وتكەن ايدىڭ باسىندا قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ لاتىن قارپىنە تاعى دا قوسىمشا رەفورمالاردىڭ قاجەت ەكەندىگىن حالىققا بىلدىرگەن بولاتىن. كەيىنگى كەزدە ءتۇرلى ءباسپاسوز بەتتەرىندە لاتىن ءالىپبيىنىڭ تىم ساپاسىز، ىڭعايسىز “اۆتورلىق نۇسقالارى” جىلى جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتار سىقىلدى قاپتاپ كەتتى. وسى ورايدا «قازىرگى تاڭدا 42 ءارىپتى لاتىن ءالىپبيى – كەم دەگەندە تاپتىرماس ۋاقىتشا التەرناتيۆا!» ءدال وسىنداي لاتىن قارپىنە قاتىستى كوزقاراستى ۇستانىپ وتىرعان ونەرتانۋشى، اۋدارماشى باتىربەك باعىشبەكۇلىمەن تاعى دا سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وقىرماننىڭ ەسىنە سالا كەتەيىن، ءبىز باتىربەك مىرزانىڭ «قازاق جانە اعىلشىن تىلدەر اراسىنداعى 1000 ۇقساستىق» ماقالاسىن وتكەن سۇحباتتارىمىزدا تالقىلاعان ەدىك. ەندى ءبىز قازاق ءتىلى تۋرالى، اسىرەسە جازباشا قازاق ءتىلى تۋرالى ناقتىراق اسىقپاي اڭگىمەلەسسەك...

ريزا ىسقاق: - باتىربەك باعىشبەكۇلى، ءالىپبيدى جەڭىلدەتەمىز دەپ تىلدەن اجىراپ قالمايمىز با؟

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ارينە، كلاسسيكالىق لاتىن قارپىندە بار-جوعى 26 ءارىپ بار. ال ءبىزدىڭ فونەتيكاسى باي قازاق تىلىندە دىبىستار الدەقايدا كوپ. بۇگىنگى كيريلليتسامەن جازىلعان الىپبيىمىزدە 42 ءارىپ. وسى ەرەكشەلىكتى ساقتاۋ كەرەك. ءبىز ءتىلدى جەڭىلدەتەمىز دەپ، ءتول دىبىستارىمىزدان اجىراپ قالمايىق.

ريزا ىسقاق: - باتىربەك مىرزا، ءسىزدىڭ بۇگىنگى ءبىزدىڭ تىلدەگى لاتىن قارپىنىڭ قازىرگى نۇسقالارىنا ازامات رەتىندە عانا ەمەس، ءتىل مامانى – فيلولوگ رەتىندە دە ىشتەي كوڭىلىڭىز تولا ما؟

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - مەن، ارينە، قازاق ءتىلىنىڭ پروفەسسورى ەمەسپىن، تەك اعىلشىن ءتىلىنىڭ باكالاۆرى بولسام دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبي نۇسقاسى جايلى ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ، لاتىن قارپىندەگى التەرناتيۆتى الىپپەنىڭ ءوز نۇسقامدى ۇسىنعىم كەلەدى. نەگىزى، لاتىن قارپىنە كوشۋگە قارسى ەمەسپىن، وتە قىزىقتى جانە اسا ماڭىزدى تاريحي مەجە دەپ ويلايمىن. ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن، ۇلت مادەنيەتى، عىلىمى جانە اقپاراتتاندىرۋى ءۇشىن قاجەت تە شىعار. كيريلليتسا دەگەن ۇعىم - سوناۋ گرەكتىڭ كيريلل جانە مەفودي زامانىنان كەلە جاتىر، لاتىن قارپى سوناۋ ودان دا كونە ريم يمپەرياسى زامانىنان كەلە جاتقان لينگۆيستيكالىق قۇبىلىس. نەلىكتەن لاتىن قارپى نەگىزىندە جاسالعان جاڭا 21-ءشى عاسىردىڭ «قازاق قارپىسى» (كازاحيتسا) دەگەن نەولوگيزمدى ۇسىنباسقا؟! قالجىڭ ەمەس، راس! بۇل دا - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىك بولار ەدى، بىراق ول ءۇشىن ءبىز الىپبيىمىزگە ەرەكشە ارىپتەردى ەنگىزۋىمىز كەرەكپىز، مىسالى، مەنىڭ الىپبيىمدە ولار «ءو»، «ڭ»، «ع» جانە «يا» ارىپتەرىنىڭ ەرەكشە جازىلۋ ۇلگىلەرى بار. قازىر ۇسىنىلىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن قارپىندەگى ءالىپبي نۇسقالارىندا نەلىكتەن، نە ءۇشىن كوپتەگەن ارىپتەر جوعالىپ قالعانىن نەمەسە كەيبىر دىبىستاردى بەلگىلەۋ ءۇشىن ارىپتەر قوسارلانىپ (ديگراف بولىپ) كەتكەنىن تۇسىنبەيمىن، تۇسىنە دە المايمىن. بۇل وقۋعا، جازۋعا - وتە كۇردەلى! مەنىڭشە، ءار دىبىستىڭ ءوزىنىڭ ارىپتىك فورماسى بولۋى ءتيىس. «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ» قاعيداسىن قاتاڭ ۇستانۋ كەرەك!

ريزا ىسقاق: - اتالمىش قاعيداڭىز ساقتالعان 42 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن ءالىپبي - نۇسقاسىن ۇسىنعىڭىز كەلەدى. ارىپتەر تىم كوپ ەمەس پە؟!

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - جوق، ريزا حانىم، كوپ ەمەس! بىرىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ كيريلليتسا قارپىندەگى 42 ءارىپتى ءالىپبي كوزىمىزگە ابدەن ۇيرەنگەن، ەكىنشىدەن، ءبىر ءارىپ – ءبىر دىبىس قاعيداسىن ساقتاۋ ماڭىزدى، جانە ۇشىنشىدەن، قازاق تىلىندە «ە»، «يۋ»، «»، «» جانە ت.ب. ارىپتەرى بار كوپتەگەن كىرمە سوزدەر، حالىقارالىق تەرمين سوزدەر جەتكىلىكتى.  كىرمە سوزدەردەگى «تس»، «ە»، «»، «» ارىپتەرىنە دە ىڭعايلى فونەتيكالىق بالاما بار بولماق. ەندى «كومپيۋتەر» دەگەن ءسوز «kompıyter» نەمەسە «kompiuter» دەپ ەمەس، ودان دالىرەك «komp``Ųter» دەپ جازىلۋى مۇمكىن بولادى. دەگەنمەن، ول كيريلليتساداعى «سيرەك» ارىپتەردىڭ دە لاتىن الىبيىندە ءوز بالاماسى، ءوز ورنى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. 

ريزا ىسقاق: - ياعني سوندا ءسىز بۇل ۇسىنىسىڭىزدى لينگۆيستيكا اكادەمياسى نەمەسە فيلولوگيا كافەدراسىنىڭ اتىنان ەمەس، ءوز اتىڭىزدان جەكە تۇلعا رەتىندە عانا ۇسىنىپ وتىرسىز عوي؟

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ءيا. بۇل - وتە جەكە، كەرەك دەسەڭىز «جەكەمەنشىك» كىشىگىرىم باستامام، جاي ۇسىنىسىم. مەن، ارينە، قازاق ءتىلىنىڭ پروفەسسورى ەمەسپىن، جاي عانا اعىلشىن ءتىلىنىڭ باكالاۆرى بولسام دا، قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبي نۇسقاسى جايلى ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرىپ، لاتىن قارپىندەگى التەرناتيۆتى الىپپەنىڭ ءوز نۇسقامبى ۇسىنعىم كەلەدى. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا قازىرگى تاڭدا (ۋاقىتشا بولسا دا) لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەڭ قولايلى ءتۇرى قازىرگى 42 ارىپتەن تۇراتىن قازاق كيريلليتسا قارپىندەگى ءالىپبيدىڭ لاتىن قارپىندەگى نۇسقاسى بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، نەگە «قازاقى لاتىن قارپى» دەگەن جاڭا شريفت نۇسقاسىن ويلاپ تاپپاسقا؟! 

ريزا ىسقاق: - اسا قىزىق. دەمەك، باسقا تىلدەردە جوق كەيبىر ارىپتەردىڭ دە نۇسقاسىن ۇسىنباقسىز عوي؟

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ارينە! تۇرىك ءتىلى، ءازىربايجان ءتىلى، وزبەك تىلىندەگى لاتينيتسا نۇسقالارىن تولىقتاي كوشىرۋ تاعى ءتيىمدى ەمەس! نەلىكتەن ءبىز «چ»، «ش»، «شش»، «ع»، «يا»، «يۋ» جانە تاعى دا باسقا وتە قاجەتتى جەكە جەكە ۇيرەنشىكتى دىبىستارىمىزدى بەلگىلەۋ ءۇشىن ديگرافتاردى قولدانۋ كەرەكپىز، نەگە ءسوزدى تىم ۇزارتىپ جىبەرۋ كەرەك؟! مەنىڭ نۇسقامدا ءار ءبىر كيريلل تاڭباسىنا ءبىر لاتىن تاڭباسى سايكەس كەلەدى. ءيا، نۇكتەلەردى قولدانعان دۇرىس، بىراق ودان باسقا سىزىقشا، ۇتىرشە نەگە قولدانسا بولمايدى؟! ماسەلەن، تۇرىك تىلىندە كىلەڭ اپوستروفى بار تاڭبالار: «ğ»، «ü»، «ş»، «ç»، «ö» جانە ت.ب. تۇرىكتەر ول ارىپتەردەن ەش ۇتىلىپ جاتقان جوق. جانە «ج» دەگەن جۋان دىبىستى و باستان بۇكىل الەم ءۇشىن جۇمساق «j» دەگەن دىبىسپەن بەلگىلەۋدىڭ نە كەرەگى بار؟! جۋان «ج» دىبىسىن مەن ۇسىنعان توبەسىندە ەكى نۇكتەسى بار «Z» ارىپپەن بەلگىلەۋ الدەقايدا دۇرىس بولار ەدى. 

ريزا ىسقاق: - بايقاۋىم بويىنشا ءسىز ءو-ءنىڭ ۇستىنەن اپوستروفتى الىپ تاستاپ، ءدال ورتاسىنا نۇكتە قويا سالىپسىز، مەنىڭشە بۇلاي جازا باستاساق «وريگينالنو» بولار ما ەدى؟..

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ريزا حانىم، قايتا جاقسى ەمەس پە! بۇل - ءبىزدىڭ ءتول ەرەكشەلىگىمىز بولار ەدى. «ءو» دەگەن دىبىس تۇركياداعى تۇرىكتەردىڭ ودان دا جۇمساقتاۋ ö دەگەن دىبىسىنا ۇقساماۋى ءتيىس، سەبەبى ءبىزدىڭ تىلدە ءو دەگەن ءسوز «كول» دەگەن سوزدە جۇمساق وقىلسا، اۋىز ەكى تىلدە «ءوت»، «ءوي»، «ءور» دەگەندە ءسال جۋان وقىلادى. سوندىقتان مەن و دەگەن لاتىن تامعانىڭ ورتاسىنا نۇكتە قويۋ ارقىلى قازاقتىڭ ءو دىبىسىن بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ وتىرمىن، ءارى ىڭعايلى، ءارى ەرەكشە جاڭا ءارىپ. ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر جاڭالىق، مەنىڭ پىكىرىمشە، تەك 42 ءارىپتى لاتىن ءالىپبيى ازىرگە تاپتىرماس ۋاقىتشا قارىپ نۇسقاسى بولار. جانە بۇل ءالىپبي نۇسقاسىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى – شريفتپەن (قارىپ) اينالىساتىن پروگرامميستتەرگە ءبىر پەرنەگە ءبىر ءارىپتى سىيعىزۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوسىن «ءدال مىناۋ ديگرافتاردىڭ قوسىندىسى قانداي دىبىس بەرەدى ەكەن؟» دەپ حالىق ميىن اشىتپاي، ءار كيريلليتساداعى ارىپكە ءبىر تىكەلەي بالاماسىن عانا تاۋىپ، قولدانا الادى. «ءبىر دىبىس – ءبىر ءارىپ!» قاعيداسىن ۇسىنامىن! 

ريزا ىسقاق: - وتكەن نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى ءتىل فورۋمىندا لاتىن قارپىنە بايلانىستى پيسسيميستىك بولجامدار ايتىلدى. بۇل قوعامدى ەكىگە ءبولىپ تاستايدى-مىس. اتالمىش بولجامدارعا نەگىز بار ما؟

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ەگەر كەز كەلگەن نارسەنى رەتتەمەي، باقىلاماي بوس جىبەرە سالسا. ءتىپتى ەڭ قورقىنىشتى بولجامداردىڭ ورىندالۋى عاجاپ ەمەس. ءتىل ماسەلەسىندە دە - سولاي. بىزگە ورتاق ءالىپبي نۇسقاسى دا كەرەك، ءوزىڭىز سان رەت ايتىپ جۇرگەنىڭىزدەي قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالعانى دا كەرەك. بىراق، ەكى نارسە كەرەك جوق. ول – اسىعىستىق پەن داڭعازالىق! ەگەر قازىر ءبىز كىم نە دەسە دە، باتىل جانە سەنىمدى تۇردە ءوز “كازاحيتسامىزدى” ويلاپ تاپپاساق، وندا ەرتەڭ ءبىز نە اراب قارپىندەگى ەلدەر قاتارىندا، نە لاتىن قارپىندەگى ەلدەر قاتارىندا نە كيريلليتسا قارپىندەگى ەلدەر قاتارىندا، نە يرەوگليف قارپىندەگى ەلدەر قاتارىنان تابىلماي ەكى ورتادا قالۋىمىز ىقتيمال. سوندىقتان، ءسىز بەن ءبىز بولىپ قازىردەن باستاپ ءتىل ماسەلەسىن شەشىپ ۇلگەرىپ قالۋىمىز كەرەك. 

ريزا ىسقاق: - باتىربەك مىرزا، ماعىنالى سۇحباتىڭىزعا راقمەت! بالكىم، ەگەر ءسىزدىڭ وسى جوباڭىز جۇزەگە اسسا، ەرتەڭ ءسىزدى XXI عاسىردىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلىسى دەپ اتاپ كەتۋى دە مۇمكىن دەپ ەسەپتەيمىن.

باتىربەك باعىشبەكۇلى: - ريزا حانىم، تىلەگىڭىزگە راقمەت! مەنى ۇيالتتىڭىز عوي (كۇلدى).

ريزا ىسقاق: - وتكەن ءتىل فورۋمىنىڭ پلەنارلىق وتىرىسىندا ءبىر قازاق پروفەسسور بىلاي دەدى كۇيىنىپ: “بۇۇ-دا قىزمەت ەتكەنىمدە كەلەسىدەي اعىلشىن ءتىلدى قۇجاتقا كوزىم ءتۇستى، ءبىر ءتىزىمنىڭ باسىندا “XXI عاسىردا جوعالۋ قاۋپى بار تىلدەر” دەپ جازىلعان. استىندا 20 شاقتى تىلدەردىڭ اتاۋلارى كورسەتىلگەن. اراسىندا ءبىزدىڭ قازاق ءتىلى دە بار ەكەن. سونى كورىپ مەن تەرەڭ ويعا باتتىم...”. قادىرلى وقىرمان، جاڭاعى قورقىنىشتى قۇجاتتان ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىزدى الىپ تاستاۋ ءۇشىن، بارلىق مۇمكىن ارەكەتتەردى جاسايىق.

ۇرىستەمبەكوۆ لاتىن ءالىپبيى، (نۇر-سۇلتان قالاسى، قازان 2019 جىل).

سۇحباتتاسقان: ريزا ىسقاق

Abai.kz