كەڭ-بايتاق قازاق دالاسى بەس مەملەكەتپەن شەكارالاس جاتىر. سونىڭ ىشىندە سولتۇستىكتەگى كورشىمىز رەسەي مەن شىعىسىمىزدا 1 460 شاقىرىم شەكارامىز شەكتەسىپ جاتقان قىتايدىڭ قازاقستانعا اسەرى مول. كسرو كەزىندە بىزگە "اعا حالىق" بولعان رەسەيدىڭ قازىر دە اقورداعا ايتارلىقتاي سالماعى بار. بۇل ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، سوڭعى جىلدارى قىتايدىڭ دا ەلىمىزدەگى ىقپالى كۇشەيىپ كەلەدى.

شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي شىرعاسىنا شىم-شىمداپ باتىپ بارا جاتقانىمىز شىندىق. رەسمي جانە بەيرەسمي دەرەكتەردە قىتايدان العان قارىزىمىزدىڭ از ەمەس ەكەنى ايتىلادى. بۇعان قوسا قازبا بايلىقتارىمىزدىڭ دا قىزىعىن قىسىق كوزدەر كورىپ ءجۇر دەگەن سوزدەر بار. قىسقاسى، قۇدايى كورشىمىزدىڭ قازاق دالاسى دەگەندە قۇلقىنى كەڭىپ، ارانى اشىلىپ كەلە جاتقانى انىق.

قىتاي بولسىن، رەسەي بولسىن كەز-كەلگەن كورشىمىز قازاقستاندى بەس ساۋساعىنداي بىلەدى. ءتىپتى كورشىلەرىمىز عانا ەمەس، الىس-جۋىق شەتەل عالىمدارى ەلىمىزدى الاقانىنداعىداي اڭدىپ وتىر. ەلدە نە جاعداي ورىن الىپ جاتىر ءبارىن كوزبەن كورگەندەي جازىپ-سىزادى. سونداعى اڭديتىنى ەلىمىزدەگى مىڭ ءتۇرلى مۇددەلەرىنىڭ جاي-كۇيى ەكەنى بەلگىلى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان قىتايدىڭ ءار وبلىسىندا ورتا ازيا ءوڭىرىن ارنايى زەرتتەيتىن ورتالىقتار جۇمىس ىستەيتىن كورىنەدى. ءتىپتى ءوز ەلىمىزدە 5 كونفۋتسي ينستيتۋتى اشىلىپ، وندا 14 مىڭ ستۋدەنت ءبىلىم الىپ جاتىر ەكەن.

ال قازاقستاندا قىتايتانۋ ىسىمەن عىلىمي تۇردە اينالىساتىن بىردە-ءبىر ينستيتۋت بولعان جوق. سول سەكىلدى وزگە دە ورتاق قارىم-قاتىناسىمىز قويۋ قۇدايى كورشىلەرىمىزدى تانىپ-بىلۋگە تالپىنبايمىز. ەلىمىز اقپارات قۇرالدارى الىس شەتەلدى ايتپاعاندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار كورشىلەرىمىزدىڭ كۇي-جايىنا كوز سالمايدى. باسقاشا ايتساق، «پۋتين ايۋ ءمىنىپ، اڭ اۋلايدى» نەمەسە «قىتايدا ۇرلىق جاساعان ادامنىڭ ساۋساعىن كەسەدى» دەگەن اڭىز-اڭگىمەلەردەن اسا الماي ءجۇرمىز.

جاقىندا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ، كورشىلەرىمىزگە عىلىمي تۇرعىدان كوز سالۋ ماقساتىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتىنىڭ جانىنان «قىتايتانۋ عىلىمي ينستيتۋتى» قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان عىلىمي ورتالىقتىڭ باعىت-باعدارى جانە جۇمىس جوسپارىمەن تانىسۋ ماقساتىندا ينستيتۋت ديرەكتورى، اقىن، اۋدارماشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دۇكەن ماسىمحانۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان «قىتايتانۋ ينستيتۋتى» جايلى تولىقىراق ايتىپ بەرسەڭىز.

- جالپى ءبىر مەملەكەتتىڭ وزگە مەملەكەتتەردى زەرتتەپ وتىرۋى - وركەنيەتتى ەلدەردە ەجەلدەن قالىپتاسقان ءۇردىس. بىراق بۇل ءۇردىستىڭ ماقساتى مەن مىندەتى زاماننىڭ اۋىسىپ، ۋاقىتتىڭ جاڭالانۋىمەن وزگەرىپ تە وتىراتىنى جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، وتكەن عاسىرلارداعى باتىس ەلدەرىنىڭ شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋى، كوپ جاعدايدا ىرگە كەڭەيتۋگە جول اشۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان بولاتىن. ال بۇگىنگى كۇنى دە بۇنداي زەرتتەۋلەردىڭ ستراتەگيالىق ماقساتى مەن وزەكتىلىگى بالەندەي السىرەي قويعان جوق. «قىتايتانۋ» عىلىم رەتىندە وتكەن عاسىرلاردا باتىس ەلدەرىندە سول باياعى ىرگە كەڭەيتۋ ماقساتىندا قالىپتاستى دا، كەيىندەپ، ەلتانۋ عىلىمىنا اينالىپ قالدى. ارينە، اقش، رەسەي سەكىلدى الپاۋىت ەلدەردەگى قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ ستراتەگيالىق ءمانى مەن ماقساتى ءالى دە السىرەي قويعان جوق. ال قازاقستان ءۇشىن، قىتايتانۋ عىلىمى ساياسي-ستراتەگيالىق تۇرعىدان دا، ەلتانۋ عىلىمى رەتىندە دە قاجەت. قاجەت بولعاندا جاي قاجەت ەمەس، وتە قاجەت. سەبەبى بۇگىنگى قحر ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقاراداعى سەنىمدى ارىپتەسى، دوس ەل، تاتۋ كورشىسى دەيمىز. كورشىمەن، دوسپەن تاتۋ بولۋ ءۇشىن دە ءبىز ونى ابدەن، جان-جاقتى تانىپ-ءبىلۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، قىتايدىڭ دەموگرافيالىق ەكسپانتسياسىنان ىرگەسىندە وتىرعان ءبىز تۇگىلى، ەۋروپادا، تىنىق مۇحيت ايماعىندا، افريكادا، ءتىپتى ۇلى مۇحيتتاردىڭ ارعى بەتىندە جاتقان ەلدەر دە قاۋىپتەنەدى. الايدا ىرگەسىندە وتىرعان جاپونيا، كورەيا، ءۇندىستان، نەپال، لاوس ت.س.س. كوپتەگەن ەلدەر قىتايمەن تاتۋ-ءتاتتى بەيمارال ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇنىڭ سەبەبى نە؟ بۇنىڭ باستى سەبەبى قىتايدى جاقسىلاپ زەرتتەپ ءبىلۋ-بىلمەۋدە جاتىر. ەگەر قىتاي حالقىنىڭ مەنتاليتەتىن، رەسمي پەكيننىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن، ەل ىشىندەگى بارلىق جاعدايدى جاقسى بىلەتىن بولساق، قىتاي بيلىگىنىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىنە قالت جىبەرمەي نازار اۋدارىپ وتىراتىن بولساق، جالپى وزىمىزگە كەلەر كەز-كەلگەن زيان مەن قاۋىپ-قاتەرگە، سىيلاسىپ وتىرىپ-اق جول بەرمەۋگە بولادى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق پەن قىتاي جەر جارالىپ، سۋ اققاننان بەرى كورشى بولىپ، ازيا قۇرلىعىن قاتار مەكەندەپ كەلە جاتقان حالىقتار. تاريحتاعى اۋمالى-توكپەلى زامانداردىڭ كەسىرىنەن تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە قاتىستى جازبالار وزىمىزدە ساقتالماي قالدى. وسى اقتاڭداقتاردىڭ ورنىن دا قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ كومەگىمەن تولتىرۋعا بولادى. قىسقاسى ءبىز «قىتايدىڭ جان سانى كوپ ەكەن، ەكونوميكاسى مەن اسكەري قۋاتى وتە مىقتى ەكەن، بىزگە كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى ەلدەن قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن» دەپ باسقا ءبىر جاققا كوشىپ كەتە المايمىز عوي.... ەندەشە ءبىز ءارى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىن، ءارى ول ەلمەن تاتۋ كورشىلىك، سەنىمدى دوستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ ءۇشىن قىتايتانۋ عىلىمىن جانداندىرۋىمىز كەرەك.

قىتايدىڭ 22 ولكە، 5 اۆتونوميالىق ولكەسىنىڭ بارىندە گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسى بار. سول اكادەميالاردىڭ بارىندە ورتا ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەيدى. بۇعان كوپتەگەن ولكە-قالالارداعى مەملەكەت قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، سونداي-اق جوو جانىنداعى ورتا ازيا ەلدەرى اقپاراتتىق-تالداۋ ورتالىقتارىن قوسىڭىز. ولاردىڭ كەيبىرەۋى قحر قۇرىلعان كەزدە بىرگە قۇرىلعان. ونداعى ءار ءبىر ينستيتۋت پەن ورتالىقتارىندا كەم دەگەندە 10-20 قىزمەتكەر جۇمىس جاسايدى.

بىزدە جاڭا اشىلىپ جاتقان قىتايتانۋ ينستيتۋتىنىڭ موينىنا جۇكتەلىپ وتىرعان مىندەتتەر مەن ماقساتتارىنىڭ اۋقىمىن وسىدان-اق شامالاي بەرۋگە بولادى. اتام قازاق «ەشتەن كەش جاقسى»، «جوقتان بار جاقسى» دەگەن عوي.

الداعى ۋاقىتتا ينستيتۋت قحر ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى باعىت-باعدارىن، رەسمي پەكيننىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىمەن، تايۆانمەن، باتىس الەمىمەن، تۇركى الەمىمەن، يسلام الەمىمەن، ورتا ازيا ەلدەرىمەن (ونىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاق ەلىمەن) قارىم-قاتىناسىن زەرتتەۋگە كوبىرەك دەن قوياتىن بولادى.

سونىمەن بىرگە اتالعان ينستيتۋت قحر-نىڭ ءوز ىشىندەگى ەتنوسارالىق، دىنارالىق، ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى مەن جالپى بەتالىسى تۋرالى دا عىلىمي بولجام جاساپ، ءوزىمىزدىڭ بيلىك بۇتاقتارى مەن جالپى وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىراتىن بولادى. بۇدان تىس، قىتاي مۇراعاتتارىنداعى ەجەلگى قازاق (تۇركى) تاريxى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناقتاپ شىعارۋ; ايگىلى قىتاي عالىمدارىنىڭ ەجەلگى قازاق (تۇركى) تاريxى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى زەرتتەۋلەرىن، سونىمەن بىرگە قىتاي xالقىنىڭ (xان زۋ) مەنتاليتەتى مەن تانىم-تالعامىن قازاق وقىرماندارىنا تانىستىرۋ ماقساتىندا قىتاي ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىعارۋ دا ينستيتۋت جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق ينستيتۋت ەلىمىزدىڭ سالالىق مينيسترلىكتەرى مەن ۇلتتىق كومپانيالارىنان جانە جەكە تۇلعالاردان ارنايى تاپسىرىس قابىلداي وتىرىپ، ولاردى ۋاقتىلى، ساپالى ورىنداپ بەرۋگە دە ىقىلاستى ەكەنىن قاپەرلەرىڭىزگە سالامىز.

- بۇل ينستيتۋتتى قۇرۋ جايلى كءوپتەن بەرى ايتىلىپ جءۇءردى. كىمنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلىپ جاتىر؟ قاي مەملەكەتتىك ورگان جاۋاپتى بولادى، قالاي قارجىلاندىرىلادى؟

- بىزبەن، ياعني قازاقستانمەن كورشىلەس ەلدەردىڭ قاي-قايسىسىن الساڭىز دا، ولارمەن قارىم-قاتىناستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى، وزىندىك سىر-سيپاتى، مازمۇن-مانەرى بار. ول قارىم-قاتىناستاردىڭ باعىت-باعدارلارى دا سان الۋان. كورشىلەس ەلدەر اراسىنداعى رۋحاني-مادەني ۇندەستىكتىڭ، تاريحي ساباقتاستىقتىڭ، ساياسي سارىنداستىقتىڭ سىندارلى دا ساليقالى ۇدەرىسىن ساقتاي ءبىلۋ – بۇگىنگى زاماننىڭ اۋقىمدى دا وزەكتى تالاپتارىنىڭ ءبىرى. كورشىلەس ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك مۇددەلەرى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنىڭ ۋاقىتتىڭ، زاماننىڭ، ادامداردىڭ رۋحاني دۇنيە-تانىمىنا اسەرى، ىقپالى قالاي بولماق؟ بۇل دا ۇنەمى باستى نازاردا بولۋعا ءتيىستى اۋقىمدى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ءبىز بۇل راۋىشتەگى ماسەلەلەرگە دەر كەزىندە ءجىتى ءمان بەرىپ، مۇقيات نازار اۋدارىپ وتىرمايتىن بولساق، ماسەلە قوردالانىپ بارىپ ۋشىعىپ كەتسە، ونىڭ زاردابى ءتىپتى دە ۇلكەن بولادى.

نەگىزىندە بارلىق كورشىلەرمەن، مەيلى ول رەسەي نەمەسە قىتاي، الدە وزبەكستان، قىرعىزستان... بولسىن، ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستار بەلگىلى زاڭدىق، قۇقىقتىق نەگىزگە سۇيەنەدى دە، ءوزارا وتە ۇقساس تاجىريبەمەن جۇرگىزىلەدى. ال ساياسي-ستراتەگيالىق، رۋحاني-مادەني قارىم-قاتىناس مۇلدەم ءبىر بىرىنە ۇقسامايتىن، باسقا-باسقا ءادىس-تاسىلدەرمەن جۇزەگە اسىرىلادى. ول سالاداعى ءبىزدىڭ رەسەيمەن قاتىناسىمىز ءبىر توبە، وزبەكستانمەن نەمەسە قىرعىزستانمەن تاعى باسقا. كورشىلەردىڭ ىشىندە قىتايمەن مادەني-رۋحاني، ساياسي-ستراتەگيالىق قارىم-قاتىناستىڭ ورنى مۇلدە بولەك. ەڭ اۋەلى – بۇل ءالى كۇنگە دەيىن جەتكىلىكتى زەرتتەلمەي كەلە جاتقان، مۇلدە تىڭ سالا. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ قىتايدى بىلەمىز دەۋىمىزدىڭ ءوزى دە تىم ءۇستىرت پىكىر. قىتايدى بىلە بەرمەيتىنىمىز، اسىرەسە تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتا ابدەن بايقالىپ قالدى. بۇل ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى مەن بەتالىسى اسىرەسە قىتايتانۋشى-عالىمدارعا انىق بايقالىپ تۇرار ەدى. سوندىقتان دا ءبىز وتانعا ورالعان كۇننەن باستاپ اتالعان باعىتتا ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدىڭ قاجەتتىگىن، جۇيەلى ىزدەنىستەر جاساۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتىپ، جوعارى-تومەنگە دابىل قاعىپ كەلگەن بولاتىنبىز. بۇل رەتتە كۇندەلىكتى باق-تا ايتىپ، جازىپ كەلە جاتقانىمىزدى ايتپاعاننىڭ وزىندە، 2001 جىلى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا ارنايى ۇسىنىس رەتىندە وسى ماسەلەنى كوتەردىك. ودان كەيىن قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ءبىر نەشە مارتە قابىلداۋىندا بولعانىم بار. ءبىر جولى قىتايتانۋ ينستيتۋتىن قۇرۋدىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ، الدىن-الا ارنايى دايىنداپ اپارعان تۇعىرناما-جوسپارىمدى قولىنا ۇستاتتىم. ول كىسى ءوزى دە ەلىمىزدىڭ ءىشى-سىرتىنا اتى ءماشھۇر قىتايتانۋشى-عالىم بولعاندىقتان، اتالعان ينستيتۋتتىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىلىعى مەن كوكەيكەستىلىگىن وتە جاقسى بىلەدى عوي، سوندىقتان بولار، «بۇل ينستيتۋتتى تەزدەتىپ اشۋ كەرەك» دەپ بىردەن كەسىپ ايتتى. ال ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ رەكتورى، قر ۇعا اكادەميگى ە.ب.سىدىقوۆ مىرزاعا ەكى كۇننىڭ بىرىندە ايتىپ جۇرگەن ماسەلە بولاتىن. سونىمەن بيىل جىل باسىندا ەرلان ءباتتاشۇلىنىڭ تاپسىرماسىمەن اتالعان ينستيتۋتتى قۇرۋدىڭ دايىندىق جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتىك. سونىمەن ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا قىتايتانۋ ينستيتۋتىن قۇرۋ تۋرالى رەكتوردىڭ جارلىعى شىقتى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا مەن كونكۋرستىق نەگىزدە اتالعان ينستيتۋتقا ديرەكتور بولىپ تاعايىندالدىم.

- جۇمىس قاشان باستالادى، قىزمەتتىك قۇرامدارىڭىز قانداي، قانشا ادام جۇمىس ىستەيسىزدەر؟

- جۇمىسى باستالىپ كەتتى دەۋگە بولادى. ويتكەنى قىتايتانۋ عىلىمىنا قاتىستى زەرتتەۋلەر بۇل ينستيتۋت قۇرىلماي تۇرىپ-اق اينالىسىپ جۇرگەن جۇمىسىمىز عوي. قازىر الدا اينالىسار عىلىمي جوبالارىمىز بەن اۋقىمدى تاقىرىپتارىمىزدى جۇيەلەپ جاتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا رەتىنە قاراي سول جوبالارىمىز بەن تاقىرىپتىق زەرتتەۋلەرىمىزدى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قۇزىرلى مەكەمەلەر مەن كومپانيالارعا ۇسىناتىن بولامىز. ال ينستيتۋتتىڭ قىزمەتتىك قۇرامىنا كەلسەك، ازىرشە شتاتتىق كەستە ءالى بەكتىلگەن جوق. بەكىتىلگەن كۇندە دە تىم كوپ بولا قويماس. ويتكەنى قازىرگى زاماننىڭ تالابى بويىنشا، تۇراقتى شتاتپەن اس ءىشىپ، اياق بوساتار الدە بىرەۋلەردى جيناپ العاننان گورى، مىقتى مامانداردى عىلىمي جوبانىڭ قاجەتىنە قاراي بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە كەلىسىم-شارتپەن جۇمىس ىستەتكەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

- ءبىزدىڭ ەلدە قىتاي مەملەكەتى جايلى تۇسىنىك تىم تاياز ەكەنىن ايتىپ وتىرسىز. سىزدەردىڭ ينستيتۋت وسىنداي تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتە الا ما؟

- ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ ىشىندە دە، قاراپايىم تۇرعىندار اراسىندا دا، قىتاي تۋرالى مىناداي ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار: ونىڭ ءبىرى، قىتايدى «تۇككە تۇرمايتىن، قاۋقارسىز، ءالجۋاز» ەل دەپ ەسەپتەيتىن كوزقاراس. بۇل ارينە، سوناۋ كسرو كەزىندەگى قىتايعا قارسى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ قالدىعى. ءيا، كسرو دۇرىلدەپ تۇرعان زامانداردا قىتاي شىنىمەن دە «تۇككە تۇرمايتىن» ءالسىز مەملەكەت بولاتىن. ال قازىر ونداي ەمەس. قحر قازىر الەمدىك ەكىنشى ەكونوميكاعا اينالىپ ۇلگەرگەن الىپ دەرجاۆا ەكەنىن ساياساتتان ءسال عانا حابارى بار ادامنىڭ ءبارى بىلەدى. ەكىنشى پىكىر، قىتايدان «باسىپ الادى، جاۋلاپ الادى، جەرىمىزدى تارتىپ الادى» دەيتىن ۇرەي. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل دا تىم ۇشقارى پىكىر. قازاقتا «وزىڭە ءوزىڭ مىقتى بول، كورشىڭدى ۇرى تۇتپا» دەگەن جاقسى ماقال بار. وسى ماقالدى كورشى وتباسىلار دەڭگەيىنەن كوتەرىپ، حالىقارالىق ستراتەگيالىق پرينتسيپ رەتىندە دە باسشىلىققا الساق ۇتىلمايمىز. حالىقارالىق قارىم-قاتىناستا كىمنىڭ زاڭى سولقىلداق، قاي ەلدە پاراقورلىق جايلاعان، قاي ەلدىڭ تۇرعىندارى پاتريوت ەمەس، قاي ەلدىڭ تۇرعىندارى ەرتەڭىنە دەگەن نىق سەنىممەن ءومىر سۇرمەيدى، سول ەل ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەلدىگىن جويىپ تىنىش تابادى. سوندىقتان، ەلىڭە، جەرىڭە، تاۋەلسىزدىگىڭە يە بولىپ قالۋ-قالماۋ ەڭ اۋەلگى كەزەكتە ءوزىڭنىڭ تىرلىگىڭە بايلانىستى. وسى تۇستا ءبىر مىسال، وڭتۇستىك ازياداعى سينگاپۋر، مالايزيا، تايلاند سەكىلدى ءبىراز ەل سوڭعى 30 جىلدىڭ اۋقىمىندا كۇرت قىتايلانىپ كەتتى. ال جوعارىدا ايتقان جاپونيا، ەكى كورەيا، ءۇندىستان، نەپال، لاوس ت.س.س. قىتايمەن ىرگەلەس جاتقان كوپتەگەن ەلدەر ءبىر قىتايدى ءوز جەرىندە ءبىر كۇن تۇراقتى تۇرعىزباي-اق، ەسەسىنە قىتايمەن «تاتۋ-كورشى، دوس ەل» رەتىندە ىڭ-شىڭسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر.

ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ بىرىنشىدەن، بيلىك حالقىمىزدىڭ ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە، بولاشاعىنا سەنىمدى، ەرتەڭىنەن الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى شارت-جاعداي تۋعىزۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، پاراقورلىقتى جويىپ، وتانشىلدىق تاربيەنى كۇشەيتۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، ماڭايداعى بارلىق كورشىلەر تۋرالى (تەك قانا قىتاي ەمەس) عىلىمي زەرتتەۋلەردى كۇشەيتىپ، ەل تۇرعىنگدارى مەن بيلىك بۇتاقتارىن عىلىمي تۇسىنىكپەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. ال ءبىزدىڭ ينستيتۋت قىتايتانۋ عىلىمى باعىتىنداعى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسۋمەن بىرگە، جوعارىدا ايتقانىمداي، قىتاي xالقىنىڭ (xانزۋ) مەنتاليتەتى مەن دۇنيە تانىمىن، تانىم-تالعامىن، تۇرمىس-سالتىن ەلىمىز وقىرماندارىنا تانىستىرۋ ماقساتىندا قىتاي ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى ۇلگىلەرىن، تاڭداۋلى فيلمدەرىن، تاڭداۋلى دراممالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋمەن دە اينالىساتىن بولادى.

جالپى قىتايتانۋ ينستيتۋتى قۇرىلماي تۇرىپ تا قىتايتانۋ عىلىمى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاپ-جاقسى وركەن جايىپ كەلە جاتقان بولاتىن. قازىر قازاقستاندا وي-ساناسى ازات، جاس قىتايتانۋشىلار شوعىرى بار. ولاردىڭ ءبارى ءوز جۇمىسىن بەلسەندى تۇردە جالعاستىرىپ، ەلىمىز تۇرعىندارىن قاجەتتى اقپاراتپەن ۋاقتىلى قامتاماسىز ەتىپ تۇراتىن بولسا، قازاقستان مەن قحر قارىم-قاتىناسىندا ۇشقارى پىكىرلەر مەن ۇرەيلەرگە ورىن قالماعان بولار ەدى.

- قىتاي مۇراعاتتارىنداعى ەجەلگى تۇركى، قازاق تايپالارى تاريxى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى ىزدەۋ جۇمىسى قالاي جۇرەدى؟

- قىتاي مۇراعاتتارىنداعى ەجەلگى تۇركى، قازاق تايپالارى تاريxى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناۋ دەگەن ماسەلەگە كەلسەك، بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ وتاندىق عالىمدارىمىز بولسىن، قىتايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز بولسىن، قىتاي مۇراعاتىنان ەجەلگى قازاق (تۇركى) تاريحىنا قاتىستى ءبىراز دەرەكتەردى جيناپ الىپ، اۋدارىپ جارىققا شىعاردى. ءسويتىپ ول ەڭبەكتەر ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كوپتەگەن اقتاڭداق بەتتەرىن تولتىرۋدا ەرەكشە يگى اسەرىن تيگىزگەنى ءسوزسىز. الايدا بۇل ەڭبەكتەردىڭ دەنى تاريحي فاكتىلەردى وزەك ەتكەنى جاسىرىن ەمەس. ءبىز الداعى ۋاقىتتا تاعى دا قىتاي مۇراعاتتارىنان ەجەلگى قازاق (تۇركى) مادەنيەتى مەن ونەرىنە قاتىستى دەرەكتەردى جيناقتاپ، قازاق تىلىنە اۋدارۋدى كوزدەپ وتىرمىز. ونداي دەرەكتەردىڭ ءبىر پاراسى قازىردىڭ وزىندە قولىمىزدا بار. ال كەم-كەتىگىن قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگى ارقىلى قىتايدىڭ ورتالىق مۇراعاتتارىنان الاتىن بولامىز.

- قىتايداعى قازاقتار ماسەلەسى جايلى ايتارىڭىز...

- ءيا، 2016 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ قىتاي كپ وك-ءنىڭ قاۋلىسىمەن جالپى ەل كولەمىندە، ونىڭ ىشىندە نەگىزگى نۇكتە رەتىندە شۇار-دا «ءۇش ءتۇرلى كۇشپەن كۇرەس» دەپ اتالاتىن ساياسي ناۋقان ورىستەگەن بولاتىن. «ءۇش ءتۇرلى كۇشپەن كۇرەس» دەگەنى – ءدىني ەكسترەميزممەن، تەرروريزممەن، سەپاراتيزممەن كۇرەس دەگەن ءسوز. بۇل «كۇرەس» اسىرەسە 2017 جانە 2018 جىلدارى شىنجاڭ ولكەسىندە وتە سۇراپىل ءجۇردى. سول جىلداردا، كەيبىر وڭىرلەردەگى جەرگىلىكتى قۇقىق قورعاۋشىلار مەن كەيبىر شەنەۋنيكتەردىڭ اسىرا سىلتەپ جىبەرگەنى سونشالىق، ايتىلمىش «كۇرەس» بارىسىندا، كوپتەگەن جازىقسىز جانداردىڭ جاپا شەككەنى دە جاسىرىن ەمەس. ماسەلەن، ۋاتساپ قولدانعانى ءۇشىن، ناماز وقىعانى ءۇشىن، ۇيىنەن «قۇران» كىتاپ شىققانى ءۇشىن، كەيبىر جەرلەردە ءتىپتى قازاقستانعا كەلىپ ىقتيارحان العانى ءۇشىن، ت.س.س. ارەكەتتەرى ءۇشىن ونداعى قانداستارىمىزدىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدە جازاعا (سوتتالۋ، ساياسي ۇيرەنۋگە تارتىلۋ، پاسپورتى تارتىپ الىنۋ، ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋ قۇقى شەكتەلۋ) تارتىلعانى بەلگىلى.

زارداپ شەككەن اعايىنداردىڭ مۇڭ-مۇقتاجى سول 2017 جىلدىڭ وزىندە-اق ءار ءتۇرلى كانالدارمەن ەلباسىنىڭ نازارىنا جەتكىزىلدى. ن.ءا.نازارباەۆ سول كەزدەگى ءسىم ءمينيسترى ق.ءابدىراحمانوۆ مىرزاعا ارنايى تاپسىرما بەردى. سودان باستاپ قازاق بيلىگى رەسمي پەكينمەن ءجيى-ءجيى ەكى جاقتى سويلەسۋلەر وتكىزدى، ءوزارا دەلەگاتسيالار الماسىپ، جاعدايدى ءجىتى زەرتتەپ، ماسەلەنى وڭتايلى شەشۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى. سونىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك، بيىل جىل باسىنان بەرى ونداعى جاعداي ەپتەپ قالىپقا ءتۇسىپ، جازىقسىز قامالعان جۇرتتىڭ ءبىرازى بوستاندىققا شىعىپ، پاسپورتى جينالىپ الىنعانداردىڭ پاسپورتى قايتارىلىپ بەرىلىپ، قازاقستانعا قىدىرىپ كەلەم دەۋشىلەرگە دە، ءتىپتى ەستۋلەرگە قاراعاندا، كوشىپ كەلەم دەۋشىلەرگە دە رۇحسات بەرىپ جاتقان كورىنەدى. ءسوز بولىپ وتىرعان ماسەلە بويىنشا رەسمي پەكينگە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ دا ىقپالى از بولعان جوق. ءبىزدىڭ ءوز ەسەبىمىز بويىنشا، بۇل ناۋقان وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي مۇلدە سايابىرلاپ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن الەۋمەتتىك جاعداي ءوزىنىڭ قالىپتى ىرعاعىنا كوشۋگە ءتيىس.

- «وتانداستار قورى» مەن قازاق قاۋىمداستىعى جاقىندا «قازاق كۋالىگى» دەگەن قۇجاتتى اينالىمعا شىعاراتىنىن ايتتى. «ورالمان كۋالىگى»، «ىقتيار حات» الۋ ماشاقاتىنا ەندى وسى كۋالىك قوسىلماي ما؟

- وسى «وتانداستار قورى» قۇرىلدى دەگەندى ءبىر قۇلاعىم شالىپ قالعانىم بار. نە ىستەپ جاتقانىنان ناقتى حابارىم جوق. «ورالمان كۋالىگى» دەگەن ءبىر كەزدەگى «قازاق كۋالىگى» دەگەن قۇجاتتىڭ ورنىنا بەرىلگەن دۇنيە ەدى عوي. ايىرماشىلىعى «قازاق كۋالىگىن» دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى قانداستاردىڭ شەتەلدەن العان جەكە كۋالىگىنە نەگىزدەلىپ بەرە بەرەتىن. كەيىن ونى جويىپ، ورنىنا «ورالمان كۋالىگىن» رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق، قالالىق كوشى-قون باسقارمالارى بەرەتىن بولدى. كوشى-قون باسقارمالارى ونى بەرۋدىڭ ءتارتىبىن ازاماتتىق بەرۋدەن دە قيىنداتىپ جىبەرگەن كەزى بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە وسىنىڭ ءبارى بوس اڭگىمە. ودان گورى اتالمىش «قور» شەتتەن كەلگەن اعايىندار مەن شەتەلدە تۇرىپ جاتقان اعايىنداردىڭ ناقتى پروبلەماسىن شەشۋمەن، ولارعا ناقتى كومەك كورسەتۋمەن ايلانىسۋ كەرەك. قانداسىمىز با، شەتەلدەن كوشىپ كەلدى مە، ولارعا ازاماتتىق الۋدىڭ ءتارتىبىن جەڭىلدەتسىن، قاراپايىم شارۋا بولسا ولارعا ەگىستىك، جايىلىمدىق جەر ماسەلەسىن شەشۋگە كومەكتەسسىن، ماماندىق يەسى مە، وعان جۇمىس تاۋىپ تاۋىپ بەرسىن. كاسىپكەر مە، 4-5 جىل سالىقتان بوساتۋعا ىقپال ەتسىن... قانداس پا، شەتەلدە تۇرا ما، قانداي مۇقتاجدىعى بار، زەرتتەسىن، ءسويتىپ ناقتى كومەك جاساسىن! بولماسا، كوكەك-شاينەك دەپ ءبىر بولماشى قۇجاتتى ارى اۋدارىپ، بەرى توڭكەرگەننەن ماي شىعا ما؟! اينالىپ كەلگەندە، اباي اتام ايتقانداي «بايدا مەيىر، كەدەيدە پەيىل دە جوق....» دەگەننىڭ كەرى بولماۋى كەرەك.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz