قۇلبەك ەرگوبەك. سىن – ەستەتيكالىق ويدىڭ قوزعالىسى
قازاقتى ءوزiمiزدiڭ جالعىز پەرزەنتiمiزدەي كورگەندە عانا مۇراتىمىزعا جەتەمiز. ال بار قازاق ءۇشiن شىرىلدايتىن حالگە جەتكەنiمiزدە عانا ۇلتتىق رۋحىمىز سونشا بيiك بولادى. بiزدە بiر وتان، بiر تiل، بiر جەر بار ەكەنiن بەسiكتە جاتىپ سەزiنiپ، سونى ساقتاۋعا، قورعاۋعا، دامىتۋعا، وسiرۋگە، ماپەلەپ باپتاۋعا دەگەن قۇلشىنىس بولۋى كەرەك. سول ۋاقىتتا بiزدiڭ مەملەكەت كەمەلدەنەدi.
- ادەبيەت سىنى كوركەم ادەبيەتتەگi ءار جاڭالىقتى، ونىڭ جۇرەك قاعىسىن، تامىرداعى بiلiنەر-بiلiنبەس قان اعىمىن دەر كەزiندە بايقاپ ساتiندە باعالاپ، وقىرمان قاۋىمعا دۇرىس باعىت كورسەتiپ وتىرۋعا تيiس. وكiنiشكە قاراي، بۇگiنگi ادەبيەت سىنى ول مiندەتتi ورىنداي الماي وتىرعان سەكiلدi... ماسەلەنكي، سiزگە كەلەيiك، سiز سىن جازباعالى قاي زامان؟! سوندا دا ءوزiڭiزدi سىنشىمىن دەپ ەسەپتەيسiز بە؟ سiزدi بۇگiنگi وقىرمان سىنشى رەتiندە قابىلداي الا ما؟
قازاقتى ءوزiمiزدiڭ جالعىز پەرزەنتiمiزدەي كورگەندە عانا مۇراتىمىزعا جەتەمiز. ال بار قازاق ءۇشiن شىرىلدايتىن حالگە جەتكەنiمiزدە عانا ۇلتتىق رۋحىمىز سونشا بيiك بولادى. بiزدە بiر وتان، بiر تiل، بiر جەر بار ەكەنiن بەسiكتە جاتىپ سەزiنiپ، سونى ساقتاۋعا، قورعاۋعا، دامىتۋعا، وسiرۋگە، ماپەلەپ باپتاۋعا دەگەن قۇلشىنىس بولۋى كەرەك. سول ۋاقىتتا بiزدiڭ مەملەكەت كەمەلدەنەدi.
- ادەبيەت سىنى كوركەم ادەبيەتتەگi ءار جاڭالىقتى، ونىڭ جۇرەك قاعىسىن، تامىرداعى بiلiنەر-بiلiنبەس قان اعىمىن دەر كەزiندە بايقاپ ساتiندە باعالاپ، وقىرمان قاۋىمعا دۇرىس باعىت كورسەتiپ وتىرۋعا تيiس. وكiنiشكە قاراي، بۇگiنگi ادەبيەت سىنى ول مiندەتتi ورىنداي الماي وتىرعان سەكiلدi... ماسەلەنكي، سiزگە كەلەيiك، سiز سىن جازباعالى قاي زامان؟! سوندا دا ءوزiڭiزدi سىنشىمىن دەپ ەسەپتەيسiز بە؟ سiزدi بۇگiنگi وقىرمان سىنشى رەتiندە قابىلداي الا ما؟
- سۇراعىڭ وتە ورىندى. سۇراق تۇششى بولۋى مۇمكiن، اششى بولۋى مۇمكiن، ەگەر سۇراق اقيقات بولسا بiز جاۋاپ iزدەۋiمiز كەرەك. سىن دەگەن نە؟ سىن دەگەن ونەر، ادەبي كوركەم تۋىندى پايدا بولعان جەردە سىن بiرگە تۋادى. ويتكەنi, كوركەم ونەردi جاساۋ ءۇشiن ادامعا تالعام كەرەك. سونى قالىپتاستىراتىن - سىن. كەيدە وزiمە-ءوزiم سۇراق قويامىن، «سىن بۇرىن تۋعان با، ونەر بۇرىن تۋعان با» دەپ. بۇعان كەيدە جاۋاپ تاباسىڭ، كەيدە تاپپايسىڭ. العاش ادام قالاي تۋدى، ونەرگە قالاي قۇمارتتى، ونەردi ادامنىڭ جان دۇنيەسi سۇلۋلىق رەتiندە قالاي سەزiندi, وسىنى پايىمداساڭ، ونەر تۋعان جەردە سىن تۋعانىنا كۇمان بولمايدى. مۇمكiن سىن، سىنشىلىق وي ونەردەن دە بۇرىن تۋعان شىعار؟.. بەلينسكيدiڭ بiر ءسوزi بولاتىن: «سىن - كوركەم ونەردiڭ اناسى» دەگەن. ول كiسiنiڭ ايتىپ وتىرعانى - سىني ەستەتيكالىق تالعام جوق جەردە، كوركەم ونەر دە بولمايدى دەگەنi. كوركەم ونەردi جاساۋشى تۇلعالار سۋرەتشi مە، جازۋشى ما، ءمۇسiنشi مە، سونىڭ تالعامىن قالىپتاستىراتىن سىن دەپ وتىر. وسى تۇرعىدان العاندا، سىننىڭ ورiستەپ جاقسى دامىعان تۇسى XIX عاسىردا ورىس ادەبيەتiندە بولدى. ورىس ادەبيەتiندە بۇل - التىن عاسىر. ەندi ارiدەن پۋشكين ءداستۇرiن بەرi قاراي الىپ كەلسەك، پۋشكين - حالىقتىڭ ۇلى اقىنى، دانىشپان اقىنى. سول كەزەڭدە گوگول، تۋرگەنەۆ، دوستوەۆسكي، تولستوي، ودان ءسال بەرگiدەگi شيتكوۆ، لەسكوۆ. XX عاسىر باسىندا - بۋنين، كۋپرين، پوەزيادا بلوك، ەسەنين. بۇلار - عاجايىپ كوركەم ونەر تۋىندىلارىن بەرگەن ادامدار. ورىس ادەبيەتi كەيiن ءوزiنiڭ وسى بيiگiنە جەتە الماي قالدى. XIX عاسىرداعى ورىس جازۋشىلارى بۇكiلالەمدiك پروبلەمالاردى كوتەردi. بiر ۇلتتىڭ تاعدىرى ارقىلى بۇكiل ادامزاتقا گۋمانيستiك يدەيالار ۇسىندى. بۇلاردا بولە-جارۋ دەگەن بولعان جوق. XX عاسىردا ورىس ادەبيەتiندە، قالايىق-قالامايىق، ورىستىق توماعا-تۇيىقتىق باسىم بولدى. ۇلتتىق حاراكتەردi بiرiنشi ورىنعا شىعارامىز دەپ ءجۇرiپ، ورىستىڭ عانا پروبلەماسىن كوتەردi. ول ءۇشiن كiنالاۋعا دا بولمايدى. ويتكەنi, ورىس حالقى قابىلداماعان جازۋشى، قۇداي بiلەدi, ول ورىس جازۋشىسى رەتiندە تاريحتا قالا ما، قالماي ما. مiنە، وسىنداي ادەبيەتتەن ادەبي سىن تۋدى، ورiستەدi, سىن ادەبيەتتi تۋعىزدى. ءار جانردىڭ ءوز تالابى بار، ءوزiنiڭ شىققان بيiگi بار. ءار جانرعا بەيiم تالانت بولۋ كەرەك. بەلينسكي ولەڭ جازا الماعان بولۋى كەرەك، ەسەسiنە سىنداعى اقىن ەدi. چەرنىشەۆسكي - فيلوسوفيالىق سىننىڭ نەگiزiن سالۋشى.
XX عاسىردا تۇتاس ادەبي پروتسەسس، ونەردiڭ سان سالاسى دامىدى. اسiرەسە قازاق ادەبيەتi ءۇشiن. XIX عاسىر ورىس ادەبيەتiندە التىن عاسىر بولاتىن بولسا، قازاق ءۇشiن ناعىز التىن عاسىردى جاساعان ادەبيەت - XX عاسىر ادەبيەتi. جۇرت نە دەسە و دەسiن، كەڭەستiك يدەولوگيانىڭ قۇلى بولعان ادەبيەت، سوعان قىزمەت ەتكەن جالدامالى ادەبيەت دەيدi. جيىرماسىنشى جىلداردان باستاپ، سەكسەنiنشi, توقسانىنشى جىلدارعا دەيiن بارلىق كلاسسيكالىق دۇنيەلەر ومiرگە كەلدi. ۇلى اۋەزوۆتەن باستاپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاي، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ - بۇلار بۇرىن بولماعاندى بولدىردى. جاڭا جانرلىق ۇلگiلەر تۋدى. ولار قازاق پۋبليتسيستيكاسىن بۇرىن-سوڭدى جەتپەگەن بيiككە كوتەردi. جيىرماسىنشى جىلدارداعى ادەبيەت جايىندا ايتارىم وسى. ال وتىزىنشى جىلدارداعى قازاق ادەبيەتi كiشكەنە اداستى. مىناۋ سوتسياليستiك جولعا ءتۇسۋiمiز كەرەك پە، سوتسياليستiك رەاليزم جازۋىمىز كەرەك پە، بولماسا احاڭدار نۇسقاعان باعىتپەن ءجۇرۋiمiز كەرەك پە دەگەن سۇراق تۋدى. وندا دا سىنشىلدىق ويلار، يدەولوگيالىق مايدان قۇردى. بۇنىڭ قاي-قايسىسىندا دا قازاق ادەبيەتi تومەنشiكتەپ، حالىق اقىندارى پوەزياسىنىڭ دارەجەسiنە ءتۇسiپ كەتكەندەر بولعان. ال ەلۋiنشi جىلداردان باستاپ، اسiرەسە مىناۋ جىلىمىق دەگەن كەزەڭدە، ستالين قايتىس بولىپ، حرۋششەۆ وكiمەت باسىنا كەلگەن الپىسىنشى جىلدارى ونەرگە جاڭا تىنىس بەرiلدi. سۋرەتكەرگە جاڭا باعىت-باعدار سiلتەندi. ەڭ باستىسى، ەركiندiك بەرiلدi. وسى قۇبىلىس ولجاستى، قادىردى، تۇمانبايدى، سايىندى، قاليحاندى الىپ كەلدi. ولار بiزدiڭ ادەبيەتiمiزدەگi عاجايىپ جازۋشىلار.
- XX عاسىرداعى كوركەم ونەر، ونىڭ iشiندە ءسوز ونەرi وسىنشا دامىپتى. ال بiزدiڭ سىنىمىز قاي دارەجەدە؟
- جازۋشىلار قاي ۋاقىتتا دا سىندى كۇستانالايدى. سىن بولعان جوق XX عاسىردا، بولسا دا كوركەم ونەردiڭ، سونىڭ iشiندە ءسوز ونەرiنiڭ دامۋ پروتسەسiنە iلەسە المادى دەپ قارايدى. بۇل، مەنiڭ ويىمشا، قاتە. تiپتi قابدەش جۇمادiلوۆ بiر سوزiندە ايتىپتى: «مۇحتار اۋەزوۆ كەلدi ومiرگە، سول سىننىڭ جەمiسi دەپ قارايمىز با؟ اۋەزوۆپەن دەڭگەيلەسەتiن سىنشى بولدى ما؟» دەيدi. مەن ايتار ەدiم، ءار جانردىڭ تالابى باسقا. وسى تۇرعىدان العاندا، ارينە، مۇحاڭ - ۇلى قۇبىلىس. ول بiر قازاق ادەبيەتiنiڭ ءوزiنiڭ توپىراعىندا عانا تۋعان، سول توپىراقتان عانا قايناپ شىققان قۇبىلىس ەمەس، بۇل - الەمدiك ادەبيەتتiڭ كەرەمەت سينكرەتتi قوسپاسىنان تۋىنداعان ۇلى تۇلعا. سوعان قاراماستان، سىنشىلار ۇلى مۇحاڭنىڭ دا قولجازباسىن وقىپ، ۇدايى قامشىلاپ، دەمەپ وتىرعان. مۇحاڭ ساناسقان سىنشىلار دەپ كەنجەباەۆتى، سمايىلوۆتى، اراگiدiك جۇماليەۆتi, نۇرتازيندi ايتار ەدiم. قازاق ادەبي سىنىن جەرگە ۇرا بەرەتiن ەشتەڭە بولعان جوق. قازاق ادەبي سىنى قاي ۋاقىتتا دا ءوزiنiڭ ۋاقىتىنا، ءوزiنiڭ ۋاقىتىنداعى ادەبيەتكە جاۋاپ بەرە بiلدi. وتىز جەتiنشi جىل مەن ەلۋ جەتiنشi جىلدىڭ اراسىندا قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا، ۇلتتىق تاريحىمىزعا، تاريحشى عالىمدارىمىزعا قايتا-قايتا شابۋىل جاسالعان. ولاردىڭ بiر ءسات بەلiن شەشiپ، ۇستەلدiڭ ۇستiندە ەركiن ويلاپ، ەركiن شىعارما جازعان كەزدەرi سيرەك. ادەبيەتتانۋ عىلىمى، ونىڭ iشiندە سىن بiر ساتى تومەندەپ قالدى. ەندi وتىزىنشى جىلداردان باستاپ قۋعىن-سۇرگiن كورگەن ادامدار كەنجەباەۆ، جۇماليەۆ، سمايىلوۆ، اۋەزوۆتەر پارتيادان شىعارىلعان. ول كەزدە پارتيادان شىعارىلۋ دەگەن ءسوز - ەندi اباقتىعا قامالۋى عانا قالدى دەگەن ءسوز. سمايىلوۆ پەن جۇماليەۆ جيىرما جىلعا سوتتالىپ كەلگەن. وسىنىڭ ءبارi ولاردىڭ شىن مانiندە سىن جانرىن ەركiن ورiستەتۋiنە، ءوزiنiڭ شىعارماشىلىق مۇمكiندiگiنiڭ جان-جاقتى اشۋىنا مۇمكiندiك بەرمەگەن. مەنiڭ بiر قايران قالاتىنىم، پارتيادان وشiرiلەدi, جۇمىستان قۋىلادى، جيىرما جىلداپ سوتتالادى، گازەت-جۋرنال بەتiندە بۇلاردى اشكەرەلەمەيتiن ادام قالمايدى. كادiمگi قارابەت قىپ كۇيەنi جاعادى. سوعان قاراماستان بۇل كiسiلەر قازاق ادەبيەتi تاريحىمەن اينالىسادى. نە دەگەن قىرانجۇرەكتiك، نە دەگەن قايسارلىق!
- سىن بەلگiلi بiر شىعارمانى الىپ سiلكiلەي سىناي بەرۋ ەمەس قوي...
- دۇرىس ايتاسىز، سىن - ەستەتيكالىق ويدىڭ قوزعالىسى، قالىپتاسۋى. سىني ەستەتيكالىق ويدىڭ تارماقتالىپ ءجۇرۋi - ادەبيەت تاريحىمەن دە، ادەبيەت تەورياسىمەن دە بايلانىسا جاتقان نارسە. ادەبيەت تاريحىنا ولار ۇمتىلعان سايىن، ادەبي سىن دا جەلكەسi كۇجiرەيiپ قۋاتتانا ءتۇسiپ وتىر. شىن مانiندە كوركەم ونەر تۋعان ۋاقىتتا سىن دا تۋادى. كوركەم ونەر سىننىڭ تۋىنا ىقپال ەتسە، سىن كوركەم ونەردiڭ تۋىنا ىقپال ەتەدi. سىن كوركەم ادەبيەتتە iرi تۇلعالار پايدا بولعان ساتتەرi سىندا دا iرi تۇلعالار پايدا بولادى. بۇلار بiر-بiرiنە ىقپال ەتپەي تۇرمايدى. مىسالى، قىرعىز ادەبيەتiندە ايتماتوۆتىڭ دۇرiلدەپ شىققان كەزدەرi بار. ۇلت ادەبيەتiندە وسىنداي تۇلعانىڭ شىعۋى، بiر قىرعىز ءۇشiن عانا ەمەس، تۇرiك حالىقتارى ءۇشiن، كسرو ادەبيەتi ءۇشiن ۇلكەن ماقتانىش بولعان. بiراق ەندi قاراپ وتىرساڭىز، قىرعىز ادەبيەتiندە شىڭعىس ايتماتوۆقا iلەسiپ شىعا العان سىنشى بولمادى دەگەن پiكiر تۋىندايدى. مەن بۇل پiكiرگە دە قوسىلمايمىن. ارينە، ول - مۇحاڭا قاراعاندا ۇلتتىق توپىراقتان بولەكتەۋ سۋرەتكەر. باسىندا ۇلتتىق توپىراقتا نازiك ليريكامەن باستاعان، كەيiن ادامزاتتىق پروبلەمالارعا كەتiپ قالدى. بۇل جولدا ايتماتوۆتىڭ ۇتقانى دا كوپ، ۇتىلعانى دا كوپ. نەگiزi ايتماتوۆ سياقتى جازۋشىلار كەزiندەگi كسرو-نىڭ ىقپالىمەن، يدەولوگيانىڭ ىقپالىمەن، سوسىن كەيiن حالىقارالىق ىقپالداستىقتىڭ اسەرiنە ءتۇسiپ كەتتi دە، كوركەم پروزاداعى سۋرەتكەرلiكتەن گورi وي سۋرەتكەرلiگiنە، وي قايراتكەرلiگiنە پۋبليتسيست جازۋشىعا اينالىڭقىراپ كەتتi. سول سەبەپتi ەگەر ايتماتوۆتىڭ كەيiنگi شىعارمالارىن قىرعىز قابىلداماي جاتسا، قازاق تا اسا دۇرىس قاراي قويماسا، ادامزاتتىق پروبلەمالاردى كوتەرiپ وتىرىپ، ۇلتتىق حاراكتەر پروبلەماسىن جوعالتىپ العان كەزدەر بار.
- سiز قالاي سىنشى بولدىڭىز؟
- بۋىن-بۋىنعا قاراي ايتاتىن بولساق، ماسەلەن مەن - بەيسەنباي كەنجەباەۆقا بالا، مۇحامەدجان قاراتاەۆقا شاكiرت بولعان اداممىن. ولاردان كەيiنگi بiر بۋىن سەرiك قيراباەۆ، تۇرسىنبەك كاكiشەۆ، زەينوللا قابدولوۆ، راحمانقۇل بەردiبايلار بولعان بولسا، مەن بۇلارعا iنi بولدىم. ودان بەرi قاراي كەلەتiن بولساق، بiزدiڭ الدىمىزدا الپىسىنشى جىلدارى ادەبيەتكە جاقسى سىنشىلار كەلدi. قوعامدىق ومiردەگi جىلىمىق ادەبيەت پەن ونەرگە جەتكەندە سىنعا دا شۋاعى تيدi. مىسالى، زەينوللا سەرiكقاليەۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ، قالجان نۇرماحانوۆ، ءابiش كەكiلباەۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆتەردiڭ ءوزi الدىمەن سىن جانرىنا كەلگەن. ءسويتiپ بارىپ كوركەم پروزاعا قادام جاسادى. مۇنداي ادەبي پروتسەستەر دە بولا بەرەدi. ءابiش، تولەگەن، اسقار، زەينوللا، ءسال كەيiنiرەك ساعات اشiمباەۆ، باقىت ساربالاۇلى سەكiلدi سىنشىلاردى دا وزiمە ۇستاز تۇتام. الدى مەنەن بiر قىرىق-ەلۋ جاس ۇلكەن شىعار، اياعى ءتورت-بەس جاس ۇلكەن. مەن وسىلاردى وقىپ ءوستiم. ارينە، قازاق ادەبي سىنىن عانا وقىپ وسكەنiم جوق، شامام كەلگەنشە دۇنيەجۇزiندەگi فيلوسوفيالىق اعىنداردى باقىلاپ وتىردىم. ول كەزدەردە بiز وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باسىلىمدارىن جازدىرىپ الاتىنبىز. بiر جىلدارى «وزبەكستان ادابياتى»، «باساناتىن»، «شارىق يۋلدۋزۋن»، قىرعىزدىڭ «الاتووسى» مەن «قىرعىزستان مادانياتىن» قالدىرعان ەمەسپiن. قاراپالپاقتىڭ «امۋدارياسىن»، «سوۆەتتiك قاراقالپاقستانىن»، «ازەربايجان ادابياتى ۆاساناتىن»، «ليتۆا ليتەراتۋرنىي»، «ليتەراتۋرنىي گرۋزيا» دەگەن جۋرنالداردىڭ بارلىعىن دا مەن جازدىرىپ الىپ وتىردىم. ول كەزدە شامامىز جەتكەنشە الەمدiك پروتسەستi باقىلاپ وتىراتىنبىز. ال شامامىز جەتپەسە كسرو-عا بiرiككەن ەلدەردiڭ ادەبيەتi مەن ونەرiن باقىلاپ، وسكەنبiز. ادەبيەتكە بەكەن ىبىرايىموۆ، اسقار ەگەۋباەۆ، ءاليا بوپەجانوۆا، سايلاۋبەك جۇمابەكوۆ، ءامiرحان مەڭدەكە سەكiلدi بiر توپ جiگiت، بiزدەن كەيiنگi تۇرسىنجان شاپاەۆ، اۋەزحان قوداروۆ، ت.ب. جiگiتتەر بiرگە كەلدiك. بiز بiر-بiرiمiزدi وسiردiك. اسiرەسە بiزدi ستۋدەنت پارتاسىندا وتىرعان جەرiمiزدەن iزدەپ كەلiپ: «سەندەر نەگە جازبايسىڭدار، نەگە مiنبەرگە شىعىپ سويلەمەيسiڭدەر؟» دەپ تاربيەلەگەن ادام - ساعات اشiمباەۆ. ول ءوزi وتتى پۋبليتسيست، بەتكە ايتاتىن سىنشى، بiلiمدار جان بولاتىن. جالپى ادەبي پروتسەستە جاقسى ءداستۇر ورنىققان ەدi. «سەن ادەبيەتكە كiمدi الىپ كەلدiڭ، قانداي iزباسار تاربيەلەدiڭ؟» كوكەيدە سونداي سۇراق تۇراتىن. سوسىن بiز تالانت تاپساق قۋاناتىنبىز، ماقتاناتىنبىز. اسiرەسە رەداكتسيالاردا iستەيتiن قىز-جiگiتتەردiڭ الدىندا وسىنداي ماقسات تۇراتىن. سوندىقتان، بiز ولارعا قارىزدارمىز. بiز وسىلاي ادەبيەتكە كەلدiك. قازiر ءوز باسىم جيىرما ەكi كiتاپتىڭ اۆتورى ەكەنمiن، بەس ءجۇز-التى ءجۇز ماقالا جازدىق-اۋ دەيمiن. ۋاقىتىندا بiزدiڭ پiكiرiمiزبەن اعا بۋىننىڭ ءوزi ساناسىپ قالعان كەز بولاتىن. بiز سونى بيiككە جەتتiك. جاس كەزiندە ادام بiلiمدi مول جينايدى. سوسىن وڭ، سولعا قاراماي كوپ جازاتىن بولۋى كەرەك. قالاي بولعاندا دا بiز سولاقاي سىنشىلار اتانبادىق قوي دەپ ويلايمىن. دۇرىس جازدىق، ۋاقىتىندا دۇرىس تانىلدىق. بiزدەن اعا بۋىن ءۇمiت كۇتتi. سودان كەيiن تاۋەلسiزدiك جىلدارى كەلدi. تاۋەلسiزدiكتiڭ بiردەن كەلمەيتiنi بەلگiلi. جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىستىق. ونى كوپ ايتا بەرمەيمiز. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ اق-قاراسى - ءالi ابدەن انىقتالاتىن نارسە. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ شاعىن وقيعا بولىپ قالماي، وسى تاۋەلسiزدiكتi تۋدىرعان فاكتور رەتiندە تاريحقا ەنگەنiنە بiز سۇيسiنەمiز. بۇل - تاريحي مiندەتiن الىپ قاراعاندا ون التىنشى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiنە بارا-بار دۇنيە. وتپەلi كەزەڭدە جازۋشىلار كوپ قايراتتىلىق كورسەتتi. سىنشىلار دا سول. جازۋشىلار دەگەندە پروزايكتەردi ءبولiپ الىپ جاتقان جوقپىن، اقىن، جازۋشى، سىنشى قالامگەر دەگەن تۇتاس ماعىنادا ايتىپ وتىرمىن. 1986 جىلى وكiمەت باسىنا كولبين كەلگەندە جۇبان مولداعاليەۆتiڭ اتويلاپ سويلەۋi - بiز ءۇشiن ماقتانىش! ول تۋرالى سادىقبەك ادامبەكوۆ «جۇبان جۇبان بولىپ تۋدى، ماحامبەت بولىپ ءولدi» دەگەن فرازا قالدىردى. ول دا جاراسىمدى ەدi. اعا بۋىن ادالدىق تانىتتى. ەسەسiنە تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جىلدارىندا وسى بiر بەلسەندiلiك، وسى بiر قازاق حالقىنا دەگەن ادالدىق، بيلiك باسىنداعىلارعا بiزدiڭ جازۋشى اعايىنداردىڭ اسا باتىلدىعى ۇنامادى ما ەكەن، نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، زاڭ قابىلدادى، باسقا بولدى، جازۋشىلار وداعىن، سۋرەتشiلەر وداعىن، ساۋلەتشiلەر وداعىن قوعامدىق ۇيىمعا اينالدىرىپ جiبەردi.
- قازiر كوپ جازبايسىز. نەگە؟
- وتپەلi كەزەڭدە جازۋشىلاردىڭ جاعدايى تومەندەپ كەتتi. قوعامىمىزداعى وسىنداي پسيحولوگيالىق احۋالدى كوتەرە الماي، بۇرىن مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىراتىن، قالاماقى الاتىن، الەۋمەتتiك تۇرعىدا قورعالماعان، پسيحولوگيالىق باعدارى ايقىندالماعان جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن سىناۋ ازاماتپىن دەگەن ادامعا اۋىر بولدى. ءيا، باعداردان ايرىلىپ قالدىق، باعدارسىزدىقتان تۋعان شىعارمالاردى سىناۋعا ار-ۇياتىم جiبەرمەدi. مەنiڭشە، قازاق پروزاسىندا، پوەزياسىندا قۇبىلىستىق شىعارمالار ءالi تۋعان جوق.
مەنi بۇگiنگi وقىرمان سىنشى رەتiندە تانىماۋى دا مۇمكiن. نەگە دەسەڭiز، وسى وتپەلi كەزەڭدە مەن بەلسەندi سىنشى باياعى ەرگوبەك بولا العام جوق. راس ەكi تومدىعىم شىقتى. از تيراجبەن. سوندىقتان وقىرماندى كiنالاي المايمىن. بۇل ماسەلەنiڭ بiر جاعى. ەكiنشi جاعى - كەزiندە كسرو ەڭ كوپ وقىعىش مەملەكەت بولعان. سىن كiتاپتارىنىڭ تيراجى بەس مىڭ، ون مىڭمەن شىعاتىن. مەنiڭ «جاقسىدان قالعان ءسوز» دەپ اتالاتىن سىني كiتابىم جيىرما مىڭ تيراجبەن شىققان. بۇل ءوزi قالىپتى جاعداي بولاتىن. ال پروزالار ءجۇز مىڭداپ، ميلليونداپ شىعاتىن. ول كەزدە وقىرمانداردىڭ ىنتىزارلىعى زور بولاتىن. ەگەر مەنi سىنشى رەتiندە بiلمەسە، بiر جاعى وكىرمانداردىڭ كiناسi دەپ تە ويلايمىن. بiز بىلايشا ايتقاندا، وتكەن عاسىردا ءومiر سۇرگەن سىنشىلاردى دا وقيمىز، ادەبيەتتi ءتۇسiنۋ ءۇشiن دە وقيمىز. بۇرىن قويشىنىڭ ەتiگiنiڭ قونىشىندا «جۇلدىز» جۋرنالى جۇرەتiن. بۇگiندە ونداي وقىرمان جوق. ادەبيەت، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتiندە وقىپ جۇرگەن جاستارىمىزدىڭ ءوزi وقىمايدى. بۇگiن بولماعانىمەن ەرتەڭ ۇلتتىڭ تاعدىرىنا بۇل جاعداي كەرi ىقپال ەتۋi مۇمكiن. سوندىقتان مەنiڭ ادەبيەت سىنشىسى رەتiندە مويىندالماۋىم ءوزiمنiڭ كەنجەلەۋiمنەن. ەكiنشiسi تiپتi ماعان قالام العىزبايتىن بۇل - قاجەتسiنبەۋ. قاجەتتiلiك جوق جەردە كiم ءۇشiن جازاسىڭ، نە ءۇشiن جازاسىڭ، ءوزiڭ عانا جازىپ، ءوزiڭ وقي سالاتىن بولساڭ ءيا بولماسا مىڭ تيراجبەن كiتاپ شىعارىپ، «وي مەن كiتاپ شىعاردىم» دەپ ءماز بولىپ، مەملەكەتتiك سىيلىققا ۇسىندىرىپ، ونى الاتىن بولساڭ، بۇدان وتكەن قورقاۋلىق، بۇدان وتكەن سوراقىلىق جوق دەپ ويلايمىن. مەنi بۇگiندە ادەبيەت سىنشىسى رەتiندە وقىرمان بiلمەيتiن بولسا، مەن وعان وكپەلەمەيمiن.
بiراق الدا جاقسى جوسپارلارىم بار. قايتادان اتويلاپ شىعامىن. تاعى دا بiر اسۋدى الۋعا جاساپ جاتقان دايىندىقتارىم بار.
- بۇگiنگi تاڭداعى پۋبليتسيستيكا دەڭگەيi قاي شامادا؟
- قازiرگi تاڭداعى پۋبليتسيستيكا وتپەلi كەزەڭدەگiدەي پروبلەمانى جالپى كوتەرمەيدi. ەندi ناقتىلانا باستادى. پۋبليتسيستەرiمiز دە تاقىرىپتارعا توپتاسا باستادى. قازاق پۋبليتسيستيكاسى قازiر بۇرىنعىداي سان-سالالى دەپ ايتا المايمىن. بiراق ساباسىنا تۇسكەن سابىرلى قالپىندا. ول بۇرىنعىداي باسقا جانرلاردىڭ بارلىعىن شەتتەتiپ، ولاردىڭ مiندەتiنiڭ بارلىعىن موينىنا سالىپ ەدi عوي. ەندi ولاي بولماس. ءار جانردىڭ ءوزiنiڭ تالابى بولادى، ءار جانردىڭ ءوزiنiڭ اتقارار ءرولi بولادى، وزگە جانرلارعا دا جول بەرە باستادى عوي. ازiرگە ەڭ بەلسەندi پۋبليتسيستيكانىڭ كورiنiپ وتىرعان تۇسى - تەلەپۋبليتسيستيكا. بۇل ءالi الدىنا جان سالماي كەلەدi.
- قوعامدىق ماسەلەلەرگە ويىسساق. قوعامدا ەڭ باستى قۇندىلىق - ادام دەپ ەسەپتەلەتiن بولسا، وسى ادامنىڭ بازبiر بولiگiنiڭ ازعىندىق جولىنا ءتۇسiپ، رۋحاني قۇلدىراۋدىڭ بەلەڭ الىپ بارا جاتۋىنا ەڭ نەگiزگi سەبەپ نە دەپ ايتار ەدiڭiز؟
- ءوزi شىنىمەن دە قۇلدىراپ بارا جاتىرمىز با، جوق بولماسا قۇلدىراۋدان تىيىلۋعا كوشتiك پە، ايتەۋiر بiر ءدۇبارا ساتتە تۇرمىز قازiر. ءولiارا ءسات. ونى تۇسiنۋگە بولادى. بۇل قوعامنىڭ باستى بايلىعى - ادام. نەگiزگi بiزدiڭ بايلىعىمىزدىڭ ءبارi ادامعا جۇمسالۋى كەرەك، ويتكەنi, ادام بولماسا، سول ادامنان قۇرالاتىن ۇلت بولماسا، سول ۇلتتىڭ مۇددەسiن قورعايتىن مەملەكەت بولماسا، وندا بۇل قوعام كiمگە كەرەك؟ قوعام دەگەنiمiزدiڭ ءوزi, بىلايشا ايتقاندا سiز، بiز سەكiلدi ادامداردان تۇرادى. ادام مىقتى تۇرسا، قوعام دا مىقتى تۇرادى. كونستيتۋتسيا - بiزدiڭ باستى زاڭىمىز. ونى تۇمار تۇتۋىمىز كەرەك. امەريكا كونستيتۋتسياسىنىڭ جازىلعانىنا ۇزاق ۋاقىت وتسە دە، بiردە-بiر وزگەرiس ەنبەيدi ەكەن. ەندi بiز جاڭا جاس مەملەكەتپiز، وزگەرiس ەنگiزۋ كەرەك تە شىعار، وعان كوزiم جەتپەيدi. بiراق سول وزگەرiستەردiڭ ءبارi دە ادام ءۇشiن بولۋى كەرەك. ادامعا جاعداي جاسايتىن قوعام ءۇشiن بولۋى كەرەك، مەنiڭ پايىمداۋىم - وسى. بiزدە قوعامدىق پروتسەسس وتە جيiرەك دامىپ وتىر. سوعان قاراي قوعامدىق پروتسەستەردi تالداپ وتىراتىن ينستيتۋتتارىمىز قالىپتاسۋ كەرەك. قازiر كەرەمەت ساياساتكەرلەر، ساياسي عىلىمداردىڭ دوكتورلارى، الەۋمەتتiك عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى، پروفەسسورلار شىعىپ جاتىر. بiراق وسىلار عىلىمدى عىلىم ءۇشiن قورعاي ما دەپ قورقام.
- سوندا عىلىمدى نە ءۇشiن قورعاۋ كەرەك؟
- عىلىمدى قوعام ءۇشiن، iلiمدi قوعام ءۇشiن جيناۋ كەرەك. عىلىمدى قوعام ءۇشiن قورعاۋ كەرەك.
- ۇلتتىق رۋحتى قالاي كوتەرۋگە بولادى؟
- رۋحسىزدىق - جەكە ادام ءۇشiن دە وتە بiر قاسيەتسiزدiك، ول قاۋiپتi نارسە. ۇلتتىق رۋحتى قالاي كوتەرۋگە بولادى دەگەندە، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتiن بiرنەشە كومپونەنتتەر بولعانى ابزال. جاستارىمىزدىڭ بويىندا وتاندى ءسۇيۋ، وتانعا قۇشتارلىق سەزiمدەرiن وياتۋىمىز كەرەك. بۇل ءۇشiن بالكiم يدەولوگيا كەرەك شىعار. «وتانىڭدى ءسۇي» دەپ قازiر اتا-انا بالاعا دا ايتپايتىن بولدى عوي. «وتانىڭدى ءسۇي، سەندە جالعىز وتان بار» دەپ بيلiكتەگiلەر دە كوپ ايتا بەرمەيدi. وزدەرi بiلەدi دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. بiلگەنi ءوز الدىنا. وتاندى ءسۇيۋشi سەزiمiن بiز بەسiكتەن باستاپ ۇيرەتۋiمiز كەرەك بالاعا، ونسىز بولمايدى.
ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋدiڭ تاعى بiر جولى بار. مۇحتار شاحانوۆ قازاقتىڭ تiلiن ۇلت پروبلەماسى رەتiندە، مەملەكەتتiك تiل پروبلەماسى رەتiندە قاتتى كوتەرiپ ءجۇر. وسى دۇرىس. نەگە دەسەڭiز، تiلiمiزدەن ايىرىلساق، ورىسشا بولماسا اعىلشىنشا جاقسى بiلەتiن، بiراق انا تiلiن بiلمەيتiندەردiڭ ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى بولمايدى. وتانشىلدىق سەزiمi دە قۇلدىراپ كەتەدi. مۇحاڭ «كومپيۋتەرلەنگەن باس» دەيدi, باسقا دەيدi, بالكiم ول پوەتيكالىق وبراز رەتiندە ءوزiن اقتايتىن شىعار، ۇلتتىڭ تiلiن بiلۋ، ۇلتتىڭ ءداستۇرiن سىيلاۋ، ول ۇلتتىق شەكتەلۋشiلiكتە قالىپ قويۋ ەمەس، كەرiسiنشە ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعى ارقىلى عارىشتاپ سامعاۋدا. الەمنiڭ iلiم-بiلiمiن يگەرۋدە. بiراق سونىڭ ءبارiن ۇلتىڭنىڭ رۋحىن iشكi جان وزەگiڭ ەتiپ، سوعان اكەپ ورنالاستىرۋعا، سوعان اكەپ قۇيۋدا، تابيعي ارلەندiرiپ كەمەل تۇلعا رەتiندە قالىپتاستىرىپ شىعارۋدا. وسىنى جاساماعان جەردە ۇلتتىڭ تiلiن بiلمەسە، ۇلتتىڭ تاريحىن سىيلاماسا، ۇلتتىق ونەرلەرiمiزدi مانسۇق ەتسە، وندا ۇلتتىق رۋحتىڭ دا ولگەنi. بiز كەيدە بۇگiنگi كۇنمەن عانا دامىلدايمىز. مىسالى، مەن وڭتۇستiكتە ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىن. وڭتۇستiكتە انا تiلiنە قاۋiپ جوق دەپ ويلايمىن. بۇل - قاتە. بiزدiڭ انا تiلiمiزگە سولتۇستiكتiڭ وزiندە بولىپ جاتقان قاۋiپتi مەن وڭتۇستiكتە وتىرىپ قابىلداۋىم كەرەك. سوناۋ شىعىستا بولىپ جاتقان وتانىما، تۋعان تiلiمە شابۋىلدى، شىعىس قازاقستان جەرiنە جاسالىپ جاتقان شابۋىلدى مەن وڭتۇستiكتە وتىرىپ جۇرەگiممەن قابىلداپ سوعان جانىم، جۇرەگiم اۋىرۋى كەرەك. ويتكەنi, بiزدە بiر-اق وتان بار. ول - قازاقستان. ول - شۇكiر، قازiر تاۋەلسiز قازاقستان. ءۇش ءجۇز جىل رەسەيدiڭ بودانى بولعان قازاقستانىمىزدى كوزiمiزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك. احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتادى، «بiزدiڭ قازاق بەيقام، باسىنا قاشان تاياق تيگەنشە انا جاقتا بولىپ جاتىر عوي، ماعان نە قاتىسى بار دەپ قارايدى» دەيدi. بiز وسى نەمقۇرايلىلىقتان ارىلتۋىمىز كەرەك. قازاقتى ءوزiمiزدiڭ جالعىز پەرزەنتiمiزدەي كورگەندە عانا مۇراتىمىزعا جەتەمiز. ال بار قازاق ءۇشiن شىرىلدايتىن حالگە جەتكەنiمiزدە عانا ۇلتتىق رۋحىمىز سونشا بيiك بولادى. بiزدە بiر وتان، بiر تiل، بiر جەر بار ەكەنiن بەسiكتە جاتىپ سەزiنiپ، سونى ساقتاۋعا، قورعاۋعا، دامىتۋعا، وسiرۋگە، ماپەلەپ باپتاۋعا دەگەن قۇلشىنىس بولۋى كەرەك. سول ۋاقىتتا بiزدiڭ مەملەكەت كەمەلدەنەدi. جالپى بiزگە بiر نارسەنi ويلاۋ كەرەك. بiز، راس ازاماتتىق قوعامدى ورناتىپ جاتقان زايىرلى دەموكراتيالى ەلمiز. شەكارامىز اشىق، ەشكiمنiڭ كەۋدەسiنەن يتەرiپ جاتقان جوقپىز. حالىقارالىق دەڭگەيدە ينتەگراتسياعا مەيلiنشە ءتۇسiپ جاتىرمىز. ونىڭ ءبارi دۇرىس، بiراق مەملەكەتتە ۇلتتىق ساپا بولماي، مەملەكەتتە ۇلتتىق سيپات بولماي، بiزدiڭ دەموكراتيامىزدان دا، بiزدiڭ ازاماتتىق قوعامىمىزدان دا ەشتەڭە شىقپاۋى مۇمكiن. بiز تازا ۇلتتىق مەملەكەت ەمەسپiز قازiر. بالكiم، شەكتەلiپ قالۋشىلىققا دا اپارماۋىمىز كەرەك شىعار. ۇلتتىق توماعا-تۇيىقتىققا تۇسكەن مەملەكەتتiڭ وڭعانىن كورگەن جوقپىز. سوعان قاراماستان، ءاربiر دامۋشى ەلدiڭ وزەگi - ۇلتتىق سيپاتى. ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەرi, ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بولۋى كەرەك. ونى ساقتاماعان مەملەكەت جويىلىپ كەتۋi مۇمكiن.
سوسىن بiزدە بiر اڭگiمە كوپ ايتىلادى. ول جانعا باتادى. «بiز كوپۇلتتى مەملەكەتپiز» دەيدi. ول دۇرىس ەمەس. بiز بiر ۇلتتى مەملەكەتپiز. قازاق ۇلتىنىڭ سىرتتا مەملەكەتi جوق. بiزدە تەك كورشi مەملەكەت وكiلدەرi تۇرادى دەۋiمiز كەرەك. اسسامبلەيا نە ءۇشiن قۇرىلدى؟ سول وكiلدەردiڭ قۇقى اياق استى بولماسىن دەپ قۇرىلدى. ەلباسى تاراپىنان وڭتايلى تابىلعان، بiزدەگi از ۇلت وكiلدەرiنiڭ قۇقىن قورعاۋعا بەرiلگەن مۇمكiندiك.
- زيالىسى بولماي، حالىق مىقتى بولمايدى دەيدi. راس پا؟
- قازاق - تالانتتى حالىق. قازاق - مىڭ ءولiپ، مىڭ تiرiلگەن حالىق. ەگەر دە وزگە ۇلت بولسا باياعىدا جويىلىپ كەتۋi مۇمكiن ەدi. قازاقتىڭ باسىنان كەشپەگەنi جوق. ارiدە تۇرiك قاعاناتىنان بەرi قاراي الساق جەڭiپ تۇرىپ، جەڭiلiسكە ۇشىراعان، بiرiگiپ تۇرىپ ىدىراي جونەلگەن. ىنتىماقتاسقان ساتتەرi از، تراگەديالىق حال كەشكەن. ءوزارا ىنتىماقتاسپاعاسىن وزگە ەلدiڭ بودانىنا اينالىپ كەتە بەرگەن. التىن وردانىڭ ەكiنشi اتاۋى تۇرiك قاعاناتى دەپ ايتامىز. وسى التىن وردانىڭ تۇسىندا ورىس كنيازدiكتەرi الىم-سالىق تولەپ تۇردى. ءوزارا ىنتىماق بولماعان سوڭ، اقىر سوڭىندا بiر-بiرiمەن بiرiگiپ، ۇلى مەملەكەتكە اينالىپ كەتتi دە، بiزدiڭ ەلiمiز ولاردىڭ بودانى بولدى. التىن وردانى قۇراعان ەل قازiر قايدا؟ كiشكەنتاي نوعاي ورداسى بولىپ ءجۇر. ءار جەرلەردە، ازعانتاي عانا قالدى.
ەلدiڭ ەلدiگiن ساقتايتىن - زيالى قاۋىم. مىسالى، XX عاسىر باسىندا الاشوردا قۇرىلدى. ونىڭ ءوزiنiڭ اسكەرi بولدى. مiرجاقىپ دۋلاتوۆ باسقاردى. ول بولشەۆيزممەن، قىزىل يمپەريامەن اياعى جايسىز بولادى دەپ، تۋعان كۇننەن باستاپ كۇرەسiپ ءوتتi. ەڭ بولماسا تۇركiستان اۆتونومياسىن قۇرىپ موڭعوليا سەكiلدi ءومiر سۇرەيiك دەدi. وعان دا قولى جەتپەدi. وتىز جەتiنشi جىلى قىناداي قىرىلدى. كەڭەس ۇكiمەتi جاۋىز ساياسات جۇرگiزگەن. حالىق نەعۇرلىم قاراڭعى بولسا، بيلiككە سوعۇرلىم تيiمدi. قاراڭعى حالىقتىڭ قارنى تويسا بولدى، قالعىپ سالا بەرەدi, ەشتەڭە تالاپ ەتپەيدi. ال XX عاسىر باسىنداعى زيالىلار ءوز باسىن بايگەگە تiگiپ ءجۇرiپ حالىقتىڭ مۇڭىن جوقتادى، ەل ءۇشiن ءومiر ءسۇردi. زەر سالىپ قاراڭىزشى، احمەت بايتۇرسىنوۆتا وزiندiك ءومiر بار ما؟ جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وزiندiك ءومiرi بار ما؟ جوق. ماعجان جۇماباەۆتا وزiندiك ءومiر بار ما؟ جوق. الاشوردادان ەكi ادام عانا كەشiرiم سۇراپ، كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە بiرسىپىرا جىل عۇمىر كەشتi. ولار مۇحتار اۋەزوۆ پەن ەكونوميست ءالiمحان ەرمەكوۆ بولاتىن. «الاش تىپ-تيپىل بولماسىن، ەڭ بولماسا سەندەر الاشتىڭ كوزi بولىپ قالىڭدار، الاشتىڭ رۋحىن كەيiنگi ۇرپاققا جەتكiزiڭدەر» دەپ قالدىرعان ولاردى. ال كەڭەس ۇكiمەتi تۇسىندا بiزدiڭ زيالىلارىمىزدىڭ بويىنداعى وسى ازاتتىققا ۇمتىلۋ سارىنى باسىلىپ قالدى. بىلاي قازكسر ون بەس رەسپۋبليكانىڭ iشiندە تەرەزەسi تەڭ، قۇقى زور مەملەكەتتiڭ بiرi بولىپ سانالاتىن. الايدا، كەڭەستiك قىزىل يمپەريا ءوزiنiڭ بۇرىنعى از ۇلتتاردىڭ جەرiن الۋ، تiلiن الۋ، قۇرتۋ، ءوزiن ماڭگۇرتتەندiرۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جالعاستىردى. مىنا جىلدارداعى قيىن نارسە، ول - بiزدiڭ زيالىلارىمىزدىڭ تۇلعا بولىپ شىعا الماۋى. ەلدi سكۆورتسوۆ، بەلياەۆ باسقاردى. سولاردىڭ تاپسىرماسىن جوعارىدان الىپ، جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. اۋەزوۆ پەن كەنجەباەۆ ەلۋ ەكiنشi جىلى جۇمىستان شىعارىلعان. قىرىق توعىزىنشى جىلى ناۋقان باستالعان. بەكماحانوۆ جيىرما جىلعا سوتتالعان. بۇلار كiمدەر ەدi? بۇلار جاڭاعى ءوزiمiز ايتىپ وتىرعان زيالىلارىمىز ەدi. ۇلتتىق رۋحى وشپەگەن الاشتىڭ كوزiن كورگەن زيالىلار ەدi. الاشوردانىڭ ءوزiن قۇرتقاننان كەيiن ەندi مىناۋ حالىقتىڭ ساناسىن وياتىپ جiبەرە مە، جاس ۇرپاقتى الاش رۋحىندا تاربيەلەپ قويا ما دەگەن قاۋiپپەن، ولاردىڭ وزدەرiن دە قۇرتۋعا كiرiسiپ ەدi. ايتەۋiر قازاق حالقىنىڭ باعىنا شىعار، ەلۋ ءۇشiنشi جىلى ستالين قايتىس بولدى. ودان كەيiن حرۋششەۆ كەلدi وكiمەت باسىنا، ارينە، ارادا بiرسىپىرا پروتسەستەر جۇرگەن، ونى وقىساڭىز ءوز الدىنا بiر قىزىق. ول كiسiنiڭ وكiمەت باسىنا كەلگەنi دۇرىس بولعان. بۇل ستالينشiلدiكتi, جەكە ادامنىڭ باسىنا تابىنۋشىلىقتى اشكەرەلەۋ ارقىلى بiرسىپىرا ۋاقىت ۇلتتىڭ قايتا ويانۋىنا، ۇلتتىق جاڭا يدەيالاردىڭ جاندانۋىنا، ۇلتتى وياتاتىن كوركەم ونەر سەركەلەرiنiڭ ەركiن قالام سiلتەۋiنە، اقىنداردىڭ داۋىسىنىڭ ەركiن شىعۋىنا مۇمكiندiك بەرiپ الدى. بiزدiڭ ءالi دە بوستاندىق، تاۋەلسiزدiك الۋعا مۇمكiندiگiمiز بار ەكەن دەگەندەي ءۇمiت قايتا وياندى. ون التىنشى جىلعى قارقارا بولىپ جانشىلعان، ون جەتiنشi جىلى اقپان رەۆوليۋتسياسى كەزiندە ويانىپ تۇرىپ، قازان رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن ابدەن تۇنشىققان يدەيا ەدi بۇل. مiنە، سول ولگەن يدەيا حالىقتىڭ بويىندا، قايتادان ءسال-ءپال وياندى. بiراق حرۋششەۆ ءوز ويىنان اينىپ قالدى. ول دەموكراتيالىق قوعام جاساعىسى كەلگەنiمەن، ستاليننiڭ جەكە باسىن اشكەرەلەۋدەن ارى بارماعان. ويتكەنi, ونىڭ ءوزi سول قوعامنىڭ جەمiسi ەدi. ونىڭ ۇستiنە مەن حرۋششەۆ تۋرالى ەستەلiكتەر جيناپ، وقىپ شىققان اداممىن. حرۋششەۆ مۇنى جۇيەلi تۇردە جۇرگiزiپ، ساياسي كونتسەپسيا رەتiندە قوعامنىڭ بويىنا سiڭiرە المادى. ساڭىراۋقۇلاق سەكiلدi, بولماسا كوكتەمگi جاۋقازىنداي ويانعان ۇلتتىق رۋح زيالىلاردى بiر وياتىپ كەتكەنiمەن، تۇتاس حالىقتى وياتۋعا دارمەنi جەتپەدi. ول قايتادان كوكتەمگi كۇنi ەرتە جەر بەتiنە كوكتەپ شىعىپ، سوسىن قار جاۋىپ كەتكەسiن ۇسiك شالاتىن ورiك اعاشى سەكiلدەندi. ارينە، بۇل ويانۋ ءوز جەمiسiن بەرمەي تۇرمادى. يمپەريا دەگەن قانشا مىقتى بولعانىمەن، ول ۋاقىتشا قۇبىلىس. ويتكەنi, يمپەريانىڭ ۋاقىتشا بولاتىنى ول حالىقتىڭ تiلەگiنەن تۋمايدى. ول قوعامدىق فورماتسيا رەتiندە جوعارىدان توبەسiنە كيگiزiلگەن باس كيiم سەكiلدi حالىقتىڭ ءومiر سۇرۋiنە، وسۋiنە، دامۋىنا كەرi ىقپال ەتەدi. ۇلتتار تەڭدiگiنە ول قاراما-قايشى، تiلەگiنە مۇلدە جات نارسە. سوندىقتان و ءبارiبiر قۇلاۋى مۇمكiن. ونى قۇلاتۋعا ىقپال ەتەتiن كۇش ءاربiر ۇلتتىڭ ءوزiنiڭ تاۋەلسiزدiگiنە ۇمتىلۋى بولىپ تابىلادى.
- ءسوز سوڭىندا نە ايتاسىز؟
- قازاق زيالىسى مىقتى بولماي، قازاق حالقى مىقتى بولمايدى. مەملەكەت رەتiندە نىعايۋ ءۇشiن ءوزiنiڭ ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاۋ قازاق زيالىلارىنىڭ بەلسەندiلiگi, كوزi اشىقتىعى، عىلىمي ويىنىڭ تەرەڭدiگi, ساياسي قارقىنىنىڭ مىقتى بولۋى ابدەن كەرەك. ونسىز تiرلiك تە مىقتى بولمايدى.
قۇلبەك ەرگوبەك،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ادەبيەت سىنشىسى:
سىن – ەستەتيكالىق ويدىڭ قوزعالىسى
سۇحباتتاسقان
گۇلجاز قىدىقبەكوۆا
http://astana-akshamy.kz/index.php?uin=1230028310&chapter=1312434427
