„اۋەلدە ءسوز بولعان" دەسەدى قاسيەتتى كىتاپتا. ءاسىلى، ءاۋ باستا جاراتقاننىڭ اۋزىنا وسى ءسوزدى قازاق سالعان با دەرسىڭ. ويتكەنى، سويلەسە، تىلىندە شىبىنسىز جاز تۋدىراتىن، ايتسا، سارى مايدان قىل سۋىراتىن، تاقىل تاڭداي، اتان اسار ور اۋىز شەشەن حالقىمىزدىڭ ماڭدايىنا تۋا بىتكەن باستى قاسيەتى، قازىنا بايلىعى - ءسوز ونەرى ەكەنى داۋسىز. ءدىلمار قازاق ءسوز ونەرىندە ەرەكشە ءبىر قۇدىرەتتى قاسيەت بارىن ءاۋ باستا-اق اسا ءبىر سۇڭعىلالىق­پەن اڭداي العاننان بولار، بۇكىل ءبىتىم-بول­مى­سىن، ماقسات-مۇراتىن، اس­قاق ارمانىن ولەڭ-جىرمەن سۋ­­ارعان. كوڭى­لى­نىڭ بيىك تورىنەن مىقتاپ ورىن تەپكەن ءتىل ونەرىنە جارىق ءدۇني­ەدە جا­رال­عان­نان بەرى بارىنشا ىن­تا-ىقىلاس-ىلتيپاتىمەن قالت­قى­سىز ادال قىز­مەت ەتىپ، ءسوز­دىڭ اجارلىسى مەن رەڭدىسىن، ۇزدىگى مەن ۇلگىلىسىن، كە­لىستىسى مەن كە­رىمدىسىن، ايشىق­تىسى مەن ناقىشتىسىن، تورەسى مەن سەرەسىن اينىماي تا­نىپ، قىزىل ءتىل قۇ­­­دى­رە­تىن ەرىكسىز مويىنداپ، ونى «ونەر الدىعا» بالاعان عوي. ءيى­نىن تاپساڭ يىلە بە­رە­تىن بۋىنسىز ءتىل­دەن تۋعان ءسوز اشەكەيى شى­نىمەن دە كور­كەم قازاقتىڭ. ءبىر ءسوز­گە سۇيسىنسە استىنداعى اتىن ءتۇ­سىپ بەرۋگە دايىن بابالارىمىز تىزىلگەن ءسوز ءتىز­­­بەكتەرىن تەگىن قۇراعان ەمەس، جۇرەك تە­بى­رەن­­­تىپ، تابيعي تولعانىستان قا­جەت­تىلىكتەن عانا ءسوز تۋ­ىن­دات­قان. ءبىر انىعى، قاي كەزدە دە قازانى قوڭىر قازاق ءۇشىن مۇكiس قۇلاقتىڭ ساڭلاۋىن تابار، زاعيپ كوزگە نۇر قۇيعىزار تەك قانا ءسوز قۇدiرەتi دەگەن تۇسىنىك ۇستەم بولعانى ايان. مۇنداي شىنايى تاۋەلسىز شىندىقتى ايتقاندا، حالىقتىڭ قاشان دا تۋما ءتىلدىڭ بار كوركەمدىك قۋاتىن دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزە ايتاتىن، „جانسىزعا جان، توڭ مويىن توپاسقا دا تۇيسىك بىتىرەتىن كيەلى ءسوز ونەر يەسى - اقىنى بولعاننان. اقىن ءسوزى - ۇلت يگىلىگى، وندا جارقىراعان كۇن كوزىندەي جاھاندىق ءمان بار" (س. نەگيموۆ) دەيدى تۇسىنگەندەر. رياسىز شىندىق سول...

كەي كەزدە كوڭىل كۇي لامىنە قاراي اقىندىق ءسوز قۇدىرەتىنەن جىلۋ ىزدەيتىن شاعىڭ بولادى ەكەن. جاقسىلىققا شولدەگەن ءاز-كوڭىلىڭ ءبىر مەزەت كەمپىرقوساقتاي جارقىل اتقان ادەمى ولەڭنىڭ نۇرىنا، شۋاعىنا شومىلعىسى كەپ تۇرادى. اسىرەسە، تورەلىگى جوق تەكتىلەر مەن بۇلك ەتپەيتىن بەتتىلەر بەلەڭ العان، جۇرەك جىلۋى مەن پەيىل كەڭدىگى كەمىگەن، "پەرىشتەنىڭ ايتار ءسوزىن شايتان جاتقا ايتاتىن، ادال ۇلدىڭ قادىرلى ءسوزىن الاياق زۋىلداتاتىن قوڭىرسىق ءيىستى "پلاستماسسا" ءسوز باسقان" (م.اقداۋلەتوۆ) مىنا زاماندا وزەگىڭدى ورتتەن ءوشىرىپ، جۇرەك تەربەتەتىن ءزارۋ ءسوزدى قاجەتسىنەرىڭ انىق-اق. سوندا جانىڭا تىرەك-مەدەتتى ولەڭنەن تاپپاعاندا قايدان تابارسىڭ!؟ وسىندايدا جانىڭدا، جادىڭدا كومەسكىلەنگەن ساناڭدى ۇلعايتاتىن ىزگى ويلارىڭا، وت سەزىمىڭە قايىرا اپاراتىن جول تاۋىپ بەرەتىن - اقىن ءسوزى عانا. وندايدا ساناڭدى سەلت ەتكىزىپ، پەشەنە سىرىن اللادان كەم بىلمەۋگە ۇمتىلعان اقىنعا جۇگىنەرىڭ قاق. ويتكەنى اقىن - اللانىڭ ەڭ سۇيىكتى قۇلىنىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى دەيتىنگە سايساق، شىنايى اقىننىڭ قالامىنان تۋعان، قيال سۇلۋلىعى سەزىم سۇلۋلىعىمەن استاسا ۇيلەسىم تاپقان، ويدى تەربەپ، ساناڭدى قوزعاپ، بويدى بيلەپ، ىرقىڭدى الار كوركەمدىگى اسقان ولەڭ-جىرمەن جۇزدەسكەنىڭدە، شىن مانىندە ءلاززات الارىڭا ەش كۇمانىڭ قالمايدى. تۇڭعيىق تەرەڭىنە، سۇلۋلىق الەمىنە اقىنمەن بىرگە وي كەشەسىڭ، البەتتە جاسىعىمەن ەمەس، اسىلىمەن. توقىماشىنىڭ شەبەر قولىنان شىققان جىبەك ورامالداي پوەزيامىزدىڭ دامەلى بيىگىن كورسەتەر جۇلدىزى جوعارى ولەڭدەر قازىرگى قازاق نازىمىندا، اللاعا شۇكىر، بارشىلىق ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.

الامان ءداۋiردiڭ الماعايىپ قيىندىقتارىنا قاراماي، بiر ءسات سيقىرلى ءسوزدىڭ پارقىن ءبىلىپ، جاسىرىن جاتقان جارقىلىن كورە الاتىن  قاتارداعى قاراپايىم قارا توبەل وقىرمان رەتىندە، اشىق كۇندە نە تالاس دەيتىندەي ەمەس، سوڭعى كەزدە جاريالانىپ جاتقان جىر-جيناقتاردان، ءباسپاسوز بەتتەرىندەگى توپتامالاردان قازىرگى ولەڭ ونەرiنىڭ كەي سيپاتتارى قاقىندا بايقاعانىمىزدى، „وزىندە بارمەن كوزگە ۇرىپ تۇرعان", اشىق تۇندەگى ايداي اپ-ايقىن قۇبىلىستاردى شىجىمداپ سۋىرىپ، ارتىق-كەمى تۋرالى قال-قادەرىمىزشە پىكىر ءبىلدىرۋدى وزىمىزگە پارىز سانايمىز; قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ كوكجيەگىندە بايقالىپ ۇلگەرگەن كەي قۇبىلىستاردى تىلگە تيەك ەتكىمىز بار.

نەگىزىندە ولەڭ ونەرىندە زامانا ىڭعايىنا قاراي تۋىنداپ جاتاتىن قۇبىلىستار قاي ەلدىڭ بولماسىن پوەزياسىنا ءتان ەكەندىگى راس. ءار ەلدىڭ ولەڭى ءوز ەرەكشەلىكتەرىنە ساي ءوربيدى. بۇل زاڭدىلىقتان قازاق پوەزياسى دا سىرت قالماق ەمەس. ءاۋ باستا-اق ءتاڭىر يەمىز دۇنيەنى كۇن مەن ءتۇن سەكىلدى قاراما-قايشىلىقتاردان تۇراتىن قۋات كوزى ەتىپ جاراتقان عوي. مىنە، وسى قاراما-قايشىلىقتار ونەردە دە بار ەكەندىگىن قازىرگى ولەڭ ولكەسىندە بەلەڭ العان باعىتتار ارقىلى ايتقىمىز كەلەدى. ءبىز ونى بارىنشا شارتتى تۇردە ەرلىك جىرلارى، سەزىم جىرلارى دەپ بولە-جارا الىپ قاراستىردىق. بۇل كاسىبي سىنشىنىڭ تالداۋى ەمەس، ولەڭ سۇيەر قالىڭ قاۋىمنىڭ ءبىر وكىلىنىڭ پىكىرى دەپ ۇققان ءجون.

ەرلىك جىرلارى...

قازىرگى قازاق ولەڭىنە اۋىز ادەبيەتىنىڭ سارىنىن، بەينەلى تىلدىك وبرازدار اكەپ كىرگىزگەن، ىلكىدەگى اقىن-جىراۋلارعا ءتان سيپات-بەلگىنى ايگىلەيتىن، „تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىلىسىپ، تەپسىنىسىپ كەلگەندە" دەپ، ەرلىك پەن ورلىكتىڭ، ازاماتتىقتىڭ سالتانات قۇرۋىن دىتتەيتىن، قىناپتىڭ قۋىسىندا جاتقان اق ءجۇزدى اق الماستىڭ جارق ەتىپ سۋىرىلعان ساتىنە بارا-بار، بولبىراعان بوس بەلبەۋلىكتى كوتەرمەيتىن، قايرات پەن جىگەر جانيتىن جىر اعىمى 90-جىلدار باسىندا-اق كەڭ ارنا تاپقان-دى. بۇنى ءاسىلى تابيعي قازاقىلىقتىڭ ءتۇپ-باستاۋىندا تۇرعان جىراۋلىققا ۇقساعىسى كەلگەن شىنايى اق بەيىلدىڭ ۇمتىلىسى دەرسىڭ. ول ولەڭدەر تابيعاتىندا لاق ەتپە اعىلا-توگىلە-قۇيىلۋعا بەيىم، ارتىق اۋىز سالعىرت سوزدەن بارىنشا ادا، بۇزاۋ ءتىس قامشىنىڭ ىسىلى ەستىلەر قۋاتتى- كۇشتى كەلەدى. وندا ۇلپا ءتوس، قايماق ەرىن ادەمى قىز اتىمەن جوق. سەمسەر ءسۇيىپ، سەرت بەرگەن ءور دە ەرەن ەردىڭ تۇلعاسى كوز الدىڭدا كولبەڭدەيدى. رۋح اسقاقتىعى جارقىن. مۇنداي ىرعاعى ەركىن، تولقىمالى ولەڭدەردە بىركەلكى داۋىستى دىبىستاردىڭ قايتالانۋىنان جاسالعان - اسسانانس نە داۋىسسىز دىبىستار كەزەكتەسىپ كەلەتىن - الليتەراتسيادان تۇراتىن بەينەلەۋىش كوركەمدىك تاسىلدەر مولىنان كەزدەسەدى. اقيىق ماحامبەتپەن دىلدەستىككە ۇمتىلعان تەمىرحان مەن ەسەنعاليدىڭ، تىنىشتىقبەك پەن مارالتايدىڭ ولەڭدەرى وسىنىڭ كۋاسىندەي. بۇل باعىتتاعى اقىنداردا حالىق پوزياسىنىڭ تابيعي نۇسقاسىنداعى قۇيىلا توگىلەتىن ەرلىك جىرداي شۇعىلالى، كەلىستى ولەڭدەر كوپتەپ ۇشىراسادى. ەسەنعاليدىڭ استرونوم، عۇلاما ۇلىقبەك تۋرالى: „توسىن دا، توسىن، توسىننىڭ، توبىن جارىپ وتە الماي، توقىراۋ سۋداي توسىلدىڭ، ءازىز سۇڭقار باسىڭمەن، توبان اياق توپ قارعاعا قوسىلدىڭ" („قارا باۋىر قاسقالداق". الماتى.-1995. 293-ب), - دەپ كەلەتىن جولدارى جوعارىداعى سوزىمىزگە ناقتى لايىقتى ايعاق; وسى كۇنگى ايتىس اقىنى ايتا سالاتىن سارتاپ بولعان ۇلگىدە ەمەس، تۋما حالقىمىزدىڭ ەستەتيكالىق ۇعىم-تۇسىنىگىنە ساي تالعام بيىگىنەن ءورىلىپ شىققان بوياۋى قانىق تولقىندى جولدار. „قوزىمەنەن دىلدەس ەدىم مەن كەشە، ازۋ ءتىستى اقسيتىپ ەم كۇندەسە" دەيدى ءورشىل مارالتاي. سوڭعى كەزدە بۇل باعىتتىڭ ءباسى ارتىق تۇسكەندىگى سونشا، جىردىڭ جىڭىشكە سۇرلەۋىنە ەندى-ەندى تۇسە باستاعان جاس بۋىن اقىنداردا كادىمگى „موداعا" اينالۋدا. ولار دا بىرىڭعاي داۋىستى نە داۋىسسىز دىبىسقا قۇرىلعان تىركەستەرگە، تىڭ تەڭەۋلەرگە، اۋىز ادەبيەتىنە ءتان وبرازداپ سويلەۋگە تىرىسادى. جاقسى عوي، ايتسە دە بۇلايشا بىرىڭعاي بىرجاقتى باعىت ۇستاۋ ولەڭ ولكەسىندەگى سونى ىزدەنىستەردى تەجەپ، ءورىستى تارىلتاتىنداي...

سەزىم جىرلارى...

قازىرگى قازاق ولەڭىنىڭ ەندىگى ءبىر دەنىن مارقاكول قورىعىنىڭ مارالىنداي ءسۇپ-سۇيكىمدى، جابىرقاۋ كوڭىلگە شۋاق نۇرىن شاشاتىن سەزىمدىك جىرلار قۇرايدى. پوەزيا كوكجيەگىندەگى الۋان قۇ­بى­لىس­تار­دى قالت جىبەرمەي قا­دا­عا­لاپ وقىپ وتىراتىن، ولەڭنىڭ ىشكى جارقىلىن تاني ءبى­لە­تىن وق­ىر­مان­عا­ قا­زىرگى ولەڭ تۋراسىنداعى ايتىلىپ جاتقان سان ءپى­كىر­لەر­ تاڭسىق تا ەمەس. سوڭ­عى كەز­دە­ ءتاڭىردىڭ وزىنەن كەمشىلىك ىزدەيتىن باكەنە ويلى ءمىن تاپقىش سىن­شى­لار­ "ارقا­سىندا­" ولەڭنىڭ تابيعي تۋىنداۋ قىرىنا جەتە ءۇڭىل­مەي­، نازىك سىرىن جەتە ءتۇ­سىنبەي، ونى بەل­گىلى ءبىر ماقساتقا قۇرىلار قارۋ كۇشى رە­تىن­دە كورەتىن كوزقاراس قى­لاڭ بەرىپ قالىپ ءجۇر. سو­ناۋ­ جىلدارى "جاس الاشتا" جا­ريا­لان­عان تۇرسىنباي ءجانداۋ­لە­توۆ­تىڭ "قازاق پوەزياسىنداعى ءور­لىك­ پەن ەرلىك رۋحى قاي­دا كەتكەن؟" اتتى ماقالاسى سو­نىڭ ناقتى كۋاسى. ولەڭ، ول ايت­قانداي، تەك "وي­باي­، مۇڭايدىم، قورلاندىم، زور­لان­دىم­، ابدەن شەگىنە جەتتىم، وي، وڭ­باعاندار مەنىڭ جا­نىمدى تۇسىنبەدى، ءويتىپ كەتتى، ءبۇي­تىپ­ كەتتى"-دەن تۇرمايدى. ءال­جۋاز ەمەس ولەڭ! قۇت­تى ءبىر كەشەگى وتكەن كۇننىڭ كۇ­رە­سىن­دە قال­عان، قاتىگەز، قاتال يدەيانى ءپىر تۇتقان سو­تسيا­ليستىك رەاليزم تۇرعىسىنداعى تۇسىنىكتەن تۋىنداعان، ماعجان مەن قاسىمدى، اح­ما­توۆا مەن­ پاستەرناكتى قۋدالاعان زاماننىڭ ناق ءبىر ايقىن كورىنىسى مە­ دەپ قالاسىڭ­. ايتپەسە بەي­كۇنا جۇرەكتىڭ تۇڭعيىعىنداعى، جان-دۇنيەڭنىڭ ەڭ تۇكپىر-تەرە­ڭ­ىن­دە­گى ىشكى سەزىم ءيى­رىمدەرىنەن ءورىلىپ شىعاتىن نازىك ولەڭدى ءۇمىتسىز جىلاۋىق ولەڭدەر دەپ ايىپتاۋى نە تۇرسەكەڭنىڭ؟­ ادام ولەڭدى، ولەڭ ادامدى تاپقاننان بەرگى كەلە جاتقان بيىك مۇراتتارعا ءساۋ­لە­سىن تۇسىرگەن ماڭگىلىك تاقىرىپ ەمەس پە سەزىم!؟ ءسوز جوق، جاقسىلىقتان زۇ­لىم­دىعى مەن سۇمدىعى باسىم، كەپكە كەلگەن تۇيە بوزداۋىن ەسكە سالاتىن، شەر­مەن­دە­ بولعان انا مەن سەرگەلدەڭ بولعان بالانىڭ زارى انىق ەستىلەتىن مىنا بۇگىنگىدەي زامانداعى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەر بوركەمىكسىز، جاۋ­گەرشىلىك كەزەڭدەردەگى ەرلىكتى تۋ ەتكەن ايباتتى دا ايبارلى ولەڭدەر كەرەك ەكەنى راس تا شىعار. ايتسە دە ءجى­بەك­ وتپەس جىككە سى­نا قاعىپ ايىرۋى نە؟ ەڭسە تىكتەر ەرلىك، ورلىك جىرلار ءسوزسىز قاجەت تە شىعار، جوققا شىعارماسپىز. ءبىر­اق گاپ نەنى قا­لاي ايتا بىلۋدە عوي. ءار ولەڭنىڭ وزىندىك ورنى، وقۋشىسى بولادى. بۇل­ جەردە حا­لىق­تىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، بيىك ماقساتقا جەتەلەيتىن جوعارى پافوستى جىردى، كۇنشىلدەرمەن كۇرەسەر، جىكشىلدەرمەن تىرەسەر، تىلدىلەرمەن سىرەسەر ولەڭدى مان­سۇقتاپ وتىرعامىز جوق. قۇداي ساقتاسىن. قاراپايىم قاتارداعى وقىرمان رە­تىن­دە كۇندەلىكتى كورىپ جۇرەر قوڭىر كۇي كەشكەن ادامداردىڭ ىشكى سەزىمىن قاس شە­بەر­لىكپەن اپ-ايقىن بەينەلەپ بەرەر ولەڭ دە باعالى، قۇندى ەكەنى -  ايت­پاعىمىز. ءويت­كەنى اپپاق نۇر­لى، مۇنارداي تازا، ساۋلە ءتۇس­كەن شىنىداي شۇ­عى­لا­لى سەزىمدەر ءتىر­شىلىكتە ءبىر-اق­ رەت جاسار ءار كەۋدەنىڭ قو­ناعى. بۇل جەردە ارىڭ مەن ۇياتىڭدى تازا ۇس­تاۋعا شاقىراتىن، پاكتىك پەن ادالدىققا ۇندەيتىن، مۇڭىڭ مەن نا­لاڭدى، قۋ­ا­نى­شىڭ­ مەن قايعىڭدى، وكسىگىڭ مەن وكىنىشىڭدى تايعا تاڭبا سالعانداي ءدال سۋرەتتەپ، قى­لاۋسىز ورنەكتەپ بەرەتىن ءسوزدىڭ قۇدىرەتتى قۋاتىن ايتىپ وتىرمىز. بۇل - قالابەردى ىلكى داۋىرلەردەن بەرى ادامزات قاستەرلەپ، قا­سي­ەت تۇ­تىپ­ كەلە جاتقان مورالدىق-ەتيكالىق ماسەلەلەردىڭ نەگىزى. قاي­تا اد­ام­نىڭ­ ىشكى الەمىن ءاپ-ادەمى بەينەلەيتىن ولەڭدەر الدەقايتا قۋاتتى، تەز قا­بىل­دان­عىش­ كەلەدى.

ويدىڭ ءتۇيىنىن ايتساق، تۋما نازىمىمىزداعى (پوەزيامىزداعى), شىرايلى سوزگە سۋسىنداۋعا ۇمتىلعان، ىنتىق بولعان، شولiركەگەن، كەبiرسiگەن كوڭىلدiڭ اۋانىن تاپ باسار قازاقتىڭ قايران ولەڭى سونى تۇرلەرمەن بايىپ، اعىم-باعىتتارى ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارماي، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىرسا ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار. ولەڭ سونى ىزدەنىستەرمەن كوركەم بولماق قوي.

قاراعاندى قالاسى

«اباي-اقپارات»