ادەتتە شەتەلدىك مونوپوليستەر ازاتتىق العان ەلدەردە ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ تابىستى سالالارىن - كەن شىعارۋ، وڭدەۋ ءوندىرىسىن يەلەنەدى. ساتىپ الۋ، پارا بەرۋ جولىمەن بيلىك تەتىكتەرىنە دە مۇددەلەس لوببيستەرىن كىرگىزىپ، كوپ جەڭىلدىكتەرگە يە كەلىسىم-شارتتارعا قول جەتكىزەدى. قولدارى جەتكەسىن ءوز تالاپتارىن زورلاپ ۇسىنىپ، بۇل ەلدەردى ىشتەن قاناي باستايدى. شەتەلدىك مونوپوليستىك قاناۋدىڭ بىرتە-بىرتە مەملەكەتتىك مونوپوليستىك قاناۋعا ۇلاسۋى «جۇمىسشى تابىن» جانە حالىقتىڭ باسقا دا بولىكتەرىنىڭ نارازىلىقتارىن تۋدىرادى. وسىدان تۋىندايتىن ەلدەگى كوپتى تولعانتقان جالپىۇلتتىق داعدارىستار تەرەڭدەي كەلە، بۇل ادەتتە قالىڭ بۇقارانى بەلسەندى قيمىلعا، اشىق قارسىلىقتارعا بارۋعا يتەرمەلەيدى. مونوپوليستتەردىڭ زورلىق-زومبىلىعى مەن وزبىرلىعى، جەمقورلىقپەن بىلعانعان جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ ولارمەن سىبايلاستىعى، وزگەگە تاۋەلدىلىك، ەكونوميكالىق تاپشىلىق پەن تۇرمىستاعى مۇقتاجدىق، ەڭبەكشىلەردىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقسىزدىعى جۇمىسشى تابى مەن حالىقتىڭ باسقا جىكتەرىن كوشەلەرگە شىعارادى. ءوز قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتىپ ولار جاپپاي ەرەۋىلگە شىعۋ سياقتى تاسىلدەرگە ءجيى-ءجيى بارادى. وسىلاي بيلەۋشى تاپ دارمەنسىزدىگىنەن حالقىن قاناۋشى تاپقا قارسى "ارانداتادى".

ادەتتە شەتەلدىك مونوپوليستەر ازاتتىق العان ەلدەردە ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ تابىستى سالالارىن - كەن شىعارۋ، وڭدەۋ ءوندىرىسىن يەلەنەدى. ساتىپ الۋ، پارا بەرۋ جولىمەن بيلىك تەتىكتەرىنە دە مۇددەلەس لوببيستەرىن كىرگىزىپ، كوپ جەڭىلدىكتەرگە يە كەلىسىم-شارتتارعا قول جەتكىزەدى. قولدارى جەتكەسىن ءوز تالاپتارىن زورلاپ ۇسىنىپ، بۇل ەلدەردى ىشتەن قاناي باستايدى. شەتەلدىك مونوپوليستىك قاناۋدىڭ بىرتە-بىرتە مەملەكەتتىك مونوپوليستىك قاناۋعا ۇلاسۋى «جۇمىسشى تابىن» جانە حالىقتىڭ باسقا دا بولىكتەرىنىڭ نارازىلىقتارىن تۋدىرادى. وسىدان تۋىندايتىن ەلدەگى كوپتى تولعانتقان جالپىۇلتتىق داعدارىستار تەرەڭدەي كەلە، بۇل ادەتتە قالىڭ بۇقارانى بەلسەندى قيمىلعا، اشىق قارسىلىقتارعا بارۋعا يتەرمەلەيدى. مونوپوليستتەردىڭ زورلىق-زومبىلىعى مەن وزبىرلىعى، جەمقورلىقپەن بىلعانعان جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ ولارمەن سىبايلاستىعى، وزگەگە تاۋەلدىلىك، ەكونوميكالىق تاپشىلىق پەن تۇرمىستاعى مۇقتاجدىق، ەڭبەكشىلەردىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقسىزدىعى جۇمىسشى تابى مەن حالىقتىڭ باسقا جىكتەرىن كوشەلەرگە شىعارادى. ءوز قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتىپ ولار جاپپاي ەرەۋىلگە شىعۋ سياقتى تاسىلدەرگە ءجيى-ءجيى بارادى. وسىلاي بيلەۋشى تاپ دارمەنسىزدىگىنەن حالقىن قاناۋشى تاپقا قارسى "ارانداتادى".

ءسويتىپ، قانۋشى مەن قانالۋشىنىڭ اراسىنداعى تاپتىق كۇرەستە جۇمىسشىلاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تالاپتارىنىڭ بەلگىلى ءبىر شەڭبەرى قالىپتاسادى. ادىلەتسىزدىكتەن تيتىقتاعان ولار جالاقىنى ءوسىرۋ تۋرالى، ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتۋ، جۇمىس كۇنىن ناقتىلاۋ، دەمالىس جانە باسقا دا تيەسىلى الەۋمەتتىك كومەكتەردىڭ ۋاقىتىلى دا تولىق تولەنۋىن، جۇمىسشى مۇددەسىنىڭ كاسىپوداق تاراپىنان قورعالۋىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتە باستايدى. بۇل زاڭدىلىق. بۇدان ەشقانداي دا قۇبىجىق جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇندايعا ولار شەتەلدىكتەرمەن اۋىز جالاسقان مەملەكەتتىك مونوپوليستەردىڭ وكتەمدىگىن تەجەۋ، ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا ماجبۇرلىكتەن بارادى.

تاريحتان بەلگىلى ءوز كەزەگىندە «جۇمىسشى تابى» شەتەلدىك جانە جەرگىلىكتى مونوپوليستەرمەن ىمىرالاسقان بيلىك پارتياسىنان كورى (بىزدە ول نۇروتاندىقتار), قاشاندا دەموكراتيالىق وپپوزيتسيالىق اعىمداردىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ وتىرعان. مۇنداي پروتسەستەر ءار ەلدە ءار ءتۇرلى جاعدايدا ءوربىپ، الا-قۇلا وربىسە دە جالپىدەموكراتيالىق جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ كەيبىر اعىمدارىمەن دە بىرلەسىپ جاتادى. الەۋمەتتىك-ساياسي قايشىلىقتاردىڭ ۋشىعۋى، مونوپوليستەردىڭ ەڭبەكشىلەردى ەزۋىنىڭ كۇشەيۋى كەي جاعدايدا حالىقتىڭ ەكىنشى بولىگى اۋىلدىڭ مال باققان قاراپايىم «شارۋالاردىڭ» دا جۇمىسشى تابىمەن بىرىگۋىنە العىشارتتار جاسايدى. ولاردىڭ بىرىككەن قيمىلدارى دا جالپى قاناۋشىلارعا قارسى باعىتتا جۇرەدى. قوعام تاراپىنان سوڭعى كەزدە ءجيى كوتەرىلىپ جاتقان ەلىمىزدەگى قىتاي قاناۋشىلارىنا بايلانىستى ماسەلەلەر دە وسىعان جاتادى.

ءبىر اۋماقتا باستالعان جۇمىسشى تابىنىڭ ادىلەتتى نارازىلىعى بىرتىندەپ ەلدىڭ باسقا دا وڭىرلەرىندە مۇددەلەس جۇمىسشى تابىنىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، ولاردىڭ سانى بۇقارالىق سيپات الادى. سەبەبى، قوعام دامۋىندا جۇمىسشى تابى ءار كەزدە دە ەڭبەكشىلەر مەن قانالۋشىلاردىڭ الدىڭعى قاتارلى كۇرەسكەرى، گەگومونى بولىپ كەلدى. تاريح تالاي رەت دالەلدەگەن مۇنداي تەكەتىرەس بۇگىندە قازاق مەملەكەتىندە دە كورىنىس بەرە باستادى. بۇعان بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ءار تۇپكىرىندە الەۋممەتتىك قاناۋشىلارعا قارسى بولىپ جاتىرعان قاراجامباس (ماڭعىستاۋ), كەنقياق (اقتوبە) مۇنايشىلارى مەن حرومتاۋداعى "قازحروم" اق جۇمىسشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك نارازىلىقتارى دالەل بولادى. الەۋمەتتىك نارازىلىقتاردىڭ تۋىنا نەندەي جاعدايلار تۇرتكى بولادى؟ ءبىر عانا مىسال: "وبششەستۆەننايا پوزيتسيا" گازەتىندە زاڭگەر، "ماڭعىستاۋ - تاعدىر" قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ق.بەسىنبەرگەنۇلى ەسىمدى ازامات مىنداي دەرەك كەلتىرەدى. ول: "وتكەن 2010 جىلى ەلىمزدە 80 ميلليون توننا ۇستىندە مۇناي شيكىزاتى وندىرىلگەن. ەندى وسى كولەمدى مۇنايدان تۇسكەن كىرىستى ەسەپتەپ كورەيىك. قازىرگى كەزدە مۇنايدىڭ باعاسى 95 دوللار. ەندى قاراڭىز، مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى (150 ءليترى) ورتا ەسەپپەن 60 دوللار دەپ الايىق. ءبىر توننا مۇناي 1400-1600 ليتر بولادى دەسەك، ياعني 1 توننا مۇنايدىڭ باعاسى - 600 دوللار. ال 80 ميلليون توننا شيكى مۇنايدىڭ قۇنى 48 000 000 000 دوللار بولادى ەكەن. بۇل تەك قانا 2010 جىلعى وندىرىلگەن مۇنايدىڭ قۇنى. ەگەر ەلىمىزدە وندىرىلگەن مۇنايدىڭ كەم دەگەندە 30%-ى ماڭعىستاۋدىڭ ەنشىسىندە بولسا، وتكەن جىلعى وندىرىلگەن 80 000 000 ميلليون توننا مۇنايدىڭ 30% قانشا اقشا بولادى؟ باسپاسوزدە جاريالانعان دەرەككە سۇيەنسەك ماڭعىستاۋدان وتكەن ءبىر جىلعى وندىرىلگەن مۇنايدىڭ قۇنى 14 400 000 000 دوللار بولىپتى. ءار ءتۇرلى مۇناي شىعىندارى مەن سالىقتى الىپ تاستاعاننىڭ وزىندە (تىپتەن وسى شىعىنداردىڭ 50 پايىزى دەگەننىڭ وزىندە) قالعان ميللياردتاعان شىعىندار قايدا كەتتى؟" دەيدى. بۇل جاي عانا قاراپايىم ەسەپ.

ال، ءبىزدىڭ جاعدايدا ءبارى كەرىسىنشە. قوعامدىق تەڭسىزدىك، داۋلەتتىلەر مەن قانالۋشى تاپ قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىنداعى تۇرمىس جانە تابىس الشاقتىعى ابدەن تەرەڭدەگەن. جالدامالى ەڭبەكتىڭ ۇستەم تاپقا كىرىپتارلىعى ۋشىعىپ تۇر. ماڭعىستاۋ، اقتوبە جۇمىسشىلارى جالاقىسىن كوتەرۋدى تالاپ ەتىپ جاتىر. ال بيلىك بولسا جۇمىسشىلارعا بارلىق تيەسىلى الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرى مەن جالاقىلارىنىڭ ۋاقىتىلى تولەنىپ كەلە جاتقانىن، جۇمىسشىلاردىڭ قازىرگى تاپتارىنىڭ ورىنسىز ەكەنىن جەلەۋ ەتۋدە. جوق، ولاي ەمەس، جالاقىسىمەن قوسا الەۋمەتتىك كومەكتەردىڭ دەڭگەيى دە تاعى كوتەرىلۋى ءتيىس. ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ ءبىر جىلدىق كىرىسى  14 400 000 000 دوللار بولسا، نەلىكتەن جۇمىسشىلاردىڭ تابىسى تومەن بولۋى كەرەك؟ جوعارى ءوندىرىستى مەكەمەنىڭ تابىسى قاي كەزدە دە جوعارى بولادى، دەمەك جۇمىسشىلاردىڭ الار جالاقىسى دا سوعان سايكەس جوعارى بولۋى ءتيىس. وسىندايدان كەيىن جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىن 100%-عا دەيىن كوتەرۋ كەرەك دەگەن تالابىن زاڭنان تىس دەپ كور.

وسى جەردە ماڭعىستاۋ مۇنايشى - جۇمىسشىلارىنىڭ قاناۋشى تاپقا قارسى سوڭعى جىلدارداعى جيىلەگەن ەرەۋىلى ولاردى شەشۋشى تابىستارعا جەتكىزىپ تە ءجۇر. "جۇمىسشى تابى" ءوز كۇرەسىندە جالعىز بولعان ەمەس. وعان قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ باسقا دا جىكتەرى تىلەكتەس. جۇمىسشى تابى اركەزدە دە ءوز جەتەكشىلىگىن قاناۋشى تاپقا قارسى، حالىق مۇددەسى جولىنداعى تاباندى كۇرەسى ارقىلى ورناتادى. ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار جالپىدەموكراتيالىق-ساياسي رەفورمالار جولىندا زاڭ شەڭبەرىندە حالىق بۇقاراسىنىڭ مۇددەلەرىن كوزدەي وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتىق ساياساتىنا قوعامدىق دامۋدىڭ جەتەكشى كۇشىنىڭ ءبىرى - جۇمىسشى تابىنىڭ  ىقپالىن كۇشەيتۋگە ارالاسۋعا تىرىسۋى دا زاڭدىلىق. ۇستەم تاپقا قارسى كۇرەستە ساياسي اعىمدار قاشاندا جۇمىسشى تابىنىڭ قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەستە تابيعي وداقتاستارى. بۇل دا عىلىمي اكسيوما. بۇل مۇددەلەستىكتى: ء"بىرىن-ءبىرى ايداپ سالۋشى ارانداتۋشىلاردىڭ ءىسى" (بيلىك وكىلدەرىنىڭ ءسوزى) دەۋگە نەگىز جوق. سولاي بولا تۇرا ءبىزدىڭ بيلىك جۇمىسشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى ساياسي پارتيالاردى ارانداتۋشىلارعا جاتقىزۋىن قويار ەمەس. قاراپايىم اۋىل حالقى دا جۇمىسشى تابىنىڭ مۇناي-گاز سالاسىنداعى كەلىسىم - شارتتاردى قايتا قاراپ،  ءوندىرىس ورىندارىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋدى سۇراعان تالاپتارىن قولدايدى. شارۋالار دا شەتەلدىكتەردىڭ قازاقتىڭ ءوز بايلىعىن وزىنە بەرمەك تۇگىلى، كىرىسىنەن تۇسكەن تامشىسىنان دا جالاتپاي وتىرعانىن كورىپ وتىر.

ءبىز ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ماڭعىستاۋ (قاراجامباس), اقتوبە (كەنقياق), اتىراۋ، باتىس قازاقستان جۇمىسشىلارىنىڭ كوزدەگەنى: قاناۋدىڭ بارلىق تۇرىنەن، سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق باسىبايلىعىنان قۇتىلۋ. ماسەلەن، قىتاي، اقش سەكىلدى دەرجاۆالار قازاقستاندى تاۋەلسىزدىگىن كەشە عانا العان وتار ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە الەۋمەتتىك ازاتتىققا اپاراتىن جولعا تۇسكەنىن قالامايدى. شەتەلدىكتەر ءار كەزدە دە وتار ەلدەرگە كىرگەندە ونىڭ بايلىعىنا ءوز ۇستەمدىگىن ۇزاعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وكىمەتتەگى ءوز سىبايلاستارىن پاراعا ساتىپ الۋدى مەيلىنشە پايدالانىپ، بىرتە-بىرتە سول ەلدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايىنا باقىلاۋدى ءوز قولدارىنا الۋدى كوزدەيدى. وسىنداي ماقساتپەن ەنگەن قىتاي مەن باسقا دا شەتەلدىك ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار بۇگىندە ءبىزدى باعىنىشتى ەتىپ ۇستاۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ بەت-بەينەسىن بۇركەمەلەگەن وتارشىلدىقتىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزىپ جاتىر. بۇل ەكونوميكالىق بۇعاۋ قازىردىڭ وزىندە قازاق ەلىن قىلعىندىرا باستادى. قاۋىپتى سەزىنگەن قازاقتىڭ "جۇمىسشى تابى" بۇعان جاۋاپ رەتىندە قازىردىڭ وزىندە بارلىق جەردە ەرەۋىلدەرگە شىعۋدا. قاناۋشى تاپقا قارسى كوتەرىلگەن ەرەۋىلشى جۇمىسشىلاردىڭ ازاتتىقتان تۋىنداعان تابيعاتىن تۇسىنبەۋ، ولارعا قۋعىن جاساۋ تەك قانا شەتەلدىكتەردىڭ پايداسىنا جۇمىس جاسايتىنىن، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ولاردى جازالاۋ شارالارىن توقتاتۋ كەرەك.

وسى ورايدا قازىرگى قازاقستاندىق "جۇمىسشى تابىمەن" بىرلەسە قيمىلداپ جۇرگەن ساياسي پارتيالاردىڭ (جسدپ "ازات", كوممۋنيستەر، كونستيتۋتسيانى قورعايىق" كوميتەتى ت.ب) كوزدەگەنى دە وسىعان سايادى. شەتەلدىك مونوپوليستەر (قىتايلىقتار ت.ب) قازاقستاندى شيكىزاتتىڭ قويماسى، كاپيتالىن ۇستەمەلۋ جانە ءونىمىن ءتيىمدى وتكىزۋدىڭ نارىعى، شەكتەن تىس پايدانىڭ كوزى دەپ قارايدى. "ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ازاتتىعى باستى مىندەت" - دەپ ەسەپتەيتىن دەموكراتتار، ءاربىر ازاماتى جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلىن بوداندىققا قايتا تۇسكەلى تۇرعان "مەملەكەتتىك دەربەستىگىمىزدى" ساقتاپ قالۋدان تۋىنداعان كۇرەس قادامىن قولداۋلارى كەرەك. بيلىك ەلىمىزدە جۇمىسشىلار قوزعالىسىنىڭ الەۋمەتتىك كەڭ كواليتسياعا اينالۋىنان، وعان حالىقتىڭ باسقا بولىكتەرىنىڭ: شارۋالاردىڭ، ورتا كاسىپكەرلەر مەن دەموكراتياشىل زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ قوسىلۋىنان قورقادى. وسى باعىتتا 28.05.2011 كۇنى الماتىدا بىرنەشە ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باستاماسىمەن كوپ جايدى اشىپ ايتقان ميتينگى ءوتتى. وپپوزيتسيالىق دەموكراتيالىق قوزعالىستار جۇمىسشىلارمەن مۇددەلەستىگىن ءبىلدىرىپ، مۇناي-گاز سالاسىنداعى قىتايعا ءوتىپ كەتكەن اكتيۆتەردى، باسقا دا ەلدەگى ستراتەگيالىق نىسانداردى مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە ساتىپ الۋ قاجەتتىگىن مالىمدەدى. بۇل ورىندالمايتىن نارسە ەمەس. ورىندالاتىن جانە بايلىعىن قايتارۋدا الەمدىك مەملەكەتتەر تاجىريبەسىندە بار نارسە. بۇلاي جاساۋعا قازاقستاننىڭ بايلىعى دا (ىشتەگى جانە سىرتتاعى كولەڭكەلى بيزنەستەگى تابىستى قوسقاندا), مۇمكىنشىلىگى دە جەتەدى. وسىنى ايتىپ جۇرگەن پارتيالار ەشقانداي دا ارانداتۋشىلار ەمەس. كەرىسىنشە، حالقىن قاناۋدى تەرەڭدەتىپ، ىشتەگى الەۋمەتتىك، ساياسي احۋالدى مونوپوليستەرمەن قوسىلا ۋشىقتىرىپ وتىرعان قازاقستاندىق بيلىكتىڭ ءىسى مەن ماسەلەدەن سىرت قالىپ جۇرگەن نۇروتاندىقتار بولىپ وتىر.

وپپوزيتسيانىڭ ماقساتى - حالىقتى شەكتەن تىس قاناۋشى، ىشتەگى الەۋمەتتىك، قوعامدىق قاتىناستاردى ۋشىقتىرۋشى  سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان شەتەلدىكتەردى ساياسي جانە ەكونوميكالىق تىرلىگىمىزگە ىقپال ەتەتىن ماڭىزدى تەتىكتەرىن ايىرۋ، ۇلتتىق ونەركاسىپتى دامىتۋدى قولعا الىپ، دەموكراتيالىق قۇقىقتارىمىزدى قورعاۋ، سىرتقى ساياساتتا انتيكوللونيالدىق باعىت ۇستانۋ عانا. ءبىز، ءوز حالقىن وزگەگە كىرىپتار ەتىپ، ايتاقىرعا وتىرعىزاتىن بيلىكپەن ەمەس، ءار كەزدە دە مەملەكەتىمىزدىڭ "شىنايى تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعى" جولىندا جۇرەتىن ونىڭ جەتەكشى كۇشى "جۇمىسشى تابىمەن" بىرگەمىز! حالىق قاشاندا تەك قانا دەموكراتيالىق ساياسي رەفورمالاردى تۋ ەتكەن جۇمىسشى تابىنىڭ سوڭىنان ەرگەن. قازاقستان مۇنايشىلارى مەن كەنشىلەرىن ءبىز دە قولدايمىز. ەكى جاقتا قاناۋ جويىلسىن! كوتەر باستى، جينا ەستى، ويان قازاق!

نۇرلىباي قوشامانۇلى،

اقتوبە قالاسى

«اباي-اقپارات»