ءوز بويىڭدا جوق ءبىلىمنىڭ سوڭىنان ەرمە:

قۇلاق، كوز، جۇرەك - ءار قايسىسىنىڭ سۇراۋى بار.

قۇران، 17:38.

ماعىناسىن اۋدارعان سابلۋكوۆ گ.س.

اراب الەمىندە، دۇرىسىراق ايتساق، اراب-مۇسىلمان الەمىندە كورىنىس بەرگەن سوڭعى وقيعالار لەگى، ءدىني راديكالدىلىق، "حيدجاب" ماسەلەسى (بىزدىڭشە، ءمانى تىم اسىرا سىلتەنگەن), سول سياقتى ەلىمىزدىڭ يسلام كونفەدەراتسياسى ۇيىمىنا باسشىلىق ەتۋى يسلامنىڭ قازاقستان قوعامىنداعى ءرولى جايىنداعى وتاندىق ساراپشىلاردىڭ كوزقاراس، پىكىر-ويىنا جاڭاشا لەپ بەرگەندەي بولدى.

البەتتە، بۇل تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە ءار باعىتتاعى پىكىرتالاستىڭ تۋىنداۋى ورىندى، پىكىرتالاس ءالى دە جالعاسا بەرەرى كادىك. الايدا، وسىناۋ پىكىرتالاس بارىسىندا ايتىلىپ جاتقان كەيبىر سىڭار-جىراق، ەبەدەيسىز پىكىر-وي ءبىزدىڭ قوعامداعى يسلام جايىنداعى ونسىز دا ءپىسىپ-جەتىلمەگەن كوزقاراستى ودان ءارى كۇردەلى ەتە تۇسكەن ءتارىزدى. ياعني، قوعام ىشىندە "قازاقستانداعى يسلام نەنى بىلدىرەدى؟" دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە كەزەكتى ميف بوي كوتەرە باستاعان ءتۇرى بار... ءوز تاراپىمىزدان سول ميفتەرگە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

ءبىرىنشى ميف. قازاقستانداعى يسلام تاريحى جايىندا

ءوز بويىڭدا جوق ءبىلىمنىڭ سوڭىنان ەرمە:

قۇلاق، كوز، جۇرەك - ءار قايسىسىنىڭ سۇراۋى بار.

قۇران، 17:38.

ماعىناسىن اۋدارعان سابلۋكوۆ گ.س.

اراب الەمىندە، دۇرىسىراق ايتساق، اراب-مۇسىلمان الەمىندە كورىنىس بەرگەن سوڭعى وقيعالار لەگى، ءدىني راديكالدىلىق، "حيدجاب" ماسەلەسى (بىزدىڭشە، ءمانى تىم اسىرا سىلتەنگەن), سول سياقتى ەلىمىزدىڭ يسلام كونفەدەراتسياسى ۇيىمىنا باسشىلىق ەتۋى يسلامنىڭ قازاقستان قوعامىنداعى ءرولى جايىنداعى وتاندىق ساراپشىلاردىڭ كوزقاراس، پىكىر-ويىنا جاڭاشا لەپ بەرگەندەي بولدى.

البەتتە، بۇل تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە ءار باعىتتاعى پىكىرتالاستىڭ تۋىنداۋى ورىندى، پىكىرتالاس ءالى دە جالعاسا بەرەرى كادىك. الايدا، وسىناۋ پىكىرتالاس بارىسىندا ايتىلىپ جاتقان كەيبىر سىڭار-جىراق، ەبەدەيسىز پىكىر-وي ءبىزدىڭ قوعامداعى يسلام جايىنداعى ونسىز دا ءپىسىپ-جەتىلمەگەن كوزقاراستى ودان ءارى كۇردەلى ەتە تۇسكەن ءتارىزدى. ياعني، قوعام ىشىندە "قازاقستانداعى يسلام نەنى بىلدىرەدى؟" دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە كەزەكتى ميف بوي كوتەرە باستاعان ءتۇرى بار... ءوز تاراپىمىزدان سول ميفتەرگە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىك.

ءبىرىنشى ميف. قازاقستانداعى يسلام تاريحى جايىندا

نەگىزىنەن، بۇل تۇرعىدا بىزدە ەكى ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان: ءبىرىنشىسى - كوشپەلى تۇرمىس قازاق جەرىندە يسلامنىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىك ەتە قويعان جوق، قازاق دالاسىنداعى يسلامنىڭ كەيپى قاشاندا ءۇستىرت، ءالسىز بولعان، سوندىقتان دا قازاقتاردان ء"جوندى مۇسىلمان" شىقپايدى دەگەن تۇرعىدا. ال، ەكىنشى پىكىر: يسلام قازاقتىڭ ءتۇپ-تامىرى مەن ەتنومادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولعان. يسلام قازاق جەرىندە قالىپتاسا العان بىردەن-ءبىر جالعىز ءدىن، ەندەشە، قازاقتىڭ ءدىلى دە مۇسىلمان دەگەندى العا تارتادى.

قاراپ وتىرساق، بۇل ەكى پىكىر دە ءدىندى تاريحي، الەۋمەتتىك، مادەني مازمۇننان ءبولىپ، ء"وز ىشىندە قايناپ جاتقان دۇنيە" رەتىندە قاراستىرادى. سول سەبەپتى دە يسلامعا ء"السىز" نە "كۇشتى" دەگەن تۇرعىدا سيپات بەرەتىن كەرەاعار پىكىرلەر قازاقتاردىڭ ءومىرى مەن قازاقستاننىڭ تاريحىنداعى يسلامنىڭ ءمان-ماعىناسىنا، رولىنە ءتيىستى باعاسىن بەرىپ تۇرعان جوق.

كوشپەلى عۇرىپقا نەگىزدەلگەن كەڭ دالاعا يسلام ءدىنى جەتكەنگە دەيىنگى كەزەڭدە بۇل اۋماقتا كوپ تارماقتى دەۋگە بولاتىن وزىندىك ءدىني كەشەن، ءدىني نانىم-سەنىم قالىپتاسقان-دى. بۇل سەنىم وزىندىك سالت-جوراعا نەگىزدەلدى، ياعني، اتا-بابا رۋحى - ارۋاقتارعا سىيىنۋ، كوك ءتاڭىرى مەن جەر-انا ۇمايعا تابىنۋ، تىلسىم دۇنيەمەن سىرلاسۋ، ىرىمشىلدىق، جوق-بارعا نانعىشتىق، باقسىلىق، ت.ت. ۇلى دالانىڭ كوشپەلى حالقىنا زورواستريزم مەن شىعىس حريستياندىعى دا (نەستورياندىق), بۋدديزم دە ازدى-كوپتى ىقپال ەتكەنى بار. يسلامداندىرۋ پروتسەسى دە بۇل اۋماقتا سەگىز عاسىرعا ۇلاستى، ياعني، اراب مۇسىلماندارى "جاڭا" جەرلەرگە تابان تىرەگەن كەزەڭنەن باستاپ. ايتقانداي-اق كەڭ دالانى يسلامداندىرۋ بارىسىندا يسلامعا دەيىنگى نانىم-سەنىمگە "نايزانىڭ ۇشىمەن" تىيىم سالۋ، كۇشتەپ جويۋ دەگەن اتىمەن بولعان ەمەس. قايتا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمەن بىتە قايناسقان بۇل سەنىم-نانىمدى يسلام مويىندادى دەۋگە تۇرارلىق. سودان دا بۇل اۋماقتا يسلامنىڭ ەڭ ءتوزىمدى باعىتى - حانافيزم عانا تۇراقتاپ قالدى. نەگىزى، يسلامداندىرۋ پروتسەسى وزگە دە ارابي ەمەس ايماقتاردا، ايتالىق، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەن بالقاندا، تۇركيادا، افريكادا وسى تۇرعىدا ءوربىپ جاتتى. ءسويتىپ، بۇل ايماقتاردىڭ ارقايسىسىندا يسلامعا قاتىستى ءوز ۇعىمى، ءوز نانىمى قالىپتاسا باستادى. ياعني، ولاردىڭ ارقايسىسىندا يسلام ۇلتتىق ەرەكشەلىككە نەگىزدەلىپ، "تۇرىك جانە مۇسىلمان", "يندونەزيالىق جانە مۇسىلمان" دەگەن تۇرعىدا حالىقتىڭ ەتنوستىق جانە ازاماتتىق بولمىسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قالىپتاستى. بۇل ءار حالىقتىڭ ۇلتتىق كيىمىندە دە كورىنىس تاپقان، ايتالىق، پاكىستاندىق حيدجاب كاميز شالبار مەن يىققا جامىلاتىن شالىدەن تۇرسا، اراب حيدجابى - ابايا، اۋعاندىكى - بۋركا دەپ بولىنەدى. ادەتتە ادامنىڭ ەتنوستىق بولمىسى ول شالعايدا، شەت مەملەكەتتە جۇرگەندە كەڭىنەن كورىنىس بەرەدى. مىسالعا، ەۋروپا مەن سولتۇستىك امەريكادا بەلگىلى ءبىر ايماقتان شىققان ازدى-كوپتى مۇسىلماندىق ەتنوستىق توپتاردىڭ ء"وز" مەشىتتەرى بار. تەك قانا پاكىستاندىق، نە تەگى اراب، نە تۇرىك جۇرتى عانا بارا الاتىن مەشىتتەر بار. كوپ جاعدايدا بۇل مەشىت يمامىنىڭ شىققان تەگىنە دە قاتىستى. سوندىقتان دا يسلامنىڭ ەلدىك (ۇلتتىق) نە ايماقتىق دەۋگە كەلەتىن ءوز كەلبەتى، ءوز ءتۇرى بار دەپ توپشىلاۋ قيسىنعا ساي، ماسەلەن، يسلامنىڭ ازيالىق كەلبەتى (ول ءوز تاراپىنان وڭتۇستىكازيالىق، ورتاازيالىق جانە وزگە دە اۋماقتار دەپ بولىنەدى), سول سياقتى وزىندىك مادەنيەت پەن سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن يسلامنىڭ ارابي، تۇرىك كەلبەتتەرى. بۇل ارادا ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ قالايدا ءبىر-بىرىنە ساي بولۋى مىندەت ەمەس. ايتالىق، "كلاسسيكالىق" يسلامعا قازاقتىڭ "قىز قۋ", ايتىس (اسىرەسە، قىز بەن جىگىت ايتىسىن الىڭىز) سىندى سالت-داستۇرلەرى قانشالىقتى ساي كەلىپ جاتىر؟

تاياۋ شىعىس ايماعىندا قالا وركەنيەتى كەڭىرەك دامىپ، مۇندا يسلامنىڭ كىتابي نەمەسە نورمالىق جاعدايى قالىپتاسقانى بەلگىلى، ال سارى دالانىڭ كوشپەلى مادەنيەتىندە تۇرمىستىق نە "حالىقتىق" يسلام ەتەك جايدى. ياعني، بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نانىم-سەنىمىن ءوز بويىنا سىڭىرگەن سينكرەتيكالىق يسلام بولاتىن. مىسالعا، جاڭا وتاۋدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعان قازاق كەلىنى الدىمەن سول شاڭىراقتىڭ ارۋاقتارىنا، ياعني، اتا-بابا رۋحىنا سالەم سالىپ، باس يەدى، سودان كەيىن كۇيەۋ جىگىتتىڭ اتا-اناسىنا ءيىلىپ سالەم بەرەدى، ال بۇل ءداستۇر يسلامنىڭ نەكە داستۇرىمەن (نيكاح) بەكىتىلەدى.

ۋربانيزاتسيا، ياعني، دالانى قالالاندىرۋ پروتسەسى دامي تۇسكەن سايىن سارى دالادا ءدىننىڭ ءنورماتيۆتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋعا جاعداي تۋىندادى. ءوز تاراپىنان بۇل جاعداي مۇسىلمان موللالارى مەن قالپە، قوجالاردىڭ وڭاشالانۋىنا الىپ كەلدى، دەگەنمەن بۇل وڭاشالانۋدىڭ دا وزىندىك جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرى بار بولاتىن. يسلامنىڭ اقسۇيەكتەرى - مەنشىگىندە جەر تەلىمى بار مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۇقىمى بولىپ تابىلاتىن قازاق قوجالارى قازاق دالاسىندا كەڭ اۋقىمدى ءارى ىقپالدى كۇش بولىپ قالىپتاسا العان جوق. ال، ورتاازيالىق كورشى اۋماقتاردا قوجالار (شىعىس تۇركىستان قوجالارى رەتىندە) ساياسي بيلىككە تىرمىسىپ، قارسى كۇشتەر مەن قوزعالىستارعا باسشىلىق ەتىپ جاتتى.

ەكىنشى ميف. قازاقتارعا قانداي يسلام كەرەك دەگەن توڭىرەكتە

قازاقتارعا "تازا" يسلامعا قايتا ورالۋ كەرەك، ەندەشە، قازاقتىڭ ەجەلگى نانىم-سەنىمى مەن سالت-داستۇرلەرىنەن، ونىڭ ىشىندە اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنۋدان، قاسيەتتى رۋح پەن تابيعات كۇشىنە تابىنۋدان، باقسىلىقتان باس تارتۋ كەرەك.

بۇل پىكىرگە نەگىز بولعان كوزقاراس - يسلامعا دەيىنگى دىندارلىق ءداستۇر يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءتۇرىن كەمسىتە تۇسەدى، ول يسلامنىڭ "كلاسسيكالىق" دەڭگەيىنە جەتە المايدى دەگەننەن تۋىنداعان. الايدا، بۇل ارادا "كلاسسيكالىق" يسلام ۇعىمى دەگەندە قانداي يسلام مەڭزەلىپ وتىر؟ مۇحاممەد پايعامبار تۇسىنداعى ارابي يسلام با، الدە، العاشقى ءتورت حاليف ۇسىنعان نۇسقا ما، جوق، وزگە دە ۇعىمدار بار ما؟ كورىپ وتىرسىزدار، بۇل ارادا "تازا" يسلام ۇعىمىن كەڭ كولەمدە تۇسىنۋگە بولادى. جالپى، "تازا" يسلام ۇعىمى يسلام تاريحىنىڭ ەڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاۋ الادى جانە دە وعان ۋاقىت وتە يسلام قوعامداستىعى ىشىندەگى ءارتۇرلى توپتار سىلتەمە جاساپ وتىرعان. ايتپاقشى، "يسلامدى" جات داستۇرلەردەن تازارتۋعا ءحVىىى عاسىردا ساۋد مونارحياسى يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۆاححابيزم دە شاقىرادى. بۇل باعىت كەزىندە وسمان يمپەرياسىنداعى مونوپوليالى جانە كونسەرۆاتيۆتى رەسمي يسلامىنا جاۋاپ رەتىندە پايدا بولعان-دى. حح عاسىردىڭ 20-30-جىلدارى كولونيالدىق ەگيپەتتە پايدا بولعان قارسىلىق باعىتتاعى "مۇسىلمان باۋىرلار" قوزعالىسى دا مىقتى قوعام قۇرۋ نەگىزىندە جاماعاتتى "تازا" يسلامعا شاقىرعان بولاتىن. ءدىننىڭ الەۋمەتى تۇرعىسىنان كەلگەندە، ياعني، دىنگە راتسيونالدى ءبىلىم تۇرعىسىنان قاراعاندا، يسلام بولسىن، حريستياندىق نە وزگە دە دىندەردى "تازا",  "تازا ەمەس" دەپ بولگەن دۇرىس ەمەس. ءدىن بەلگىلى ءبىر مازمۇن، سيپاتتان تىس (ايماقتىق، ۇلتتىق، ەتنيكالىق، الەۋمەتتىك، تاريحي) بولا المايدى، ول قاشان دا ناقتىلىق نانىمعا قۇرالادى. ەندەشە بۇگىنگى قازاقستانداعى يسلامنىڭ رولىنە كەڭەستىك سەكۋلياريزمنىڭ دە، ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ دە وزىندىك ىقپالى بار دەۋگە بولادى.

ال، قازاق يسلامىن "تازارتۋ" دەگەنىمىز، ونىڭ بويىنداعى شىنايى قازاقي مادەني-الەۋمەتتىك داستۇرلەرگە تىيىم سالۋ دەگەن ءسوز. ايتسە دە، پوستكەڭەستىك قازاقستاندا "دۇرىس" يسلامدى ەنگىزۋ باعىتى قارقىنمەن ءجۇرىپ جاتىر. ءىس جۇزىندە بۇل يسلامنىڭ جەرگىلىكتى كەيپىندەگى وزىندىك بىرەگەي قالىپ، مازمۇن، ەرەكشەلىكتىڭ بىرتىندەپ جويىلۋىنا اكەلىپ سوقپاق. سوندىقتان دا، ءدىننىڭ سىرتقى كەيىپ-كەلبەتى رەتىندە جەرگىلىكتى مۇسىلماندار تاڭداعان اراب جانە تۇرىك حيدجابى مەن پاكىستاندىق پەندجابتار كەڭ تاراۋدا. ايتپاقشى، تاياۋدا قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىن باسقارماسى "قازاق مادەنيەتى مەن يسلام ەستەتيكاسى جانە پرينتسيپتەرىنە ساي كەلەتىن كيىم ۇلگىسىن شىعارۋعا ديزاينەرلەر اراسىندا بايقاۋ جاريالاۋ" تۋرالى شەشىم شىعارعانى بەلگىلى. ەندەشە، جەرگىلىكتى داستۇرلەرگە دەگەن ءتۇزۋ نيەت قازاقستانداعى يسلام قاۋىمداستىعىنىڭ ومىرىندەگى وزگە سالالارعا دا ىقپال ەتپەي قالمايدى دەپ ويلايمىز.

ءۇشىنشى ميف. ء"بىلىمدى" يسلام جايىندا

قازاقستان قوعامى "يسلامدىق رەفورماتسيانى" ەمەس، ء"بىلىمدى" يسلامدى قاجەت ەتەدى.

ء"بىلىمدى", "اعارتۋشىلىق" يسلام يدەياسى دەگەندە ناقتى نە ۇسىنىلاتىنى تۇسىنىكسىز. ءدىني ساۋاتتى جانە زايىرلى بىلىمگە نەگىزدەلگەن ءمىنسىز قوعامدى اڭساۋ ما؟ قالاي دەگەنمەن، بۇگىنگى كۇنى قازاقستانداعى ءبىلىم سالاسىنىڭ جاعدايى ەش سىن كوتەرمەيتىنى بارشاعا ايان. كەزىندەگى ينتەللەكتۋالدى الەۋەت جايىندا ءبىرجولاتا ۇمىتۋعا شاق قالدىق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ءدىني بىلىمدىلىك، اسىرەسە، ونىڭ بۇگىنگى كەيپىندە دوگماتيزم مەن پريۆيتيزمگە اپارىپ سوعۋى ابدەن مۇمكىن. ءدىني بلىمسىزدىكتى جويۋ اشىق سحولاستيكالىق قالىپتا ءجۇرىپ جاتىر. ياعني، اراب الىپپەسى مەن ءدىني ماتىندەردى جاتتاۋ، يسلامنىڭ داستۇرلىك جاعىنا كوزسىز بوي ۇرۋ دەگەن تۇرعىدا. جەرگىلىكتى جاعداي اياسىنان الىپ قاراعاندا، ءدىني ساۋات ساپاسى ون عاسىر بۇرىن قۇرالعان ءدىني ماتىندەردى بۇگىنگى زامان تالابىن ەسكەرمەستەن تۇسىندىرۋگە ىقپال ەتۋدە. ءىس جۇزىندە مۇنىڭ ءبارى ءدىني سەنىمنىڭ  سىرتقى كەلبەتىن كورسەتۋدەن ءارى اسىپ جاتقان جوق، ياعني، ءبىلىم وشاقتارىندا نامازحانا اشىپ، حيدجاب كيۋ، مۇسىلماندىق فيتنەس-زالدار مەن پويىزداردا مۇسىلمان كۋپەلەرىن اشۋ، "حالال" يندۋسترياسىن دامىتۋ دەگەندەي. اشىق پىكىرتالاستىڭ ورنىنا ۇنەمى ءدىني ماتىندەر مەن بەدەلدى تۇلعالارعا سىلتەمە جاساۋمەن شەكتەلۋ دە ءدىني اعارتۋشىلىقتىڭ بۇگىنگى ساپاسىن كورسەتسە كەرەك. شىنداپ كەلگەندە بۇل يسلامدى ورتودوكسالدى تۇرعىدان تۇسىندىرۋگە دەم بەرەدى. سول سياقتى، ءدىني ماتىندەردى بىلگەن ادام ءبىلىمدى دىنگە، شىنايى سەنىمگە ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەدى دەگەن دە جاڭساقتىق. سەنە بىلگەن ادامنىڭ سەنىمى قاشاندا شەكسىز، ول ءوزى سەنگەن اقيقاتتى دوگماتيكانىڭ بويىنان ىزدەمەيتىنى انىق.

ايتقانداي-اق، بۇگىنگى تاڭدا مۇسىلماندار اراسىندا رەفورمادان وتكەن يسلامدى تاراتۋ يدەسى دا بوي كوتەرۋدە، بىراق، ارينە اراب-مۇسىلمان الەمىندە ەمەس، ەۋرپا مەن اقش-تا. بۇل يدەيالاردىڭ اتاۋى ءارتۇرلى، ماسەلەن، "يسلامدىق رەفورماتسيا", "ليبەرالدى يسلام", نە بولماسا "قارسىلىق يسلام". ولارعا نەگىز بولىپ وتىرعان الەۋمەتتىك كونسەرۆاتيزم ەمەس، كەرىسىنشە - راتسيونالدىلىق، مۇسىلمانداردىڭ مادەني وقشاۋلانۋىنان باس تارتۋ، بۇگىنگى الەم جاعدايىنا بەيىمدەلۋ. بۇل ءۇشىن ءدىني ماتىندەردى جاڭا سىن سارابىنان وتكىزىپ، ولاردى قازىرگى زامان اياسىنان وقىپ، ءتۇسىنىپ، تۇيسىنۋگە تالپىنۋ كەرەك. مۇسىلمان رەفورماتورى اتانعان "يسلام جانە دەموكراتيانى وقۋ ورتالىعىنىڭ" (اقش) پرەزيدەنتى رادۆان ماسمۋدي بۇل يدەيانى ء"ححى عاسىرعا بەيىمدەلگەن جاڭا، پروگرەسسيۆتى يسلامعا دەگەن قاجەتتىلىك" دەپ تۇسىندىرەدى.

ءتورتىنشى ميف. قازاقستاننىڭ مۇسىلماندىققا قايتا ورالۋى جايىندا

قازاقستان مۇسىلمان الەمىنىڭ پەريفەرياسى بولىپ قالماۋى ءتيىس، قازاقستان مۇسىلمان الەمىندە قۇرمەتتى ورىنعا شىعۋى كەرەك.

شىنداپ كەلگەندە، بۇگىنگى يسلام الەمىنىڭ "ورتالىعى" قاي ەلدەر ەكەنى تۇسىنىكسىز. ايتالىق، ەگەر يسلامنىڭ قاسيەتتى ورىندارى ورتودوكسالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ساۋد ارابياسىندا ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا بۇل ەل يسلام الەمىنىڭ "دىڭگەگىن" قۇراعانى ما؟ ايتقانداي-اق، بۇل مەملەكەت يسلام باعدارلامالارىنىڭ الەم بويىنشا قولداۋشى دونورى بولىپ ەسەپتەلەدى ("پەترويسلام", ياعني، "مۇناي يسلامى" دەگەن ءسوز تىركەسى دە وسىدان شىققان).

قازىرگى تاڭدا قازاقستانعا يسلام اياسىندا تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە، ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن، "يسلام الەمىندە" كەڭ تاراعان اراب ەلدەرىنە بەت تۇزەۋ ۇسىنىلۋدا. ەندەشە ءبىز بۇل ارادا اراب مۇسىلمان "ورتالىعىندا" حح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ ۇستەمدىككە يە بولا باستاعان يسلام مودەلى جايىندا دا بىلۋگە ءتيىسپىز. وسى ارادا ويلاناتىن باستى ماسەلە - مىنە، جارتى عاسىر بويى بۇل مودەل ورتودوكسيا مەن كونسەرۆاتيزمدى، ستاگناتسيا، ياعني، توقىراۋدى نەگىز ەتكەن. اڭگىمە يسلامدى ايتۋلى ءدىن ءىلىمى (تەولوگيالىق) اياسىنان ءتۇسىندىرۋ تۋراسىندا، ياعني، رەسمي يسلام جايىندا. ءىس جۇزىندە بۇل ءدىني ماتىندەردى سىنسىز قابىلداۋ، دوگمالارعا تابىنۋ (ال، ولاردىڭ بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىنى ايدان انىق), قالىپتاسقان بىرجاقتى كوزقاراسقا بۇگىنگى زامان اياسىنان باعا بەرۋدەن ۇرەي الۋ دەگەندى بىلدىرەدى. بۇعان قوسا كوپتەگەن يسلام ەلدەرىندە رەسمي يسلامنىڭ وكىلدەرى بيلىكتىڭ (اۆتوريتارلى) اففيليرلەنگەن ءبىر قۇرىلىمى بولىپ وتىر، ەسەسىنە ولار تىنىش تا، ساليقالى ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعان.

ال، زايىرلى، ونىڭ ىشىندە دەموكراتيالىق وپپوزيتسيانى باسىپ-جانشۋدىڭ سالدارى ونىڭ ورنىنا يسلامدىق ساياسي توپتاردىڭ كەلۋىنە ىقپال ەتۋدە. ارينە، ولار يسلام قاعيدالارىن بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي ەتىپ جاڭارتۋ ميسسياسىن ءوز مويىندارىنا جۇكتەۋدە. ولار "يسلامي مەملەكەت", "يسلامي كونستيتۋتسيا" يدەيالارىن" (ال-باننا، قۇتىب، ت.ب.)  ەنگىزۋگە تالپىنۋدا. بىراق، بۇل يدەيالاردىڭ جۇزەگە اسۋى ءىس جۇزىندە قوعامدىق مورال مەن ءدىني پوليتسيا سىندى نەوفۋندامەنتاليزمگە اپارىپ سوعۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى، يسلام الەمى "ورتالىقتارىنداعى" رەسمي دە، رەسمي ەمەس تە يسلام وكىلدەرى يسلامدى ءداستۇرلى، ياعني، انتيمودەرنيزاتسيالىق تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ وتىر. ءسويتىپ، يسلام "پەريفيرياسى" رەتىندەگى قازاقستانعا وسى الەمنىڭ تەڭ قۇقىقتى ءبىر بولىگى بولۋ  ۇسىنىلۋدا. وكسفوردتاعى يسلامي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پروفەسسورى، يسلامنىڭ تانىمال ينتەللەكتۋالى تريك راماداننىڭ (حاسان ال-باننىڭ نەمەرەسى) ايتۋىنشا، "اراب الەمىنىڭ ساتسىزدىككە تىرەلىپ، بولشەكتەنىپ كەتكەنىنە شامامەن ءجۇز جىلداي بولدى. الەمدەگى بارلىق ايماقتاردىڭ ىشىندە اراب الەمىنىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتاردىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي، تۇنشىعىپ جاتقانى قاسىرەتكە تولى شىندىق".

سوندىقتان دا، وزگە ەلدەردىڭ بولمىسىنا، تۇرمىسىنا كوزسىز ەلىكتەمەس بۇرىن ءوز قوعامىمىزداعى، ءوز مەملەكەتىمىزدەگى يسلام مودەلىنىڭ ءرولىن قۇرىپ، وعان وزىمىزگە ءتان تاريحي، الەۋمەتتىك، ساياسي جانە مادەني جاعدايىمىزدى نەگىز ەتكەن دۇرىس. ال، ارابي يسلام ءوز ىشىندەگى ماسەلەلەر جيىنتىعىن وزدەرى دە شەشە جاتار...

ايتقانداي-اق، بىزدىڭشە قازاقستاننىڭ يسلام كونفەدەراتسياسى ۇيىمىنا توراعالىق ەتۋىنىڭ ءمان-ماعىناسى ءبىرشاما ارتىق باعالانۋدا. بۇل ۇيىم بۇگىنگى كۇنى ءوز-وزىنە جازىپ العان ساليقالى ساياسي سالماققا يە بولىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. بۇل ۇيىم، ايتالىق، اراب مەملەكەتتەرى ليگاسى سەكىلدى وزگە دە ۇلتتىق نەگىزدى ۇستەم ەتىپ قۇرىلعان ۇيىمدارمەن قاتار بيۋروكراتيالىق قۇرىلىمنىڭ ءبىر توبەسى دەۋگە تۇرارلىق. ونىڭ قازىرگى كۇنى حالىقارالىق قاۋىمداستىق الدىندا دا، ءوز حالىقتارى اراسىندا دا ەش ىقپالى جوق. ۇيىم اياسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر شىنداپ كەلگەندە بەلگىلى ءبىر ەلدەردىڭ دەڭگەيىندە شەشىلىپ جاتادى. اراب ەلدەرىندە جالعاسىپ جاتقان سەرپىلىس كورىنىسى دە وسىدان تۋىنداسا كەرەك.

بەسىنشى ميف. ءدىن - ەتنوس ىشىندە ىدىراۋ قاۋپىن كۇشەيتەدى

قازاق قاۋىمداستىعى ءوز ىشىنەن ىدىراۋ قاۋپى الدىندا تۇر، بۇعان سەبەپ، ءبىر جاعىنان يسلامنىڭ ءرولىن ءارتۇرلى نەگىزدە ءتۇسىنۋ، ەكىنشىدەن، دىنگە سەنۋشىلەر مەن سەنبەيتىندەر اراسىنداعى تەكەتىرەس. ءدىني بولمىستىڭ ازاماتتىق بولمىسقا ساي كەلمەۋ قاۋپى تاعى بار.

ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتا الەم مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرازى ازاماتتىق بولمىس ءدىني بولمىستان جوعارى تۇرادى دەگەندى زاڭدىق دەڭگەيدە مويىنداۋ جونىندە كەلىسە الدى. ياعني، ءسىز ەڭ الدىمەن، امەريكاندىق، بريتاندىق، مالايزيالىق، سينگاپۋرلىق (ازامات) بولىپ تانىلاسىز، تەك سودان كەيىن عانا مۇسىلمان، حريستيان، بۋدديست بولىپ تانىساسىز. سەكۋلياريزم دەپ اتالاتىن وسىناۋ ءپرينتسيپتى قازاقستاننىڭ ۇستانعانىنا ونداعان جىلدار بولدى، بۇل ارادا كەڭەس داۋىرىنەن بەلگىلى توتەنشە شارالاردىڭ دا وزىندىك ىقپال-اسەرى جوق ەمەس.

مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ءبىرازى بۇل قاعيداعا ءالى دە مويىنسۇنا قويعان جوق، بىراق، باتىستا تۇرىپ جاتقان ءبىلىمدى يسلام يدەولوگتارى بۇل ۇستانىمدى قابىلداۋعا دەن قويۋدا. ماسەلەن، تاريك رامادان مۇسىلمانداردى ەڭ الدىمەن ازاماتتىق بولمىستى العا شىعارۋعا، ياعني، ءوزى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتكە ىقتيارلىق تانىتۋعا شاقىرۋدا. سودان كەيىن بارىپ، ءدىني بولمىسىڭىزدى تانىتا بەرىڭىز، دەيدى ول. ونىڭ پىكىرىنشە، ءدىني بولمىس ىقپالى ءار ادامنىڭ جەكە ءومىرى اياسىندا ءوربۋى ءتيىس.

ەگەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەملەكەت پەن قوعام وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگى باسىمدىقتار جايىندا ورتاق كەلىسىمگە كەلە السا، وندا ءدىننىڭ نەگىزىندە ەتنوس ىشتەن ءبولىنىپ، ىدىراۋ قاۋپى بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا بۇل تۇرعىدا دىندارلىقتىڭ كوتەرىلۋىن اسىرا سىلتەۋگە بولمايدى. جالپى، بۇل ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەر نەدەن تۋىنداپ وتىر؟ ءوز تاراپىمىزدان، ناقتى مالىمەتتەر مەن الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەلەرىنە كۋا بولدىق دەپ ايتا المايمىز. مۇمكىن مۇنداي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن دە شىعار، بىراق، ولار قوعام الدىندا جاريا ەتىلىپ، تالقىعا تۇسكەن جوق.

ەلىمىزدە جاپپاي دىنشىلدىك كورىنىس بەرگەنى راس، بىراق، حالىق ىشىندەگى جاپپاي دىنشىلدىك دەڭگەيىن ءدال قازىر ءدوپ باسىپ ەشكىم دە ايتا المايدى. سەبەبى، مەشىتتەردەگى جۇما نامازىندا دىنگە سەنۋشىلەر قاتارى كوبەيىپ، دىنگە سەنۋشىلەر سانىنىڭ ارتا تۇسكەنى دالەلدى ولشەم دەۋگە كەلمەيدى. البەتتە، كەڭەس داۋىرىمەن سالىسىترعاندا بىزدە قازىر يسلامنىڭ ءرولى كۇرت جوعارى ءوسىپ وتىر. بىراق، ايتالىق، دىنگە شىنايى سەنىپ، قۇلشىلىق ەتۋشىلەر مەن يسلامدى ءوز بولمىسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىراتىن ەتنوستىق مۇسىلمانداردىڭ ارا-قاتىناسىن سالىستىرىپ كورسەك، سوڭعىلارىنىڭ سانى العاشقى توپتان كەم دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، قازاق قوعامىنداعى دىنشىلدىكپەن العاش تانىسقاننان-اق بىردەن كوزگە تۇسەتىنى: كوپشىلىك يسلامدى ءوز بويىنداعى ەتنوستىق بولمىسپەن ۇشتاستىرادى، ياعني، "ەگەر قازاق ەكەنسىڭ، وندا مۇسىلمانسىڭ" دەگەن تۇرعىدا. جانە دە ولاردىڭ ءبارى دە مىندەتتى تۇردە يسلامي ءدىل مەن ءدىني دوكتريناعا بەرىلگەن دەپ تاعى ايتا المايمىز. ال، يسلامدى يدەيالىق، مورالدىق جانە سالتتىق جۇيە نەگىزىندە قابىلداعان "جاڭا مۇسىلماندار" دەپ اتالاتىنداردىڭ تاڭداۋىنىڭ ارتىندا جەكە باستىڭ ماسەلەسى تۇر دەۋگە بولادى. ارينە، كوپتەگەن نەوفيتتەر سەكىلدى ولارعا دا دوگماتيزم مەن ەكزالتاتسيا ءتان، ولار دا ءوز بويىنداعى ءدىني تانىم-سەنىمىن ءومىر سالتىمەن، كيىم كيىسىمەن، ىشكەن تاماعىمەن كورسەتىپ كەلەدى.

ايتسە دە، قازاقستانداعى يسلامي دىنشىلدىك بەلگىلى ءبىر ۆاكۋم ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوق. ءدىني الۋاندىلىق ءداستۇرىن پوستكەڭەستىك كەزەڭدە وزگە دىندەردىڭ سانسىز اعىمدارى تولىقتىرا ءتۇستى. ناتيجەسىندە يسلام مەن پراۆوسلاۆيە ءدىني ورتانى پروتەستانت، كريشنايت، بۋدديست، يەگوۆيست، احماديستەر مەن باحايتتەرمەن، ت.ت. بولىسۋگە ءماجبۇر.

ونىڭ سىرتىندا ءداستۇرلى ەمەس دىندەردەن تۋىنداعان وكۋلتتىك، ەكستراسەنستىك، ەزوتەريالىق ىلىمدەر مەن باقسىلىق، دۋالىق، تاۋىپتىك، بالگەرلىك، فەنشۋي سىندى اعىمدار دا جۇرتتىڭ نازارىنان تىس قالىپ جاتقان جوق. ايتالىق، كولىگىنىڭ ىشىندە قۇران حاديستەرىنىڭ ءۇزىندىسى سالىنعان تۇمار مەن "بايلىققا" جول اشاتىن فەنشۋي تيىندارىن قاتار ىلەتىندەر جەتىپ ارتىلادى. جالپى، ءدىني الۋاندىلىق ءدىني يدەيالار مەن ءدىني پراكتيكانى باسەكەگە شاقىراتىن نارىقتىڭ قالىپتاسۋىنا اپارىپ سوعاتىنى بەلگىلى، سوندىقتان دا كەي ازاماتتار ءار دىنگە كەزەك-كەزەك مويىنسۇنىپ، ونىڭ ء"دامىن تاتۋعا" تالپىنىۋى دا ىقتيمال. بۇگىن ول كريشنايت بولسا، ەرتەڭ پروتەستانت، ارعى كۇنى مۇسىلمان بولىپ، سولاي ءار ءدىننىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ارالاي بەرەدى. سوندىقتان دا ءدىننىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا، ونىڭ ىشىندە يسلام دا قالىپتاسقان جاعدايعا زامان اياسىنان باعا بەرىپ، ءدىني الۋاندىلىق پەن ءداستۇرلى ەمەس دىندارلىق شەڭبەرىندە العىرلىق پەن يكەمدىلىك تانىتا بىلگەنى ابزال.

التىنشى ميف. مەملەكەت پەن ءدىني ۇيىمداردىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى

مەملەكەت قازاقستان حالقىنىڭ كوپشىلىگى ۇستانىپ وتىرعان «ءداستۇرلى كونفەسسيالارعا» قولداۋ كورسەتۋى ءتيسى. ونىڭ ءبىرى يسلام قازىر ءدىن نارىعىندا شەت ەلدەر قارجىلاندىرىپ وتىرعان ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قوعامداستىقتاردىڭ الدىندا «ۇتىلىپ» قالىپ جاتىر.

بۇل ميف وسىنىڭ الدىندا كەلتىرىلگەن پىكىردىڭ لوگيكالىق جالعاسى ىسپەتتى. شىنداپ كەلگەندە مەملەكەتتىڭ ءدىن ىسىنە ارالاسۋىنا (اسىرەسە، زاڭدىق تۇرعىدان) ەش قاجەتتىلىك جوق. بىرىنشىدەن، مەملەكەت ءوزىنىڭ جەكەلەگەن قيمىل-ارەكەتىندە مۇسىلمان قاۋىمداستىعىنا باسىمدىق بەرىپ وتىرعانى بەلگىلى. ماسەلەن، 2010 جىلى «يسلام مادەنيەتى مەن بىلىمىنە قولداۋ» قورى قۇرىلدى. ەكىنشىدەن، جەرگىلىكتى يسلام ينستيتۋتتارىن قارجىلاندىرۋعا شەت ەلدەر دە ورتاقتاس بولىپ وتىر. ايتالىق، ەلىمىزدەگى مەشىتتەردىڭ بىرقاتارى تۇرىك جانە اراب يسلامي قورلارىنىڭ قارجىسىنا سالىنعان، ال مۇسىلمان ۋنيۆەرسيتەتى مەن كاسىبي شىڭداۋ ينستيتۋتىندا، مەدرەسەدە ءتالىم بەرەتىن ۇستازداردىڭ جارتىسى ەگيپەتتەن كەلگەن. ەگيپەتتە جانە وزگە دە مۇسىلمان ەلدەرىندە قازاقستاندىقتار ءدىني ءبىلىم الىپ جاتقانى دا بارشاعا ايان. ماسەلەن، تۇركيانىڭ ءدىني ىستەر باسقارماسى الماتى وبلىسىندا ءۇش ءىرى مەشىت تۇرعىزدى. ال، قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى مەن پاكىستاننىڭ حالىقارالىق يسلام ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا 2000 جىلدان بەرى پاكىستان ۋنيۆەرسيتەتىندە جىل سايىن جيىرما شاقتى قازاق ستۋدەنتى ءبىلىم الادى. سول سياقتى، مۇسىلمان ۇيىمدارىنىڭ قارجى سالاسىندا اشىقتىقتىڭ بولماۋى جانە بۇل ۇيىمداردىڭ ىشىندەگى ءار ءتۇرلى قيانات وقيعالار مەن اسىرا سىلتەۋشىلىكتەر جونىندە اشىق باسپاسوزدە جازىلىپ ءجۇر، ەندەشە بۇل ۇيىمدارعا بيۋدجەتتەن اقشا بۇيىرسا نە بولاتىنىن ءوزىڭىز-اق پايىمداي بەرىڭىز. تەك قانا يسلام ۇيىمدارىنا ەمەس، جالپى، قانداي دا ءبىر ءدىني ۇيىمعا مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن قامقورلىق ونىڭ نەگىزگى ميسسياسى، ياعني، ادام جانىن  تازارتىپ، ادال ەتۋگە كەدەرگى كەلتىرەدى، ۇيىمنىڭ بۇل ىستەگى ىنتاسىن تومەندەتە تۇسەدى. ناتيجەسىندە، ءدىني ورتا دامىپ، العا جىلجۋدىڭ ورنىنا توقىراۋعا كەلىپ تىرەلەدى. البەتتە، بۇل جاعداي قوعام ومىرىنە دە ىقپال ەتپەي قالمايدى. بۇنى ءبىز يسلامي ءدىن توپتارى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قالىپتاسقان اراب ەلدەرىندە ورىن العان وقيعالاردان-اق كورىپ وتىرمىز. ءسويتىپ، قوعام ىشىندە ءدىننىڭ ابىروي-بەدەلى تومەندەپ، الاڭعا بەيرەسمي ءدىني اۆتوريتەتتەر شىعا باستايدى.

جەتىنشى ميف. قازاقستانداعى يسلام الەۋمەتتىك تۇرعىدان تومەن توپتار مەن باقىتسىز جانداردىڭ ءدىنى رەتىندە قالىپتاسۋدا

بۇل پىكىردىڭ پايدا بولۋىنا كەڭەستىك اتەيزمنىڭ وزىندىك ىقپالى بار بولسا كەرەك، سول جىلدارى ءدىن - قاناۋشى تاپتاردىڭ قانالۋشىلارعا قارسى يدەيالىق قارۋى دەپ ءتۇسىندىرىلدى (بىراق قانالۋشى دا ءدىندى ءوز قوجايىنىمەن كۇرەس بارىسىندا قولدانا الادى دەلىندى). ال، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى بولمىسى تۇرعىسىنان قاراعاندا دىنشىلدىك بىرنەشە فاكتورلارعا قاتىستى، ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-تاپتىق فاكتورعا دا. ەڭ الدىمەن بۇل ادامنىڭ ءوز-ءوزىن توپتىق دەڭگەيدە ەمەس، تۇلعالىق تۇرعىدان تانىپ-ءبىلۋ داعدارىسىنىڭ سالدارى دەر ەدىك. كەڭەس داۋىرىندەگى وزىندىك الەۋمەتتىك قورعاۋ جۇيەسىنىڭ كۇيرەپ، قيراعانىنا 20 جىلداي بولىپ قالدى، ال جاڭا قازاقستان قوعامىندا الەۋمەتتىك بايلانىس الشاقتىعى جىل وتكەن سايىن ۇلعايا تۇسۋدە. ياعني، قيراعان الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ ورنىنا جاڭاسى تۇرعىزىلعان جوق. بۇل تۇرعىدا دىنشىلدىكتىڭ ءوسىپ-ءونۋى بەلگىلى ءبىر توپقا دەگەن تيەمەلدىكتى كورسەتەدى، ياعني، ءدىندى پانالاعان ادام «جالعىز ەمەسپىن» دەگەن تۇجىرىمعا توقتالادى. قاراپ وتىرساڭىز، كوپتەگەن ءدىني قوعامداستىقتاردىڭ مۇشەلەرى (مۇسىلماندىق قانا ەمەس، وزگەلەرى دە) ءبىر-ءبىرىن "باۋىر، اعا-قارىنداس" دەپ تانيدى جانە دە بۇل بەكەر ەمەس. ونىڭ سىرتىندا ادامزات بالاسى قاشاندا جوعارىدان كەلگەن، بەلگىسىز ءبىر تىلسىم دۇنيەگە دەگەن قاجەتتىلىكتى سەزىنەتىنى بار. بىرقاتار مەملەكەتتەردە (ونىڭ ىشىندە مۇسىلمان ەلدەرى دە بار) جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ قورىتىندىلارى كورسەتكەندەي، الەۋمەتتىك تۇعىرى جوعارى، ناقتى جانە تابيعي عىلىمدار سالاسىندا ءبىلىمى بار جاندار، ماسەلەن، گۋمانيتارلى ءبىلىمى بارلارمەن سالىستىرعاندا ءدىني ۇيعارىم-تالاپتاردى ورىنداۋعا بەيىم كەلەدى ەكەن. ايتسە دە، پوستكەڭەستىك اۋماقتاعى مۇسىلماندارعا اتەيمز تاريحىنا نەگىزدەلگەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەر ءتان ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون.

ال، الەۋمەتتىك تۇرعىدان تومەن سانالاتىن تاپتاردىڭ دىنگە ءبىر تابان جاقىن تۇرۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ ولاردىڭ سىرت كەلبەتىندەگى وقشاۋلىق ەرەكشەلىكتەردى ايتۋعا بولادى. ارينە، قالالاردا تۇرىپ جاتقان ورتا جانە جوعارى توپتاعى كانىگى كاسىپشىلەر اراسىندا حيدجاپ كيگەن قىزدار مەن پاكىستاندىق پەندجاب كيگەن ساقالدى جىگىتتەردى كورە بەرمەيسىز. بىراق، بۇل ولاردىڭ ىشىندە ءدىندار ادامدار جوق دەگەن ءسوز ەمەس. دىنگە سەنۋشىنىڭ ءبىلىمي دەڭگەيى مەن الەۋمەتتىك تۇعىرى جوعارى بولعان سايىن، ول ءوز بويىنداعى دىنشىلدىك سەزىمىن، سەنىم-نانىمىن وزگە جۇرتتىڭ الدىندا ايعايلاپ كورسەتۋگە ىنتالى بولا بەرمەيدى. بۇل ارادا الەۋمەتتىك مىندەتتەر دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى دا اسەر ەتۋى ىقتيمال، ايتالىق، كەي كەڭسەلەر ءوز قىزمەتكەرلەرىنەن ءتيىستى كيىم ۇلگىسىن، ياعني، درەسس-كود تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى. ەسەسىنە "مۇسىلمانشا" كيىنگەن جەرلەسەتەرىمىزدىڭ ءبىرازىن بەيرەسمي، ايتالىق، ساۋدا ورىندارى مەن ۇساق كوممەرتسيا، جەكە كاسىپكەرلىك سالالارىنان بايقاي الامىز.

سول سياقتى، قازاقستاندا دەموگرافيالىق تۇرعىدان العاندا اۋىل جۇرتى قالالىقتارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ءدىنشىل بولىپ كەلەدى دەگەن كوزقاراس تا پىكىر تالاستىرادى. شىنداپ كەلگەندە اۋىلدىق جەرلەردە الەۋمەتتەنۋ ءادىسى رەتىندە دىنگە دەگەن قاجەتتىلىك قالا جاعدايىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما تومەن، ويتكەنى، اۋىلداردا ادامدار اراسىنداعى الەۋمەتتىك بايلانىس ۇزىلە قويعان جوق. ونىڭ سىرتىندا اۋىلدىق جەرلەردە ءدىننىڭ ءنورماتيۆتى ادەبيەتىمەن، ونىڭ ىشىندە يسلامي تەلە باعدارلامالارمەن، ينتەرنەت قورلارىمەن ەت-جاقىن تانىسۋعا جاعداي بولا بەرمەيدى. ال، قالاعا قونىس اۋدارعان كەشەگى اۋىل ازاماتى قالا ومىرىنە ءتيىستى دەڭگەيدە بەيىمدەلە الماۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءدىني توپتارعا قوسىلىپ، دىننەن (يسلام) پانا تاۋىپ، جاڭا بايلانىس ورناتىپ، جاڭا ورتاعا يكەمدەلە تۇسەدى دەسەك، بۇل، ارينە، بولەك اڭگىمە.

ارينە، يسلامنىڭ قازاقستانداعى ورنى مەن ءرولىنىڭ وزگە دە ماڭىزدى اسپەكتىلەرى جوق ەمەس، ايتالىق، ءارتۇرلى اعىمدار مەن توپتاردان تۇراتىن ءداستۇرلى ەمەس يسلام (ونىڭ ءىشىندى تابلىكتەر، سالافيتتەر، سۋفيستەر، ت.ت. بار), يسلام جانە ەتنوس. ەڭ باستىسى بۇل تۇرعىداعى قىزۋ پىكىرتالاستار مەن كوزقاراستاردىڭ تالقىسى جاڭا ميفتەردىڭ تۋىنداۋىنا اكەلىپ سوقپاسا بولعانى.

الما سۇلتانعاليەۆا،

«التىنبەك سارسەنبايۇلى قورىنىڭ» ساراپشىسى

«قازاقستان» قوعامدىق-ساياسي اپتالىعى، 19-نشى مامىر