سايىن دالادا تۋىپ ءوسىپ، قىرانداي قالىقتاپ شىڭعىستاۋدان شىرقاپ ۇشىپ، بەرىسى سەمەي، ءارىسى ومبى، ماسكەۋدەن وقىپ ار­نايى اسكەري ءبىلىم الىپ، قىسقا دا، بىراق سا­نا­لى عۇمىر كەشىپ، اينالاسىنا ونەگەلى ءىستىڭ شۋاعىن شاشقان، ۇلى ابايدىڭ تا­لانت­تى ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟

بىرىنشىدەن، حاليوللا قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى، «اباي جولى» رومان-ەپوپەيا­سىندا ايتىلعانداي، سۇلۋ دا جاس توقالى اي­عىزدان تۋعان. حاليوللانى اعايىن تۋى­سى - حالەل دەسە، ونىڭ اتى-ءجونى ورىس باسىلىمدارى مەن ارحيۆ دەرەكتەرىندە حاليۋللا ۋسكەنباەۆ دەپ كەزدەسەدى.

حاليوللا جاسىندا، بارلىق قۇنانباي بالالارى سياقتى اۋىل مولداسى عابيت­حان­نان ءدارىس الىپ، مۇسىلمانشا حات تانيدى. سوندىقتان دا، عابيتحان مولدانىڭ ومبى­دا وقىپ جاتقان حاليوللاعا جولداعان 1866 جىلعى 4 اقپانداعى حاتىندا «ۇستازىڭ عابيتحان» دەپ جازۋى تەگىن ەمەس. كەيىننەن حاليوللا سەمەيدەگى كاماليدەن حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە 3 جىل وقىپ، وعان قوسا ءوزى ىنتا قويىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار.

حاليوللانىڭ بۇدان بىلايعى ءبىلىم ىزدەپ، وقۋ وقىعان قىزىقتى تاع­دىرى شىڭ­عىس­تاۋدان تىم جى­راقتاعى ومبى، ماسكەۋ قالا­لارىندا وتەدى. ونىڭ الىستاعى اۋىل­دان ورمانداي ورىستىڭ سىبىردەگى باس قالا­سى - ومبىعا وقۋعا بارۋىنىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس.

سايىن دالادا تۋىپ ءوسىپ، قىرانداي قالىقتاپ شىڭعىستاۋدان شىرقاپ ۇشىپ، بەرىسى سەمەي، ءارىسى ومبى، ماسكەۋدەن وقىپ ار­نايى اسكەري ءبىلىم الىپ، قىسقا دا، بىراق سا­نا­لى عۇمىر كەشىپ، اينالاسىنا ونەگەلى ءىستىڭ شۋاعىن شاشقان، ۇلى ابايدىڭ تا­لانت­تى ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟

بىرىنشىدەن، حاليوللا قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى، «اباي جولى» رومان-ەپوپەيا­سىندا ايتىلعانداي، سۇلۋ دا جاس توقالى اي­عىزدان تۋعان. حاليوللانى اعايىن تۋى­سى - حالەل دەسە، ونىڭ اتى-ءجونى ورىس باسىلىمدارى مەن ارحيۆ دەرەكتەرىندە حاليۋللا ۋسكەنباەۆ دەپ كەزدەسەدى.

حاليوللا جاسىندا، بارلىق قۇنانباي بالالارى سياقتى اۋىل مولداسى عابيت­حان­نان ءدارىس الىپ، مۇسىلمانشا حات تانيدى. سوندىقتان دا، عابيتحان مولدانىڭ ومبى­دا وقىپ جاتقان حاليوللاعا جولداعان 1866 جىلعى 4 اقپانداعى حاتىندا «ۇستازىڭ عابيتحان» دەپ جازۋى تەگىن ەمەس. كەيىننەن حاليوللا سەمەيدەگى كاماليدەن حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە 3 جىل وقىپ، وعان قوسا ءوزى ىنتا قويىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار.

حاليوللانىڭ بۇدان بىلايعى ءبىلىم ىزدەپ، وقۋ وقىعان قىزىقتى تاع­دىرى شىڭ­عىس­تاۋدان تىم جى­راقتاعى ومبى، ماسكەۋ قالا­لارىندا وتەدى. ونىڭ الىستاعى اۋىل­دان ورمانداي ورىستىڭ سىبىردەگى باس قالا­سى - ومبىعا وقۋعا بارۋىنىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس.

ول زاماندا ومبى كادەت كورپۋسى - ءسىبىر مەن ۇلان­عايىر قازاق دالاسىنداعى بىردەن ءبىر بەدەلدى اسكەري وقۋ ورىن­دارى­نىڭ ءبىرى بولعان. وقۋ­عا تەك ورىسقا ادال، وعان با­عىنعان قازاقتىڭ تورە تۇ­قىمى مەن سۇل­تان­­دارىنىڭ با­لا­لارى عانا قابىلدانعان. كادەت كورپۋسىندا اسكەري بىلىممەن قاتار، جاراتىلىستانۋ، ادە­بيەت، تاريح، ورىس ءتىلى ءپان­دەرى تەرەڭىرەك وقىتىلعان. بۇل ايگىلى شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ ىنىلەرى وقىعان تاريحي وقۋ ورنى.

وسى ارادا حاليوللانىڭ بۇل وقۋ ورنىنا شوقاننان 12-13 جىل كەيىن ءتۇسىپ، وقىعانىن ايتا كەتەيىك. ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعىن شىعارىپ، ءومىربايانىن جازعان كاكىتاي ىسقاقۇلى حاليوللانىڭ ومبىداعى وقۋى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. كاكىتاي قۇنانباي اتاسىن سيپاتتاي كەلىپ: «وزگە جۇرت ورىستان بالاسىن جاسىرىپ جۇرگەندە، بالالارىنا ورىسشا وقۋ وقىتىپ، حاليوللا دەگەن بالاسىن ومسكي كادەتسكي كورپۋستان وقىتىپ، ونان سوڭ موسكۆاداعى پاۆلوۆسكي كاۆەلەريسكي شكولدان وقىتىپ، ساباقتى جاقسى ءبىتىرىپ، كورنەت بولىپ، قىزمەتتە جۇرگەندە، اۋىرىپ دۇنيەدەن قايتىپ ەدى» دەپ قىسقا بولسا دا ناقتى ايتىپ، جازىپ كەتكەن.

كاكىتاي كەلتىرگەن وسى دەرەكتەردەن حاليوللانىڭ العاشقىدا ومبىدا كادەت كورپۋسىندا وقۋ ءبىتىرىپ، ماسكەۋگە اۋىسق­ا­نى، وقۋىن جاقسى اياقتاپ، كورنەت شەنىن الىپ، قىزمەت ىستەگەنى بەلگىلى بولىپ وتىر.

ال، حاليوللا جايلى قۇندى دەرەكتەر توبىقتى ىشىندە، ىرعىزباي ورتاسىندا اسىل­داردىڭ سوڭعى تۇياعىنداي بولعان ۇلى ابايعا ادالدىق تانىتقان ءارحام ىسقاقوۆ­تىڭ ايگىلى «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىك ەڭبەگىندە ءتىپتى مول كەزدەسەدى.

كەزىندە م.اۋەزوۆ، ە.يسمايلوۆ، ق.مۇ­حا­مەتحانوۆ، س.مۇقانوۆ، ءۇ.سۋبحانبەردينا سىندى ابايتانۋشىلار ءارحام اقساقالدىڭ وسى ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەرگەن. اباي ورتاسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جان تۇيسىگىمەن تۇسىنگەن ءارحام اقساقال حاليوللا جايلى كەرەمەت جاقسى پىكىرلەر جازىپ قالدىرعان.

ماسەلەن، ءارحام وسى ەستەلىگىندە: «ەل­دىڭ سىنىنشا ىسقاق پىسىق، ۇعىمتال اق كوڭىل بولادى. حاليوللا سابىرلى، كوپ ءسوي­لەمەيتىن، تۇيىق بولادى دەيتىن. اباي ەكەۋىن دە جاقسى كورەدى. اباي ىسقاقتان حاليوللا ارتىق، ويلى اقىلدى، دانا ادام بولار دەپ ءۇمىت ارتادى» دەپ حاليوللانىڭ وقۋى تۋرالى تاڭداۋدى ابايدىڭ ءوزى جاساعانىن بايقاتادى. («ۇلى ابايعا ادالدىق» ەستەلىك كىتابى). وسى ەستەلىكتە حاليوللانىڭ ومبىعا بارىپ وقۋىن قۇپتاعان قۇنان­بايدىڭ ءوزى بولسا، اباي اكە ۇسى­نىسىن بارىنشا قولداپ، حا­ليول­لاعا كومەك قولىن سوزعان­دىعى جاقسى باياندالعان.

وسى ەستەلىكتە ايتىلعانداي، اباي حا­ليول­لانى اتاسى وسكەن­بايدىڭ اتىنا جاز­دى­رىپ، كۋالىك قاعاز الدىرىپ، وقۋىنا قارا­جات جينايدى. ءتىپتى ونى ومبىعا وقۋ­­عا اپارىپ ورنالاستىرماق نيە­تى دە بولعان كورىنەدى. الايدا، ەل ىشىندە تىعىز جۇمىس شى­عىپ، حا­ليوللانى ومبىعا اپارۋ ماسەلەسى ورىس ءتىلىن بىلەتىن عابيتحان مول­داعا تاپسىرىلادى.

حاليوللانىڭ ومبى كادەت كورپۋسىن­داعى وقىپ جۇرگەن كە­زەڭىنەن حابار بەرەتىن ءبىراز دەرەكتەر ىزدەگەن جانعا تابىلادى. ءما­سە­لەن، شوقاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەپ، ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، تاماشا عۇمىرنامالىق شىعارما جازعان زەرتتەۋشى ج.بەيسەنباەۆ «جا­سىن تاعدىر جارقىلى» اتتى كىتابىندا: «1867 جىلى كادەت كور­پۋسى اسكەري گيمنازياعا اي­نال­عان شاقتا، ونى 1 رازريادپەن بىتىرۋشىلەر ىشىنەن ابايدىڭ ءىنى­سى حاليوللا وسكەنباەۆتى كورەمىز. ول وقۋىن جالعاستىرۋعا پەتەربۋرگتەگى ءۇشىنشى الەكساندر اسكەري ۋچيليششەسىنە جىبەرىلدى» دەپ حاليوللا ومىرىنەن ءبىر ۇزىك دەرەك كەلتىرەدى. بىراق، حاليوللا پەتەربۋرگتە ەمەس، ءماس­كەۋدە وقۋىن جالعاس­تىردى دەگەن ءسوز شىن­­دىققا جاقىن كەلەدى. وسى دەرەككە ءسۇ­يەنسەك جانە س.مۇقانوۆتىڭ جازبالا­رىن­دا ايتىلعانداي، ول كەزدە كادەت كورپۋسىنا وقۋعا 10-12 جاستان قابىلدانا­تىنىن، وقۋ­دىڭ 7 جىلعا سوزىلاتىنىن ەسكەرسەك، ءبىراز جايتتەردىڭ بەتى اشىلادى. با­سىم دەرەكتەردە حاليوللا 1848 جىلى تۋ­عان دەپ جا­زى­لىپ جۇرسە، 11-12 جاسىندا كادەت كور­پۋسىنا وقۋعا قابىلدانسا، بۇل 1859-1860 جىلدارعا ءدال كەلەدى. ودان حا­ليول­لانىڭ كادەت كورپۋسىندا 7 جىل وقىپ، 1867 جىلى ءبىتىرىپ، 1867-1868 جىلدارى ماسكەۋدە وقىعانىن ەسەپتەپ شىعارۋ قيىن ەمەس.

حاليوللا وقۋ بىتىرگەن سوڭ، ءبىر جىل ەلدە بولىپ، ءبىر جىل ومبىدا اسكەري قىزمەت اتقارىپ، 1870 جىلى اۋىرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن دەرەكتەر جازىلىپ ءجۇر. سوندا حاليوللا اققان جۇلدىزداي اعىپ ءتۇسىپ، بار جوعى 22 جىل عۇمىر كەشكەن بولىپ شى­عا­دى. وسى ورايدا، حاليوللانىڭ تۋعان جىلى دا ءدال كورسەتىلمەي ءجۇر. الايدا، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ، ادەبيەتشىلەردىڭ جازبا­لارى­نا قاراساڭ، 1848-1849 جىلداردى كو­بى­رەك كەلتىرەدى. ماسەلەن: ءارحام ىسقاقوۆ­تىڭ جوعارىدا ايتقان «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى كولەمدى ەستەلىگىندە: «ءسويتىپ، (قۇنان­بايدى ايتادى) ايعىزدى ەكى ايەل ۇستىنە توقالدىققا الادى. بەرى كەلگەندە بالا­لارى اپپاق اجە دەسەدى ەكەن. وسى ايعىزدان 1848 جىلى ابايدان ءۇش جاس كىشى ۇل تۋسا، قۇ­نانباي ونىڭ اتىن تاعى پايعامبار اتىمەن حاليوللا قويادى» - دەپ جازادى.

اباي اينالاسىن، قۇنانباي ۇرپاقتارى­نىڭ ءومىر دەرەكتەرىن جاقسى بىلەتىن ءارحام اقساقالدىڭ حاليوللانىڭ تۋعان جىلىن شاتاستىرۋى مۇمكىن ەمەس. ال شەجىرە جي­ناۋشى، اعارتۋ، مادەنيەت قىزمەتكەرى، جەرلەسىمىز م.جانبولاتوۆتىڭ «توبىقتى - شىڭ­عىستاۋ» شەجىرەسىندە حاليوللا ءوس­كەن­باەۆ 1849 جىلى تۋىپ، 1870 جىلى قاي­تىس بولعان دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن.

اكادەميك، جازۋشى س.مۇقانوۆتىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان «جارقىن جۇلدىزدار» كىتا­بىندا حاليوللانى ابايدان ەكى جاس ۇلكەن دەپ جازۋى سياقتى كەرەعار تۇسىنىكتەر دە بار.

حاليوللا 1870 جىلى قايتىس بولعاندا قۇنانباي ومبىعا كىسى جىبەرىپ، ونىڭ دەنەسىن ەلگە العىزىپ، سارى قاتىن قىستاۋىنا جەرلەيدى. ول تۇستا قۇنانباي 64-تە، اباي 25-تە. ال، قۇ­نان­بايدىڭ 1866 جىلى 82 جا­سىن­دا ومىردەن وتكەنى بەلگىلى.

حاليوللانىڭ ورىس وقۋىن تەرەڭ مەڭ­گەر­گەنىن تاعى دا ءارحامنىڭ جوعارىداعى ەستەلىگىنەن وقۋعا ابدەن بولادى. «وسى دە­ما­لىسقا كەلەردە حاليوللا ابايدىڭ وقۋى­نا ورىسشا كوپ كىتاپ الىپ كەلىپتى. ويىن-ساۋىقتان بوس ۋاقىتىندا ادەيى وقىتىپ، ۇعىن­­­باعان جەرىن ۇيرەتىپ، ۇستاز­دىق ەتەدى. وتكەن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بىلگەنىن تۇگەل اي­تىپ، جول جوباسىن تۇگەلدەي كور­سە­تەدى. اسىرەسە، ابايعا قيىن سو­عا­تىنى ءتىل ۇيرەنۋ جاعى. ورىس­شا كىتاپ وقىعاندا ءسوزىن ءتۇسىنۋ قيىن بولعاندىقتان، حاليوللا سول جاعىنا كوڭىلىن كوپ اۋدارا­دى. ورىس ءتىلىن قازاقشا اۋدارىپ، جازىپ بەرىپ، سوزدىك قۇ­راپ، ءسوي­لەمىن ۇقتى­رادى» - دەپ ءارحام اقسا­قال­دىڭ جازۋىنا قارا­عاندا ابايدىڭ سەمەيدەگى ورىسشا وقۋى ولقى سوعىپ، وعان ورىس ءتىلىن، ادەبيەتىن وقىپ ۇيرەتۋدە حا­ليوللانىڭ جاقسى ۇستاز بول­عانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ءتىپتى، مىناعان نازار اۋدا­رى­ڭىز، حاليوللا قايتىس بول­عان­دا ونىڭ دەنەسىمەن قوسا ومبىدان ەكى ساندىق قوسا كەلىپتى. تاعى دا، سول ءارحام ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، حاليوللا جەرلەنگەن سوڭ، ونىڭ دۇنيەسىن تاراتقاندا، اباي ەش ويلانباستان كىتاپتار مەن قولجاز­بالارعا تولى ساندىقتى قالاپ الىپتى.

حاليوللا تەك ورىسشا وقىپ، اسكەري شەن الۋمەن شەكتەلمەي، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ۇلانى شوقان سياقتى، قازاقتىڭ فولكلور مۇراسىن جيناعان، ونى ورىس جۇرتشىلىعىنا اۋدارىپ تانىستىرعان، ءارى ءوزى دە ورىس اقىن-جازۋشىلارىن كوپ وقىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان ەكەن.

حاليوللا ومبى مەن ماسكەۋدە وقىعان جىلدارى ورىستىڭ شىعىستانۋشىلارى ي.ن.بە­رەزين، ن.ف.كوستىلەتسكي جانە ايگى­لى شوقاننىڭ دوسى گ.ن.پوتانينمەن تىعىز بايلانىستا بولعان ەكەن. بۇل تۋرالى ءا.مار­عۇلان، س.مۇقانوۆ، م.اۋەزوۆ، ءۇ.سۋب­حان­بەر­دينا سىندى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى عا­لىمدار ءار جىلدارداعى زەرتتەۋ ەڭ­بەك­تەرىن­دە ايتىپ وتەدى. ماسەلەن، فول­كلورتانۋشى ءۇ.سۋبحانبەردينا ءوزىنىڭ «دالا ۋالاياتى گازەتى» (1990 جىل. الماتى. «عى­لىم» باس­پاسى) اتتى ەكى تومدىق كى­تا­بىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە: «گ.ن.پوتا­ني­ننىڭ ايتۋىنشا، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارما­لارىن العاش اۋدار­ۋشىلاردىڭ ءبىرى اباي قۇنانباەۆتىڭ ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ بولدى. ول 1863-1870 جىلدارى ومبى كادەت كورپۋسىندا وقيدى، ودان سوڭ سەمەي ما­ڭىن­داعى اۋىلدا ءومىر ءسۇردى. ول حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جازىپ جيناعان. ونىڭ ىشىندە «ەڭلىك-كەبەك» اڭگىمەسى، «جيرەنشە شەشەن» اڭىزى مەن تۋرگەنەۆ، لەرمونتوۆ، تولستوي جانە باس­قا­لاردىڭ ولەڭ­دەرىن، اڭگىمەلەرىن اۋدار­عان. ح.وسكەن­باەۆ جيناعان بۇل ماتەريالدار بەلگىلى شى­عىس­تانۋشى عالىم ي.ن.بە­رە­زيننىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى» - دەپ جازادى.

ايتپاقشى، حاليوللا جيناعان «ەڭلىك-كەبەك» اڭگىمەسى مەن «جيرەنشە شەشەن» اڭى­زى «دالا ۋالاياتى گازەتىنىڭ» 1892 جىلعى №29 سانىندا جارىق كورگەن. الايدا، بۇل جىل­دارى حاليوللا ومىردەن وزعان ەكەن. شى­عارمانى ۇسىنعان ي.ن.بەرەزين مەن ن.ف.كوس­تىلەتسكيدىڭ بىرەۋى بولۋى مۇمكىن.

قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى شوقان ءۋالي­حانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىعان تۇستا وعان شىعىستانۋشى، تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى ن.ف.كوستىلەتسكيدىڭ ەرەكشە ىقپالى بولعاندىعى ارحيۆ دەرەكتەرىندە بار. ماسەلەن، الكەي مارعۇلاننىڭ «شو­قان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى» اتتى ايگىلى وچەركىندە مىناداي جول­دار بار: «ارحيۆ مالىمەتتەرىنە قارا­عان­دا، ن.ف.كوستىلەتسكي ءوزىنىڭ شاكىرت­تەرى­نە قازاق فولكلورىن جيناۋ جانە قازاقتىڭ حالىق ويىندارىن جازىپ الۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرىپ وتىرعان. ن.ف.كوستىلەتس­كيدىڭ اتىنا جولداعان حاتتار مەن قازاق فولك­لورى­نىڭ جازبالارى بۇگىنگە دەيىن ساق­تا­لىپ كەلگەن. مۇنداي جازبالاردى وعان شو­قان ءۋاليحانوۆتان كەيىن ابايدىڭ ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ، اتاقتى مۇستافا بۇركىت­ب­اەۆ، سادۋاقاس اناەۆ، حانعوجين جانە باسقالارى جىبەرىپ وتىرعان». (ش.ءۋالي­حانوۆ، «تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى»، «جازۋشى» باسپاسى، 1980 جىل).

مىنە، وسى ءۇزىندىنىڭ وزىنەن-اق كادەت كور­پۋسىنىڭ وقىتۋشىسى ن.ف.كوستى­لەتس­كيدىڭ حاليوللاعا ءدارىس بەرگەنى، ۇستازدىق جاسا­عانى كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟ ولاردىڭ رۋحاني جاقىن­دىعى، قازاق فولكلور ۇلگىلەرىن جي­ناۋشى رەتىندەگى حاليوللانىڭ ەڭبەگى بايقا­لىپ تۇرعان جوق پا؟!

شوقاننىڭ دوسى بولعان، بىرگە وقىعان، سايا­حاتشى، ادەبيەتشى، تاريحشى گ.ن. پوتا­­نين­گە (1835-1920 ج.) دە وسكەنباەۆ ەسىمى تانىس بول­عان. ايتالىق، گ.ن.ءپوتانيننىڭ «قىرعىز­دىڭ سوڭعى حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىندە» اتتى ەڭبەگىندە حاليوللا ەسىمىن ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ومبىدا كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، بۇدان سوڭ سەمەي ماڭىنداعى تۋعان اۋى­لىن­دا تۇرعان ءبىر قىرعىز سۇلتانى (قايتىس بولعان وسكەنباەۆ) تۋرالى اڭگىمە بولدى. ول كەشكە قاراي ءوز جەرلەستەرىنە ورىس پوۆەستەرى مەن روماندارىنىڭ مازمۇنىن اڭگى­مەلەپ بەرۋدى جاقسى كورەتىن. قىرعىز­دار­دىڭ ونى قىزىعا تىڭدايتىنى سونشا، ودان ءوز اڭگى­مەلەرىن جازۋدى وتىنەدى. سونىمەن قىرعىز­شا جازىلعان داپتەرلەر پايدا بولدى.

ول تۋرگەنەۆتىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، تولس­توي­دىڭ جانە باسقالاردىڭ شىعارما­لارى­نىڭ ەركىن اۋدارماسى بولىپ شىعادى. كيىز ۇيدەگى وسى ادەبي كەشتەر كەزىندە قىر­عىز­دار وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى. سوندا باسى-قاسىندا بولۋشىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، وسكەنباەۆتىڭ «تىڭداڭدار، بۇل جايىندا اتاقتى ورىس سىنشىسى بەلينسكي بىلاي دەگەن نەمەسە ورىس سىنشىسى دوبروليۋبوۆ بۇل تۋرالى مىناداي پىكىردە بولعان». (ش.ش. ءۋا­لي­حانوۆتىڭ شىعارما­لار جيناعى، الماتى، 1968 ج.).

اڭگىمە توركىنى، حاليوللا­نىڭ جازدا وقۋ­دان بوساپ، ەلگە كەلگەندەگى ءساتى بولسا كەرەك.

م.اۋەزوۆپەن بىرگە وقىعان، ونىڭ دوسى، پىكىرلەسى بولعان بەلگىلى عالىم الكەي مارعۇلان اباي اينالاسىن زەرتتەۋگە، اباي­تانۋعا زور ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. عالىم­نىڭ «اباي» جۋرنالىنىڭ 1993 جىلعى №6 سانىندا «ءۇش حاتتىڭ سىرى» دەگەن ماقالاسى جاريا­لانعان. ماقالانىڭ ماز­مۇ­نى: ءال­كەي مارعۇلان 1938 جى­لى لەنينگرادتا بولعان­دا، پروفەسسور، شىعىستانۋشى ي.ن. بەرە­زين­نىڭ ارحيۆىنەن حاليوللانىڭ اتىنا جازىل­عان ءۇش حاتتىڭ كوشىر­مە­سىن جاساعان. ارينە، ونى زامان اعى­مىنا ساي ۋاقىتىندا ايتا الماي، تەك 1959 جىلى عانا جاريالاعان. وسى كەلتىرىلگەن جازبالاردى زەردەلەي قاراساق، حاليوللاعا جا­زىل­عان حاتتار، ونىڭ بىزگە بەلگىسىز قولجازبالارى كوستىلەتسكي ارقى­لى بەرەزينگە جەتكەنىن اڭ­عا­رۋ قيىنعا سوق­پاي­دى. وسى ماقا­لا­دا الكەي مارعۇلان: «تەك جاستاي ءوتىپ كەتكەنى بولماسا، حاليوللا اعاسى اباي سياقتى اسقان وي­شىل، قالامى توگىلگەن جازۋشى بولۋى انىق ەدى» - دەپ سۇيسىنە جازۋى تەگىن ەمەس.

ءا.مارعۇلان تاۋىپ جاريا­لا­عان وسى ءۇش حاتتا تالاي تاريح، سول زاماندى بايقاتار قۇندى دەرەكتەر بار. بۇل حاتتار حاليوللا كادەت كورپۋسىندا وقىعان 1865-1866 جىل­دارى جازىلعان. ارينە، بۇل حاتتارعا حاليوللا تاراپى­نان جازباشا جاۋاپتار بولعان دا شىعار، بىراق بار دەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرمەدىك. (بۇل ءۇش حات­تى وقيمىن دەگەن وقىرمان «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 جىل­عى №1 سانىن قولعا السا، اداسپاي تابادى).

جوعارىدا ايتتىق، حاليوللا 1859-60 جىلدارى ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا وقۋعا تۇسكەندە، شو­قان بۇل وقۋ ورنىن 1853 جى­لى اياقتاپ، ءسىبىر گەنەرال گۋ­بەر­ناتورىندا اسكەري قىزمەتتە ءجۇر­گەنى بەلگىلى. ۇلى قاشقار سايا­حاتى­نان كەيىن شوقاننىڭ اتى ءبۇ­كىل رەسەيگە، ەۋروپاعا ايگىلى بولىپ، ءدۇ­رىل­دەپ تۇرعان ۋا­قىتى. مىنە، وسى شوقان 4 ناۋرىز 1864 جىلى دوسى كارل گۋتكوۆسكيگە جازعان حاتىندا «قازىر ومبىدا تۇرىپ جاتىرمىن. جۋىردا ءوز ۇيىمە، تۋعان دالاما اتتانباقپىن» دەگەن جولدار بار (ش.ءۋالي­حانوۆ شىعارمالارى، 5 توم). حاتتىڭ جا­زىلۋ مەرزىمىن كورسەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، 1864 جىلى حاليوللا كادەت كور­پۋسىندا وقۋدا. سوندا شوقان ءوزى وقىعان وقۋ ورنىنا باس سۇعىپ، ۇستازدارىنا امانداسىپ، الدە­قالاي بارا قالسا، وندا وقۋدا جۇرگەن قان­داستارىنا قالاي جولىقپايدى؟ جولىقسا، اتاقتى اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ بالاسى حا­ليوللاعا قالاي كەزدەسپەيدى؟ وكىنىشكە وراي، حاليوللانىڭ ەسىمى شوقان شىعار­ما­لارىندا ۇشىراسپايدى. وسى ماسەلەگە وراي، جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «جار­قىن جۇلدىزدار» دەگەن كىتابىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە مىناداي قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. «شوقاننىڭ ابايعا جولى­عۋى تۋرالى مالىمەت ازىرگە جوق. سولاي بولا تۇرا، اباي شوقاندى بىلەدى دەگەن وي كەلەدى، وعان ءبىرىنشى دالەل، ابايدىڭ تۋعان اعاسى (دۇرىسى - ءىنىسى بولۋى كەرەك) حاليوللا وسكەنباەۆ ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا 1862 جىلى ءتۇسىپ، 1867 جىلى بىتىرگەن. بۇل شو­قاننىڭ اتاعى اسپانعا شىعىپ، ومبى اكىم­دەرى مەن ينتەلەگەنتسياسىنىڭ اراسىن­دا جۇل­دىزدى بولىپ تۇرعان شاعى. حاليوللا كوزى اشىق، پاراساتتى ادام بولعان. ونىڭ شوقان­دى بىلمەۋى جانە اقىن بولعا­لى جۇرگەن اباي­عا سىرتتاي بولسا دا تانىس­تىرماۋى ءمۇم­كىن ەمەس» دەپ شوقان-اباي-حاليوللا اراسىنان جاراسىمدى رۋحاني بايلانىس ىزدەيدى.

ال ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «اباي­­دىڭ ءومىر جولى» اتتى ەستەلىگىندە شوقان مەن حاليوللا جولىققان، ءبىرىن-ءبىرى تانىعان دەپ ايتىلادى. ارينە، ارحيۆ دەرەكتەرىمەن بەكىمەگەن سوڭ، ءارحام اقساقالدىڭ قۇندى پىكىرىن تەك تاڭ­دانىسپەن، سولاي بول­سا دەگەن جاق­سى كوڭىلمەن قۇپ­تايسىڭ دا قوياسىڭ.

حاليوللانىڭ قازاق فولكلور ۇلگىلەرى مەن ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى جيناپ، ونى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، شىعارما­شىلىق تا­لانتىن بەكىتەتىن دەرەكتەر از ەمەس. بەلگىلى تاريحشى، عالىم، ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ رەك­تورى، ءشا­كارىمتانۋ ىسىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ە.سى­دىقوۆتىڭ «ءشا­كارىم» اتتى عۇ­مىر­نامالىق شى­عار­ماسىندا حا­ليول­لا­نىڭ 1892 جىلى «موسكوۆسكايا يلليۋستراتيۆنايا گازەتا» باسىلىمىنىڭ №274 سانىندا «كيرگيزسكوە پرەدانيە» دەگەن ورىسشا جازىلعان ما­قالاسى بول­عان­دىعىن اتاپ ءوت­كەن. وندا حاليوللا ءوزى ەستىگەن، ءوزى كوزىمەن كورگەن شىڭعىستاۋ جايلى، وسى توڭىرەكتەگى حان بيىگى، وردا، دو­عالاڭ، شۇناي سياقتى تاۋلار­دىڭ تاريحىن بايانداپ، وسى ولكەدە ۇلى بيلەۋشى شىڭعىس­حان­نىڭ بولعا­ن­دى­عىن كوركەم سۋرەتتەپ جازعان. بۇل ماقالانىڭ 1892 جى­لى جا­رىققا شىق­قانى كورىنىپ تۇر­سا، ال حاليوللانىڭ 1870 جى­لى ومىردەن وتكەنى بەلگىلى. دەمەك، بۇل ماقا­لانى پروفەسسور بەرەزين نەمەسە كوس­تى­لەتس­كيدىڭ بىرەۋى حا­ليول­لا­نىڭ اتى­نان جاريالاتقان.

اباي، اۋەزوۆ الەمىن زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى عالىم تۇرسىن جۇرتباەۆتى دا حاليوللانىڭ جا­سىن تاعدىرى قىزىق­تىر­عانعا ۇق­سايدى. سول سەبەپتەن دە، ت.جۇرت­باەۆ كوپ ىزدەنىپ، ارحيۆ دەرەكتەرىن توڭكەرىپ، حاليوللا جونىندە قى­رۋار قۇجاتتار جي­نا­عان. حا­ليول­لانىڭ سۋرەتى مەن ومبى كادەت كور­پۋسىنداعى وقۋ كەزەڭدەرىن كور­سەتەتىن ناقتى قۇجاتتار تاپ­قان. حاليوللانىڭ تۋعان جىلى مەن قايتىس بولعان ۋاقىتى، ءاسى­رەسە، ونىڭ ءتىنىباي قىزى ايعا­نىم­­عا عاشىق بولعان حيكايا­سى جاي­لى قى­زىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى.

سەمەيدىڭ ءىرى بايى ءتىنى­باي­دىڭ سۇلۋ قىزى ايعانىم مەن حا­ليوللانىڭ اراسىن­داعى سۇيىسپەنشىلىك حيكايا­سى - ماحاببات ترا­گە­دياسىنا ۇلاسقان. بۇل ەندى توبىقتى ەلىندەگى «ەڭلىك-كەبەك»، «قال­قا­مان ما­مىر» سياقتى ماحاببات وقيعا­لارى­نىڭ سەمەيدە بولعان جالعاسى ىسپەتتى.

ەكى جاس ءبىرىن-ءبىرى سۇيەدى. قوسىلۋعا سەرت بايلاسادى. بىراق، تاعدىر تالقىسى ەكى جاس­تى قوسپايدى. ويتكەنى، ايعانىم ايت­تى­­رىلىپ قويعان، باسى بايلاۋلى. ونىڭ ۇستىنە ءتىنىباي مەن قۇنانباي قۇيرىق باۋىر جەپ، ءتوس قاعىستىرعان مىڭ جىلدىق قۇدا.

بۇل جايلى عالىم م.بەيسەنباەۆ ءوزىنىڭ «ءتىنىباي كىم؟» دەگەن ماقالاسىندا («اباي» جۋرنالىنىڭ 1982 جىلعى №7 سانى). «قۇنانباي مەن ءتىنىباي قۇدا. ماكىش دەگەن قىزىن ءتىنىبايدىڭ بالاسى مەڭلىبايعا بەرگەن. مەڭلىباي روسسيانىڭ كوپتەگەن قالا­لارى­مەن ساۋدا بايلانىسىن جاساعان» - دەپ ەگجەي-تەگجەيلى جازعان بولاتىن. ش.ءۋالي­حانوۆتىڭ اتاقتى قاشقاريا ساپارى كەزىندە جۇرگىزگەن كۇندەلىك داپتەرىندە ءتىنىباي ەسىمى ساۋدا كەرۋەنىنىڭ يەسى رەتىندە بىرنەشە رەت كەزدەسەدى. دەمەك، ءتىنىباي دالا مەن قالاعا ىقپالدى، ءوز زامانىنىڭ ءىرى كوپەسى اتانعان اۋقاتتى ادام بولعان.

ال، حاليوللا ومبى، ماسكەۋ وقۋىنان دەمالىسقا ورالعاندا جەزدەسى مەڭلىباي مەن اپاسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، وسىندا اي­عانىم سۇلۋ­عا جولىعىپ، ءبىر-بىرىنە ىنتىق بولادى. بۇل جايلى ت.جۇرتباەۆ «ونەرلى ولكە ورنەگى» اتتى ەسسەسىندە «حاليوللا سەمەيدەگى ءتىنى­باي­دىڭ قىزىنا عاشىق بولىپ، ونى الىپ قا­شادى. جولدا قولعا ءتۇسىپ، قىز ەكەۋىن قاماققا الادى. قۇنانباي تەرىس باتاسىن بەرەدى. حاليوللا رەنجىپ ومبىعا كوشىپ، كوپ ۇزاماي قاي­تىس بولادى. قىز دا قايعىلى حالگە ۇشى­راي­دى. حاليوللا وقيعاسى م.اۋەزوۆتىڭ «قارا­كوز» تراگە­ديا­سىنا ارقاۋ بولدى» - دەپ جازادى.

ءارحام ىسقاقوۆ تا حاليوللا - اي­عانىم وقيعاسىن تاپتىشتەپ بايانداپ، بۇل ءىستىڭ اياعى شاتاققا اينالىپ، ونى سەمەي سوتى قاراپ، سوت حاليوللانى اقتاپ شىقسا دا، ەكى جاس قوسىلا المايدى.

حاليوللانىڭ قىسقا تاعدىرى، ونىڭ ءماندى ءومىر جولى، ومبى، ماسكەۋ قالالا­رىن­داعى وقۋ جىلدارى، قازاق فولكلور ۇلگى­لەرىن جيناۋ­داعى ەڭبەگى، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۇيرەتۋ­دەگى اعاسى ابايعا اسەرى، ءتىپتى ءتىنىباي قىزى ايعانىم اراسىنداعى ماحاببات وقيعاسى، حاليوللا ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى مەن جۇمباق قۇپيالارى اركىمدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز.

امال نە، «قولدا قارجى، باستا بوستان­دىق بولماي تۇر» دەپ شاكارىم ايتقانداي، تىرشىلىك قامى، قىزمەت بابى اياققا تۇساۋ بولىپ، شىدەرلەپ قويعان اتتاي، بەلگىلى تاقىردى شيىرلاي بەرەسىڭ دە.

ءالى دە كەش ەمەس... ىزدەنىمپاز، تالانتتى جاستار تابىلىپ، ولار تاعدىردىڭ جازۋىمەن قىسقا دا بولسا، ءماندى عۇمىر كەشكەن حا­ليوللانىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، ونەگەلى ءىسىن جا­رىققا شىعارار دەگەن ۇمىتتەمىن.

اسەت مەدەۋحانۇلى.

شىعىس قازاقستان وبلىسى،

اباي اۋدانى،

قاراۋىل اۋىلى.

سۋرەتتى سالعان قۇلاحمەت قوجىقوۆ.

http://www.egemen.kz/309827.html