى جەكەشەلەندىرۋ باستالىپ كەتتى.

سوندا مەملەكەتتە نە قالدى، حالقىن قالاي اسىرايدى؟ بۇقارا حالىق الدىن ويلاپ تا، بولجاپ تا وتىرعان جوق، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىمەن اۋرە. سونداي كۇيگە ءتۇسىرىپ قويسا قايتەسىڭ ەندى. بيلىكتەگىلەر بولسا بار دۇنيەمىزدى جەكەشەلەندىرىپ الىپ، ەندى دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ شالقايادى (كوزگە ىلىنەتىن پايدالى نىسانداردىڭ ءبارى سولاردىڭ يەلىگىندە). 20-30 جىلدان كەيىن بۇگىندە ءوسىپ كەلە جاتقان بالا-شاعالارىمىز  ولاردىڭ ورىسشا شۇلدىرلەيتىن مۇراگەرلەرىنە قۇل بولماسىنا كىم كەپىل؟ مىنا باعىتپەن، مىنا ساياساتپەن ەلىمىزدە بارا-بارا ورىسشا شۇلدىرلەمەيتىن ادام قالمايتىن شىعار. وتكەن جىلدىڭ اياعىنداعى فرانتسيا ەلىندەگى ايقاي-شۋ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايدان تۋعان جوق پا؟ نەگىزىنەن جانار-جاعارمايعا قاتىستى سالىقتىڭ كوتەرىلۋى، ەڭبەك اقىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى ت.ب. ماسەلەلەر دە جوق ەمەس. جەكەنىڭ اتى جەكە دەپ نەگە قاقسايمىز؟ بايلاردىڭ قالتالارىنان وڭايلىقپەن اقشاسىن شىعارۋ قيىنىڭ قيىنى ەكەنىن وزدەرىڭدە بىلەسىڭدەر. ۋاقىت دەگەن زۋلاپ وتە شىعادى. كۇنى ەرتەڭ ۇرپاقتارىمىز جۇمىس ىزدەپ سابىلادى. قايدا بارادى؟

ەلدى توناپ بايىعان ءوزىمىزدىڭ الاياقتاردىڭ ءىزباسارلارىنىڭ قول استىنا بارادى. كۇماندارىڭ بولسا ايتىڭدار، جاۋابىن بەرەيىن. وتكەن جىلى قاراشا ايىنىڭ اياعىندا «دات» گازەتىندە (№43, 29.11.2018 ج.) ەلگە تانىمال ەكونوميست ايدار سەيت-قوجا سەيداليەۆتىڭ «بلەسك ي نيششەتا كازاحستانا يلي ك ۆوپروسۋ  و راسسلوەني سوتسيۋما» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جاعدايدى، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق احۋالىن ءدوپ باسىپ، ناقتى دەرەكتەر كەلتىرگەن. ماقالانى وقىپ وتىرساڭ ەلدەگى ستاتدەرەكتەرگە سەنۋدەن قالادى ەكەنسىڭ. سول ۋاقىتتان بەرى ءبىرشاما مەزگىل ءوتتى، بيلىك ءلام-ميم دەپ اۋىز اشپادى. الدە قارسى ءۋاج ايتاتىن دالەلدەرى جوق پا؟ مىنە، جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ سالدارىنىڭ حالىققا تيگىزگەن قايعى-قاسىرەتى. وسى ناۋقاننىڭ سالدارىنان، ياعني ءوندىرىس وشاقتارى جەكە مەنشىككە وتكەننەن كەيىن، ەلىمىزدە تۇرمىس تاۋقىمەتىنىڭ كۇيزەلىسىنەن كەدەي-كەپشىك قالىپتاسا باستادى (بيلىكتىڭ رەسمي دەرەكتەرىندە 405 مىڭ ادام، الەۋمەتتىك سالانى زەرتتەيتىن مامانداردىڭ ەسەبىنشە 850-900 مىڭ ادام، بۇۇ ت.ب. شەتەلدىك قارجى ينستيتۋتتارىنىڭ بولجامىنشا 2,5 ملن. ادام بار كورىنەدى). قايعىرماعاندا قايتەدى، ەلىمىزدەگى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنە تولەنەتىن قارجى بار-جوعى 42 مىڭ تەڭگە بولسا (بۇل سومانىڭ جارتىسىنداي اقشا تۇرمىسى تومەن، ياعني جارلى-جاقىبايلارعا تولەنەدى). قاي جىرتىعىنا جەتكىزەدى؟ نەگىزىندە، جوعارىدا كورسەتىلگەن سومانىڭ توڭىرەگىندە كەدەي-كەپشىگى بار، جۇمىسسىزدار بار، بارلىعى 1,3 ملن. ادام قامتىلادى ەكەن.

بۇل جىرى كوپ جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەسىرىنەن ەلدەگى بارلىق تەلەارنالار جەكە مەنشىككە ءوتىپ، بيلىكتىڭ ساياساتىن «ۋرالاتىپ»، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعانداي زامان تۋدىرادى. ودان قالسا، باي-باعلانداردىڭ جەتىستىكتەرىن دارىپتەيدى، ايتەۋىر ولارعا شاڭ تيگىزبەيدى. كەيدە جەرىگىپ كەتەدى ەكەنسىڭ. «31 ارنا» دەگەن بار، اراسىندا كەشكى جاڭالىقتارىن تىڭدايسىڭ-اۋ. تىڭداعان قۇرلى كىجىنىپ بولاسىڭ، نەگە جانالىقتاردى مەملەكەتتىك تىلدەن باستامايدى دەپ. بۇل ارنا قازاق مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن سىيلامايتىن بولعانىما؟ بانكتەردى الساق، قىز-كۇيەۋلەردىڭ جولى بولىپ تۇر. انا بانك ەسىموۆتىڭ كۇيەۋبالاسىنىكى، مىنا بانك  تاسماعامبەتوۆتىڭ كۇيەۋبالاسى دەگەندەي. تاعى-تاعىسىن ەل ىشىندە شۇبىرتىپ ايتىپ جۇرەدى. ولار بانككە يە بولاتىنداي كاپيتالدى قالاي جينادى؟ قايدان قارجى جينادى؟ ءومىر دەرەكتەرىنە قاراپ وتىرساڭ كۇنى كەشە جوعارعى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، ەل قاتارلى جۇمىستارىن باستاعان ازاماتتار. بانك دەسەك، ەلىمىزدىڭ ميلليونداعان تۇرعىندارىنىڭ العان نەسيەسىن جابا الماي قينالىپ جۇرگەنى ەسىمىزگە تۇسەدى. سونىمەن شەندى-شەكپەندىلەرىمىز پايداعا اساتىن بارلىق دۇنيە-مۇلىكتەردى بانك، تەلەارنالاردى جەكەشەلەندىرىپ الىپ، ءوز ويلاعاندارىن ىستەپ جىمپيىپ وتىر؟ كەيدە كوگىلدىر ەكراننان ولاردىڭ ىرقىلداعان ەرىكسىز كۇلكىلەرىنەن ءبىر ءتۇرلى جاعىمسىز كەيىپ بايقايسىڭ. ەكونوميكالىق مەنشىكتىك قاتىناستارعا بايلانىستى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، فرانتسيا مەملەكەتىندە شەتەلدىكتەردىڭ ەگەلىك ەتۋىنە تەك قانا ەل پارلامەنتىنىڭ رۇقساتى كەرەك ەكەن.

ال ءبىزدىڭ حالىق قالاۋلىلارىمىز بولسا ەلدەگى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايدى كورىپ-ءبىلىپ وتىرسا دا جاق اشپايدى.  جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ناۋقانىنىڭ حالىققا تيگىزگەن زيانىن تۇسىنەدى. بىراق مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋعا كەلگەندە قاۋقارسىزدىق تانىتادى. الدىڭعى جىلدارى باسپاسوزدە جاريالانعان «پاناماگەيت» ماتەريالدارى ت.ب. وفشورلىق ايماقتارداعى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن ۇرلىق جولمەن شەتەل اسقان قارجى-قاراجات جونىندەگى دەرەكتەرگە بايلانىستى اۋىزدارىن اشپادى (بۇلاردىڭ ىشىندە مينيسترلەر، الپاۋىت كومپانيالاردىڭ توپ-مەنەدجىرلەرى، ءتىپتى دەپۋتاتتاردىڭ وزدەرى دە، بالدارى دا جوق ەمەس). مىنە، وسى فاكتىلەردىڭ اق-قاراسىن اشۋعا بەلسەندىلىك تانىتپادى. نەگە؟ اناجىلى جەر ماسەلەسى كوتەرىلىپ، ەل ميتىنگىلەپ جاتقاندا، جەر انانى قورعاۋعا قاتىستى اۋىزدارىن اشپادى، بىرەن-سارانى بولماسا. ەل ىشىندە حالىق قالاۋلىلارى جونىندە گۋ-گۋ اڭگىمە كوپ. ءبىزدىڭ دەپۋتتاردى «قۋىرشاق» اتاندىرىپ قويعان. پارلامەنت وتىرىستارىن سپەكتاكل كورىپ جۇرگەندەي اسەرلەيدى. سوندا بۇل دەپۋتاتتاردى سايلاۋدا كىمدەر قولداپ، كىمدەر قولپاشتاپ ءجۇر؟ بۇقارا حالىق پا؟سايلاۋ دەمەكشى، وتكەن جىلى ارمەنيانىڭ بيلىگى اۋىسىپ، قايتا سايلاۋ بولعاندا، وسى ەلدىڭ بۇرىڭعى بيلىك پارتياسى 4,7 پايىز داۋىس جيناپ پارلامەنتكە وتپەي قالدى. ال بيلىككە جاڭا كەلگەن ن. پاشينيانىڭ جاقتاستارى 70 پايىز داۋىس الىپ، مەملەكەتتى باسقارۋدى قولعا الدى. بۇعان دەيىن بيلىك قۇرعان پارتيا بۇرىڭعى سايلاۋلاردا بايگەنىڭ الدىن  بەرمەي جۇرگەن بولاتىن. سۇرىنگەندە وڭباي ءسۇرىندى. مىنە ءادىل سايلاۋ وسىلاي وتەدى. بىزگە دە كەرەگى وسى ەمەس پە؟ ءبىرىن ايتىپ،بىرىنە كەتەمىز-اۋ. شىنىندا دا جەكەشەلەندىرۋدىڭ ەلگە اكەلگەن زيانى ەسىڭنەن كەتپەيدى ەكەن.

ءباسپاسوز دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزدەن 200 ملرد. دوللار شەتەل اسقان، قايسىبىر باسىلىمداردا وداندا كوپ. جەكەشەلەندىرۋدىڭ پايداسىن كورگەندەردىڭشەتەل اسىرعان ارام اقشالارى جونىندەگى باتىستىڭ كەيبىر بانكتەرىندەگى مالىمەتتەرگە جۇگىنەيىك. «دات» گازەتىندە كورسەتكەندەي، شۆەيتساريانىڭCredit Suisse بانكىسىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا قازاق ەلىنىڭ 6000 مىڭ ازاماتىنىڭ ءاربىرۋىنىڭ كەم دەگەندە 1 ء(بىر) ميلليوننان جوعارى، ال 162 ازاماتتىڭ ەڭ از دەگەندە 50 ملن. دوللاردان كوپ قارجىسى ساقتالعان. بۇل كوزگە ىلىنگەن ءبىر فاكت عانا. حالىقارالىق تاۋەلسىز جۋرناليستەر قاۋىمى قانشاما بۇنداي دەرەكتەردى جازىپ جاتىر، ونى ءبارىڭ بىلەسىڭدەر. بۇعان ەندى «فوربس» جۋرنالىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن 5-6 الاياق ميللياردەرلەردىڭ كاپيتالىن قوسىڭدار (بۇلار، 2008-2009 ج.ج. الەمدىك ەكونوميكادا داعدارىس دەپ شۋلاپ جاتقاندا ميللياردەر اتاندى. قالاي؟). وسى فاكتىلەر ءبىراز جايتتى اڭعارتاتىنى كوزگە ۇرىپ تۇرعان جوق پا؟ مىنە، قازاقتىڭ قانىن تەسپەي سورعاندار دەپ وسىلاردى ايتۋعا ابدەن بولادى.شەتەلدىكتەر، ميللياردەر اتانۋ ءۇشىن ءبىراز جىلدار سابىلىپ ەڭبەك ەتىپ، وندىرىستەردە جاڭالىقتار اشىپ، ونىمدەرىن شارتاراپقا وتكىزىپ، ياعني قارجىسىن ەسەلەپ كوبەيتىپ بارىپ باي-باعلان قاتارىنا ەنەدى. بىزدە قالاي، ايتىڭدارشى ادىلدىگىن؟ ءبىر قاراكەت كەرەك ەمەس پە؟ سوندىقتان مەنىڭ جەكە پىكىرىم تومەندەگىدەي. بيلىكتەگى ءوز قۇلقىندارىن ويلاعان جەمقورلاردى،بار دۇنيە-مۇلكىمىزدى تالان-تارانعا سالىپ، ءوز وتانىن توناعان شەندى-شەكپەندىلەرىمىزدى، ەل مۇددەسىن قورعاۋعا اراشا تۇسپەگەن حالىق قالاۋلىلارىن جانە ولاردىڭ تۇقىمدارىن دا جەتى اتاسىنا دەيىن مەملەكەتتىك لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە، ۋاكىلەتتى سايلانبالى ورگاندارعا جولاتپاۋ كەرەك. ولاردىڭ ەسىمدەرىن قازاق ەلىنىڭ «قارا تاريحىن» دايىنداپ، قارا ارىپپەن ويىپ تۇرىپ جازۋ كەرەك-اق. جانە دە زامان تۇزەلگەندە مەكتەپتەگى وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، كەيىنگى ۇرپاققا ومىرلىك ساباق بولعانى دۇرىس. جازىلاتىن ماتەريال جەتكىلىكتى. قولعا الاتىن ازاماتتار تابىلار. ءبارى كەلىسىپ تۇرعانداي، بۇگىنگى كۇندەرى «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» دەپ ەلدى شۋلاتىپ جاتىرمىز. ءبارى ورىندى، ءبارى دۇرىس.

وتكەن تاريحتى تىرىلەتكەنگە نە جەتسىن. بىراق اشقۇرساق حالقىمىز ءىشىپ جەيتىن تاماعىن ۇنەمدەۋگە كوشىپ، ولمەستىڭ ارەكەتىن ەتۋدە (قىمباتشىلىق القىمدارىنان قىسىپ كۇننەن-كۇنگە جايلاپ بارا جاتسا، ەندى نە ىستەيدى؟). جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، 42 مىڭ تەڭگەمەن جارلى-جاقىبايلار قايتىپ كۇن كورەدى. وسى تيىن-تەبەنگە ادام تويىپ تاماق ىشە مە، ايتىڭدارشى؟ اشقۇرساق بولماعاندا ەندى نە دەپ تۇسىندىرۋگە بولادى. باسقا جاڭعىراتىن وزەكتى ماسەلەلەر جوق پا؟ ماسەلەن، 27 جىلدىق تاۋەلسىزدىگىن تويلاعان ەلدە مەملەكەتتىك ءتىل دەپ داردايسىنىپ ايتاتىن ءتىلىمىز ەسىكتەن الشاڭ باسىپ كىرە الماي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بوساعادا سىعالاپ تۇرسا. قالاي ءىشىڭ ورتەنبەيدى؟ ۇكىمەت وتىرىستارىندا 99 پايىز قازاقتار وتىرىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى قورلاپ ورىسشا شۇلدىرلەسە. كەيدە جانىڭ اۋىرادى، قاي باعىتقا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى تۇسىنبەي. وۋ، ءار نارسەنىڭ شەتى، شەگى بولۋ كەرەك ەمەس پە؟ مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ءتىلى ءوز ورنىن تاباتىن ۋاقىت كەلگەن جوق پا؟ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن تەرەڭدەتىپ، شەتەلدىك ەلشىلىكتەردىڭ جوسپارلى جۇمىستارىمەن ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدەن باستاسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. ەلدىكتى كورسەتۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى وسىلاي بولۋى كەرەك. ءسويتىپ جاڭعىرۋدى مەملەكەتتىك تىلىمىزدەن باستاعان ابزال.

الاش الىستارى ءبىرىنشى كەزەكتە ءتىلدى قۇرمەتتەگەن، نەگە ونەگە الماسقا؟ جالپى بىزگە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى جونىندەگى تۇجىرىمدامالارى جەتىسپەي تۇر. ءالى دە كەش ەمەس. ەلىمىزدە مەكەندەيتىن حالىقتاردى مەملەكەتتىك ءتىل اياسىندا توپتاستىرىپ، ورتاق ۇيىمىزدە ءتىل تابىسىپ، سىيلاسقانعا نە جەتسىن. تىلگە دەگەن قۇرمەتتىڭ ءبىر-بىرىمىزگە سەنىم ۇيالاتىنىن ءتۇسىندىرۋ وتە-موتە قاجەت-اق. قازاق ەلىندە تۋىپ-ءوسىپ ءبىر اۋىز سويلەم ايتالماۋ، قازاقتىڭ قادىر-قاسيەتىن مەنسىنبەۋشىلىك دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. مەنىڭ بولجامىمشا، بۇگىنگى كۇنى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى 75-80 شاماسىندا. سوڭعى 4-5 جىلدا قىركۇيەك ايىندا جىل سايىن ءبىرىنشى سىنىپقا باراتىن بۇلدىرشەندەردىڭ سانى 400 مىڭنان اسادى، سونىڭ 80-90 پايىزى قارا كوزدەر. بۇل نەنى بىلدىرەدى. بۇل فاكت، بۇدان بەس – التى جىلدان بەرى ەلىمىزدە ومىرگە جىل سايىن جارتى ميلليونعا جۋىق سابيلەر كەلەتىنىن راستايدى. سوندا وسى جىلداردىڭ ىشىندە قازاعىمنىڭ كەم دەگەندە 1,5 ملن. ادامعا كوبەيگەنىن توپشىلاۋعا بولادى. ناقتىراق بىلگىمىز كەلسە، سول جىلدارداعى قىركۇيەك ايىنداعى اقپارات كوزدەرىنە ءۇڭىلىپ قاراۋعا بولادى. سەبەبى، ءبىرىنشى سىنىپقا بارعان بالدار ءۇشىن بالەن سىنىپ، تۇگەن سىنىپ اشىلدى دەپ، ءتىپتى ءبىر مەكتەپتە 10-15 سنىپىتىڭ اشىلعانىن جاريالاپ ءشۇيىنشىلىپ جاتاتىنىمىز بار. قالاي بولعاندا، قازاقتاردىڭ سانى حالقىمىزدىڭ مەن مەجەلەپ كورسەتكەن 75-80 پايىزدىڭ ارالىعىندا دەپ ايتۋ نەگىزسىز ەمەس.

سونىمەن جاڭعىرتاتىن، ەسكە تۇسىرەتىن دۇنيەلەر بىزدە از با؟ جازىقسىز جاپا شەككەن اتا-بابالارىنا قولدان جاسالعان اشارشىلىقتى ۇيىمداستىردى دەپ رەسەيدى ايىپتاعان ۋكراينا مەملەكەتىندەي نەگە بولمايمىز؟ وتكەن جىلدىڭ اياعىندا اقش كونگرەسى 1932-1933 ج.ج. سول ەلدەگى اشارشىلىقتى «گەنوتسيد» دەپ تانىپ شەشىم الدى. ءبىز نەگە وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي جازىقسىز قىرىلعان اتا-بابالارىمىز ءۇشىن وتەماقى تالاپ ەتپەيمىز (ماسەلە وتەماقىدا ەمەس، ولاردىڭ كورسەتكەن قورلىعىندا)? سۋدىڭ دا سۇراۋى بار ەمەس پە؟ جالپى وتارسىزدانۋ ساياساتىن جۇرگىزەتىن ۋاقىت جەتكەن جوق پا؟!. وتارلىق سانادان قۇتىلماي ەش ۋاقىتتا كوگەرمەيمىز؟ قازاق ەلى وتكەن جەلتوقسان ايىنداعى مەرەكەمىزدە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 27 جىلدىعىن تويلاپ، تەلەديداردا تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ءانشى-دۋمانشىلاردى شۋلاتتىرىپ قويدى. «جەلتوقساننىڭ ىزعىرىعى» ولاردىڭ ميلارىنا كىرىپ شىقپادى. جازىقسىز ومىردەن وزعان ارۋاقتاردى تىنىشىنا جاتقىزبادى. 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قانشاما بوزداقتارىمىز قىرشىننان قيىلدى. سونداي-اق، 2011 جىلى جاڭاوزەن قالاسىنداعى قىرعىندا دا قايعىلى قاسىرەتكە تاپ بولىپ، كوز جۇمعاندار از ەمەس.

قامىسباي بەسىنبەرگەنۇلى،

Abai.kz