دۇنيەجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ء"سىبىر وباسىنىڭ" ەڭ اۋىر ءتۇرىن تاپقان   باۋىرىمىز قازىر اتى-ءجونىن وزگەرتىپ ، باتىستا تۇرىپ جاتىر

دۇنيەجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ء"سىبىر وباسىنىڭ" ەڭ اۋىر ءتۇرىن تاپقان   باۋىرىمىز قازىر اتى-ءجونىن وزگەرتىپ ، باتىستا تۇرىپ جاتىر

ءبىز بۇل اعامىز جايلى تەك سىرتقى حابارلاردان عانا تانىپ ءجۇرمىز. سوڭعى تەراكتتاردان كەيىن اتى قايتادان اقپارات قۇرالدارىندا ءجيى-ءجيى ەستىلىپ ءجۇر. سول جايىندا ءوزىمىز كورمەسەك تە، بوتەن ەلدىڭ اۋزىنان سىزگە جەتكىزەيىن دەدىك. شىن اتى-ءجونى قاناتجان الىبەكوۆ بولعان بيولوگيالىق سوعىستىڭ مامانى، كەزىندە دۇركىرەپ تۇرعان كەڭەس وداعىنىڭ بۇقارالىق بيولوگيالىق قارۋلاردى دامىتۋ پروگرامماسىندا بەتكە ۇستار الىپ ماماندارىنىڭ ءبىرى بولعان. قازىر بولسا اتى-ءجونىن كەن اليبەك دەگەن لاقاپ اتقا وزگەرتىپ، ەلىمىزدەن الىس جەرگە قونىس تەپكەن.
جاس الىبەكوۆ ەسىمىن وزگەرتپەي تۇرعاندا، جوعارعى مانساپتى وفيتسەر بولاتۇعىن. ميليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ بالاسى قاناتجان 15 جاسىندا مەكتەپتەگى وقۋىن ۇزەدى. مەديتسينالىق ماماندىق مەكتەبىنە ءتۇسىپ، بۇل وقۋ ورنىن وتە جاقسى دارەجەمەن بىتىرەدى. تاڭعالارلىق جايت بولماسا كەرەك، ونىڭ ماماندىق سالاسى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ جايىلۋى ەدى. ونىڭ ءسىبىر وباسى جايلى زەرتتەۋلەرىن باستاماستان ءۇش جىل بۇرىن، سوۆەت وكىمەتى بيوقارۋ زەرتتەۋلەرىن توقتاتۋ ءسوز بەرگەن-تۇعىن. بۇل بارىپ تۇرعان وتىرىك ەدى.       
شىركىن، شەتتە جۇرسە دە قازاقتىڭ عالىمى ەكەنىن بوتەن ەلگە تانىتىپ ءجۇر. ونىڭ زەرتتەپ دامىتقان جۇمىستارىنا بايلانىستى ونى سىرتتاعى ەلدەر - يوان ىنجىلىندە جازىلعان قيامەت كۇنىندە وبا نالەتىن اكەلەتىن قيامەتقايىننىڭ ءۇشىنشى ساربازى دەگەن لاقاپ تاققان. قازىرگى ءىز سۋىتۋشىلار ونىڭ دامىتقان قارۋىمەن امەريكانى شۋلاتقان اپات اراسىندا بايلانىس بار-جوعىن زەرتتەۋدە. وتكەن نارسەنى قوزعاماعان ءجون-اق. اقش جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاعاندا ەينشتەين وكىنگەندىگىن ايتقان ەدى، سول سەكىلدى الىبەك اعامىز دا: ء"بىز بۇل قارۋدى دامىتقاندا ماقتانىش تۇتىپ ەدىك. دامىتۋ ءۇشىن قانشاما ۇيقىسىز تۇندەر وتكىزىپ ەدىم. قازىر مەن وكىنىپ وتىرمىن، بىراق مەن ءوزىمدى قىلمىسكەر سەزىنبەيمىن", - دەيدى.
كوشىرۋىن كوشىرىپ الىپ، وزدەرىنىن پايداسى ءۇشىن قولدانىپ، كەيىنىرەك ونىڭ ءوزىن سىنايتىن باتىس ەلدەرىنىڭ ناقتى پەيىلدەرىن ۇققان شىعارسىز!
ونىڭ دامىتقان وباسى - تابيعاتتا كەزدەسەتىن وبا ۆيرۋسىنە قاراعاندا 4 ەسە كۇشتى بولعان ءسىبىر وباسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ءۇش بالانىڭ اكەسى بولعان، قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن عالىم اعامىزدىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى دۇنيەنىڭ قانداي قاتەر الدىندا تۇرعانىن كورسەتكەن. قىرعيقاباق سوعىسى كەزەڭىندە، 1972 جىلى اسكەري ماقساتتا بيولوگيالىق زاتتاردى دامىتۋعا، وندىرۋگە نەمەسە ساقتاۋعا تىيىم سالاتىن "دۇنيەجۇزىلىك بيولوگيالىق قارۋلار جايىنداعى كونۆەنتسياسىنا" كەڭەس وداعى دا قوسىلعان. ال، 3 جىل وتكەن سوڭ، الىبەك قۇپيا تۇردە جاسالعان "بيوپرەپارات" پروگرامماسىن دامىتۋعا قاتىسقان. بۇل پروگراممادا ونىڭ بەلسەندىلىك تانىتقانى سونشالىقتى، پولكوۆنيك اتاعىن الىپ، لاۋازىمى كوماندادا ەكىنشى ادامعا شەيىن وسكەن.
ونىڭ جۇمىستارىنىڭ جەمىس بەرە باستاعان كەزى ەدى. مىنا سۋرەتتەگى ەكى ارىپتەس كسرو-داعى شىقاني اسكەري بازاسىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەرىن قويانعا سىناپ جاتىر.
"بۇل پروگراممانىڭ ارقاسىندا باتىس ەلدەرىنە قارسى قولدانۋعا دايىن ءسىبىر وباسىنىڭ، وسپانىڭ، باسقا دا كۇشتى بيولوگيالىق قارۋلاردىڭ جۇزدەگەن تونناسىن ساقتاۋدا بولاتىن. ءبىزدىڭ لابوراتيامىزدا جەتىلدىرىلگەن قارۋلار قىرعيقاباق سوعىس كەزەڭىنىڭ قۇپياسى رەتىندە ساقتالدى" - دەپ ەسكە تۇسىرەدى الىبەك اعامىز.
كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قۇلدىراۋى كەزىندە، سەكسەنشى جىلداردىڭ سوڭىن الا، «بيوپرەپاراتقا» قاتىسقان عالىمدار اقشا كوپ تىككەندەرگە الىبەك اعامىزدىڭ جانە وزدەرىنىڭ قۇپيا-سىرلارىمەن قوسىلا وزدەرى دە ساتىلا باستادى. وسىلايشا، ولتىرگىش كەسەپات باكتەريالار ساددام حۋسەين مەن ۋساما بەن لادەننىڭ كولدارىنا ءتۇستى.
الىبەكوۆ قازاقستانداعى ستەپنوگورسك زەرتتەۋ ورتالىعىندا اتى بەلگىلى مامان ەدى. قاۋىپتىلىگى سونشالىق، زەرتتەۋ جۇمىستارى جەراستى يادرولىق قورعانىس پانالارىندا جۇرگىزىلەتىن. وسىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قاقپاسى جوعارىداعى سۋرەتتە بەينەلەنگەن.       
"شەتەلدىكتەر «بيوپرەپاراتتىڭ» كانىگى عالىمدارى ءۇشىن قانداي قۇن بەرسە دە ۇتىلمايدى. ونىڭ بەرەتىن اقپاراتى ارقاسىندا، كوپتەگەن جىلعا سوزىلاتىن عىلىمي زەرتتەۋ شىعىنىنان جانە ۋاقىتىنان ۇتادى. كوپتەگەن عالىمدار ەۋروپا مەن ازياعا كەتتى، ال كەيبىرى مۇلدەم كوزگە كورىنبەي، تىنىش ءومىر سۇرۋدە. ەستۋىمشە، كەيبىر عالىمدار سولتۇستىك كورەيا مەن يراكقا ساتىلىپتى" - دەيدى عالىم اعامىز.
ءتىرى قالعان عالىمداردىڭ سانى از. قاناتجان اعامىز كوپتەگەن "قىمباتتى" ارىپتەستەرىن سۆەردلوۆسك اپاتىندا جوعالتقان. 1979 جىلى بولعان اپاتتا ءسىبىر وباسىن وندىرۋگە ارنالعان رەاكتور ىستەن شىعىپ، ۋلى بۇلت اسپانعا كوتەرىلگەن. كەڭەس وداعى 300-گە جاقىن ادام جازىقسىز ولگەن بۇل اپاتتى ونداعان جىلدار قۇپيا تۇردە ساقتادى.
كەڭەس وداعىنىڭ بيولوگيالىق قارۋ پروگرامماسىندا سەسپەي قاتىراتىن جالعىز باكتەريا ء"سىبىر وباسى" عانا بولعان.
دۇنيەجۇزىندە وتە قاتەرلى بيولوگيالىق قارۋدىڭ اسەرىن كورگەن از ادامنىڭ قاتارىندا الىبەكوۆ تە بار. ونىمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن 44 جاستاعى نيكولاي ۋستينوۆ اتتى زەرتتەۋشى قايعىلى وقيعاعا ۇرىنعان. 1988 جىلى ماربۋرگ ءۆيرۋسىنىڭ ەبولاعا اسەرىن زەرتتەۋ جۇمىسى كەزىندە بايقاۋسىزدا ەكى قاباتتاپ كيگەن قولعاپتارىنىڭ اراسىنان ساۋساعىنا ينە شانشىپ العان. ءتورت كۇن وتكەننەن كەيىن كوزدەرى قانتالاي باستاعان. مەديكتەر ونىڭ قانىن اۋىستىرعان، بىراق قان شاپشىپ، اۋزىنان اققان. 17 كۇندىك تىرشىلىك جانتالاسىنان كەيىن ىشكى اعزالارى ەرىپ، اقىرىندا قايتىس بولعان. دەنەسى سۋىماي تۇرىپ، جۇمىستاستارى ۋستينوۆتىڭ قانىنان ورنەك الىپ، پروبيركالاردا ۆيرۋستى ءوسىرىپ، زىمىراننىڭ وقتۇمسىقتارىنداعى ىدىسقا قۇيىپ تولتىرعان.
"بۇلاي جاساۋدىڭ قاتە ەكەنىن كەيدە ويلايتىنمىن", - دەپ قايتادان قالىڭ ويعا شومادى عالىم اعامىز.
بۇل جاعدايدان كەيىن دە، باتىس تا قاراپ وتىرماس دەپ سەنىپ، ميلليونداعان قاراجاتتى جاڭا بيولوگيالىق قارۋ ءۇشىن جۇمسادى. 1991 جىلى امەريكاعا بارعان كەزىندە مۇنىڭ سەبەپ بولماعانىنا كوزى جەتىپتى-ءمىس. 1992 جىلى امەريكاعا قاشادى. قازىر وزگەرگەنىن بايانداپ وتىر.
رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى بولعان بوريس ەلتسين حيميالىق قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قولباسشىسى بولعان گەنەرال اناتولي كۋنتسەۆيچتى قىزمەت ورنىنان بوساتتى.
توم مانگولد پەن دجەف گولدبەرگ "وبالاردىڭ سوعىسى" كىتابىندا مىنالاردى جازادى: "كۋنتسەۆيچ 5 توننا VX نەرۆتى گاز كومپونەنتتەرىن سيريالىق دەلدالدارعا ساتىپ جاتقانىندا ۇستالعانى ءمالىم. بۇل بالەنىڭ سوڭعى ايالداماسى يراك دەگەن بولجام بار."
گەنەرال كۋنتسەۆيچ سيريالىقتارعا VX جۇيكە گازىن ساتپاقشى بولعاننان كەيiن كىزمەتiنەن بوساتىلدى. ەازۋشى مانگولد جانە گولدبەرگ: "كۋنتسەۆيچتiڭ بiر قالتا اقشا ءۇشiن، 800 كيللوگرام حيميالىق زاتتاردى اتتارى بەلگiسiز بىرەۋلەرگە ساتپاقشى بولعانىن" قاعيدا ەتەدi. الiبەكوۆ جۇرگiزگەن زەرتتەۋلەردiڭ جەمiستەرi ەندi تەرروريزم قاۋiپiنە اينالدى.
الىبەكوۆ تە كۋنتسەۆيچ سەكىلدى دۇنيەگە تانىمال بولىپ، بيولوگيالىق قارۋ جايىندا اڭگىمە قوزعالعاندا "كۇندەلىكتى جۇمىسىمدا بۇل قاتەردىڭ الدىن الىپ، اسەرىن جوققا شىعارۋعا تالپىنۋدامىن. بىرنەشە جىل بۇرىن بۇزعان انتىمنىڭ ايىبىن تولەۋ ءۇشىن مەديتسينالىق بورىشىم"- دەيدى. بىراق، ايتا كەتەتىن جاعداي ءوزىنىڭ دە نىساناعا تۇسكەنى جايلى اڭگىمەلەر بار، ويتكەنى، قازىرگى جۇمىس ورنى ۆاشينگتوننان تىس جەردە، ءسىبىر وباسى تاراتىلعان وشاقتا ورنالاسقان.
1992-دا اقش-قا سىيىنعاننان كەيىن، وبب تاراپىنان التى جىل بويىنشا قۇپيا تۇتىلعان كەن ەندى ساقتانۋسىز جۇرە باستادى.       
الىبەكوۆتىڭ قازىرگى ۋاقىتتا ءوز ءۇيىم دەپ جۇرگەن امەريكاسى جاراتىلۋىنا ءوزى كومەكشى بولعان بالەدەن زارداپ شەگۋدە. الىبەكوۆ "دارىگەرلەر قۇرمالاس مۋلتيۆيرۋس ۆاكتسيناسىن ويلاپ تابۋعا مىندەتتى", - دەپ ويلايدى. -  ويتكەنى، بۇگىنگى تاندا ءسىبىر وباسىمەن كۇرەسۋمەن بولساق، ەرتەڭىنە باسقا دا ىندەتتەردىڭ شىعۋى ابدەن ىقتيمال».

www.aspan-2001.narod.ru