قازاقستاننىڭ قاي ولكەسىن الىپ قاراساڭىز دا، تاۋ-تاسى دا، اققان بۇلاعى مەن قارا توپىراعىنا شەيىن تاريحتان سىر شەرتەدى.  رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا ءاربىر  تاريحي جادىگەرلەرىمىز  ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاي كەرىسىنشە  كەڭىنەن ناسيحاتتالۋدا.  الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا 20  شاقتى جۋرناليستتەر قاۋىمى رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا تاريحي ەسكەركىشتەرمەن تانىس بولىپ قايتقان ەدى.  "التىن ادام ەسىگىڭنەن تابىلدى، تورىڭدە نە جاتقانىن كىم ءبىلسىن" -, دەگەن ءسوز بار، ءيا 1969 جىلى ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن جاڭالىق ول،  ەسىك قالاسىندا ءبىر باي باعىلاننىڭ جاستاي قايتىس بولعان ۇلىنىڭ التىنمەن اپتالعان مۇردەسى ەدى. كيىم ۇلگىسى، جەرلەۋ ءراسىمى، التىن ادامنىڭ جەتىسۋ جەرىن مەكەندەگەن ساقتاردىڭ كورنەكتى ەلباسىنىڭ ۇلى نەمەسە جاس كوسەم، اسكەرباسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەدى. التىن ادام كيىمى 4 مىڭعا جۋىق التىن اشەكەيلەرمەن بەزەندىرىلگەن. اشەكەيلەر بارىس، بۇلان، تاۋتەكە، ارقار، ات، ءتۇرلى قۇس بەينەلەرىن بەرەتىن «حايۋانات ناقىشىندا» جاسالعان ەكەن.  مەنىڭ التىن اداممەن العاشقى تانىستىعىم كىشكەنە كەزىمدە  الماتى قالاسىنداعى جاڭا الاڭداعى ۇلكەن ەسكەرتكىشىن كورگەنەن باستالعان بولاتىن. ەسكەرتكىشتە   قاناتتى بارىستىڭ ارقاسىندا ەكى اياعىمەن تىك تۇرعان التىن ادامنىڭ بەينەسى بەينەلەنگەن.  نە سەبەپتى بارىسپەن تۇسكەنى بەيمالىم...   بۇگىندە قازاقستاننىڭ تاريحي برەندىنە اينالعان التىن ادامدى بىلمەيتىن كەم دە كەم. كەزىندە  اكادەميك دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ: “1969 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ ەسىك قالاسىنا جاقىن جەردەن بۇدان ەكى جارىم مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن “التىن ادام” تابىلدى. بۇل، الەم عالىمدارىنىڭ پىكىرىنشە، ەگيپەتتەگى تۋتانحاموننان كەيىنگى ەكىنشى ۇلكەن عىلىمي جەتىستىككە جاتاتىن جاڭالىق ەدى”، – دەيدى (“ەق”. 31.10.07).

قوش سونىمەن   ەسىك قالاسىنداعى مۇراجايعا ساياحات جاساعان ءبىر توپ جۋرناليستتەردى باستاپ مۇراجاي  ديرەكتورى تاسقىن تويباەۆ  مۇراجايدىڭ  ارعى جاعىنداعى  تومپەشىكتەرگە باستاپ اكەلدى.

"- وزدەرىڭىز كورىپ تۇرعانداي مۇندا قازىر قازبا جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر، ەرتە كوكتەمدە باستاعاننىڭ وزىندە قازىر ورتاڭعى قابىرگە جەتتىك.  ءار  كەزەڭىمەن جىل سايىن بۇندا تاس-توپىراقپەن ۇستىننەن جاۋىپ وتىرعان".

سونىمەن قاتار بۇرىنعى جادىگەرلەر الىنىسىمەن قايتادان قازعان جەردى جاۋىپ تاستاپ وتىرسا،  بۇل وبالاردى اسا مۇقيات قازىپ جاتقانىندا سىر بار بولىپ شىقتى. بولاشاقتا جان-جاعى تسەمەنتپەن شەگەندەلىپ، تاپقان جادىگەرلەر قالاي تۇر سول كۇيىندە قالدىرىلىپ اسپان استىنداعى وبالاردى مۋزەيلەندىرۋ قولعا الىنىپ جاتىر ەكەن. بۇل ءادىستى دامىپ كەتكەن كوپتەگەن مەملەكەتتەر پايدالاناتىن بولىپ شىقتى.  اتەگەن-ايى التىن ادام تابىلعان جەرىنەن قازىپ الىنعان سوڭ قايتا جابىلىپ، بۇگىندە اۆتوباز  سالىنىپ كەتكەن.  مۇراجايعا كەلۋشىلەر قاراسى مولدىعى قۋانتتى، كوبىسى شەت ەلدىكتەر. جاسى كەلگەن شاشتارىن اق شالعان ەكى قاريامەن بىزدە پىكىر الماسقان ەدىك. سوناۋ كاليفورنيادان كەلىپتى،  التىن ادامنىڭ مۇراجايىنا كەلۋىنە سەبەپكەر،  ديماش قۇدايبەرگەنوۆتىڭ الەۋمەتتىك جەلىگە سالعان التىن اداممەن تۇسكەن سۋرەتى سەبەپ بولىپتى.  قاراپ وتىرساق ەۋروپادا، ازيانىڭ كەيبىر مەملەكەتتەرىندە سالىنعان ەجەلگى قالالارداعى ءزاۋلىم عيماراتتاردىڭ  كوبى ساقتالىپ قالعان. قازاقستاندا وكىنىشكە وراي بىردە ءبىر ەجەلگى دەپ ايتار عيمارات قالماعان،  وتىرارمەن بىرگە كۇيرەگەن.  ەسىك قالاسىنا جاقىن جەردە تاعى ءبىر راحات قالا جۇرتى زەرتەلىپ جاتىر.  جالپى كولەمى 88, 7 گەك،  1999 جىلى  ب. نۇرمۇحانبەتوۆتىڭ ارحەلوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىنان بەلگىلى. 2004 جىلى  ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەلوگيا ينيستيتۋتى جۇرگىزگەن العاشقى قازبا جۇمىسى ناتيجەسىندە راحات قالا جۇرتى مەن ەسىك قورىمىنىڭ ءبىر كەزەڭگە جاتاتىنى انىقتالدى. كەلەسى جىلى التىن ادامنىڭ تابىلعانىنا 50 جىلدىق تولادى،  وسىعان وراي  ەسىك قورعاندارىنان تابىلعان قۇندى جادىگەرلەردى تانىستىرىپ ۇلكەن كورمە وتكىزۋ جوسپاردا. بۇگىندە ەسىكتەگى جول بويىنداعى مۇراجاي كەلۋشىلەرگە تار بولىپ قالعان،  مۇراجايدى تاعى كەڭەيتۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان قارجى ءبولىنىپ، 2020 جىلى جاڭا مۇراجايدىڭ  قۇرلىسى  باستالسا 2021 جىلى اشىلىپ، حالىققا قىزمەت ەتپەك.

ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا قاراستى 82 وبا بار ەكەن، ونىڭ كوپشىلىگى اپاتتى جەردە، ياعني كولدىڭ جاعاسى ت/ب.  كوبى تونالعان، سۋعا اعىپ جوق بولعان،  ماسەلەن ورىكتىدەن تابىلعان التىن تۇيمەلەردىڭ  تەك جۇرناعى قالعان.  دەسەكتە ناسيحات ازدىقتان كوپ  حالىققا اقپارات جەتكىزىلە بەرمەيدى. ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن  ەڭبەكشىقازاق اۋداندىق ءباسپاسوز حاتشىسى دينارا تيۋلەميسوۆا رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا ءالى تالاي قۇندى جادىگەرلەردى حالىققا جەتكىزەتىن تىلشىلەر قاۋىمىمەن بىرلەسە جۇمىس جاسالا بەرەتىنىن ايتىپ ءوتتى.

ايدا كوجمامبەتوۆا

Abai.kz