اينۇر ءابدىراسىلقىزى، ياساۋيتانۋشى: ولار «ۇلت» دەگەن ۇعىم مەن قۇندىلىقتى ەسەپكە المايدى، ءوز كوزقاراستارىنا ورتاق بولعانداردى عانا «مۇسىلمان باۋىرلار» دەپ سانايدى
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ ءدىني ورتالىقتاردى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، ياساۋيتانۋشى اينۇر ءابدىراسىلقىزىمەن گازەت ءتىلشىسىنىڭ اڭگىمەسىندە قوعامدا بۇگىنگى تاڭدا ويلاندىرىپ وتىرعان بىرقاتار ماسەلەلەر ورتاعا سالىنادى.
- ياساۋيتانۋشى رەتىندە سىزبەن اڭگىمەمىزدى ياساۋي ىلىمىنە قاتىستى ساۋالدان باستاعىمىز كەلىپ وتىر. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تۇركىستاندا وتكەن كەزدەسۋىندە: «ءبىز قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىن الىپ ءجۇرۋىمىز قاجەت»، دەپ اتاپ كورسەتتى. ياساۋي ءىلىمىنىڭ ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزى قانداي؟
- ۇلت تاريحى اجىراماس ەكى نەگىزدەن قۇرالادى. ءبىرى - ەگەمەندىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەستەردەن تۇراتىن ازاماتتىق تاريح، ال ەكىنشىسى - ۇلتتىڭ يدەولوگيالىق باعدارىن ورنىقتىرۋ جولىندا جاسالعان رۋحاني تاريح. ءبىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىمىز كوپتەگەن ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولدى. جەتكىلىكتى تۇردە نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر باعىت ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىز دەر ەدىك.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءبىرتۇتاس ىلىمدەردى جاساعان داڭقتى تۇلعالار بولدى. ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرعان، قۇندىلىقتىق باعدارىن بەلگىلەگەن وسىنداي ىلىمدەردىڭ بىرەگەيى - قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى.
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ ءدىني ورتالىقتاردى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، ياساۋيتانۋشى اينۇر ءابدىراسىلقىزىمەن گازەت ءتىلشىسىنىڭ اڭگىمەسىندە قوعامدا بۇگىنگى تاڭدا ويلاندىرىپ وتىرعان بىرقاتار ماسەلەلەر ورتاعا سالىنادى.
- ياساۋيتانۋشى رەتىندە سىزبەن اڭگىمەمىزدى ياساۋي ىلىمىنە قاتىستى ساۋالدان باستاعىمىز كەلىپ وتىر. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا تۇركىستاندا وتكەن كەزدەسۋىندە: «ءبىز قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىن الىپ ءجۇرۋىمىز قاجەت»، دەپ اتاپ كورسەتتى. ياساۋي ءىلىمىنىڭ ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزى قانداي؟
- ۇلت تاريحى اجىراماس ەكى نەگىزدەن قۇرالادى. ءبىرى - ەگەمەندىك جولىنداعى ەرلىك كۇرەستەردەن تۇراتىن ازاماتتىق تاريح، ال ەكىنشىسى - ۇلتتىڭ يدەولوگيالىق باعدارىن ورنىقتىرۋ جولىندا جاسالعان رۋحاني تاريح. ءبىزدىڭ ازاماتتىق تاريحىمىز كوپتەگەن ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە ارقاۋ بولدى. جەتكىلىكتى تۇردە نازار اۋدارىلماي كەلە جاتقان ۇلكەن ءبىر باعىت ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىز دەر ەدىك.
قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ءبىرتۇتاس ىلىمدەردى جاساعان داڭقتى تۇلعالار بولدى. ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىن قالىپتاستىرعان، قۇندىلىقتىق باعدارىن بەلگىلەگەن وسىنداي ىلىمدەردىڭ بىرەگەيى - قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى.
ياساۋي ءىلىمىن بىرىڭعاي ءدىني-ميستيكالىق ءىلىم رەتىندە باعالاۋ ورىندى ەمەس. ياساۋي ءىلىمى - ەڭ الدىمەن رۋحاني-مورالدىق ءىلىم. تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ۇلى ويشىل ياساۋي جاساعان ءىلىم ءوز باستاۋىن تۇركى حالىقتارىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتارىنان الادى. قوجا احمەت ياساۋي وسى رۋحاني قۇندىلىقتاردى جيناقتاپ، قورىتىپ، ونى يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىمەن ۇيلەستىرىپ، ءبىرتۇتاس ىلىمگە اينالدىردى. ول ءوز ءىلىمىنىڭ بارلىق قاعيدالارىن حانافي مازحابى ۇستانىمدارىنىڭ اياسىندا دامىتتى. ياساۋي ءىلىمى بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ول دۇنيەگە كەلگەن ولكەنىڭ يەسى - قازاق حالقىنىڭ دا يسلامي دۇنيەتانىمىنا نەگىز بولىپ قالاندى. قازاق حالقىنىڭ ءدىني-يسلامي تۇسىنىكتەرى ياساۋي ءىلىمىنىڭ اياسىندا قالىپتاستى. ۇلتتىڭ ار-وجدان كودەكسى ءرولىن اتقارعان ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مورالدىق قاعيدالارىندا كورىنىس تاپتى. مۇنىڭ ناقتى مىسالىن ءبىز حالقىمىزدىڭ ىزگىلىككە، يماندىلىققا نەگىزدەلگەن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرلەرىنەن، جىر-اڭىزدارى مەن ماقال-ءماتەلدەرىنەن، كەشەگى جىراۋلار پوەزياسى مەن بي-شەشەندەردىڭ ناقىل سوزدەرىنەن، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ سەكىلدى كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ تۋىندىلارىنان ايقىن اڭعارامىز.
سوندىقتان حالقىمىزدىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ بەرىك ساقتالۋىنا ياساۋي ءىلىمى تىكەلەي اسەر ەتتى دەپ ءبىز سەنىممەن ايتا الامىز. سوڭعى كەزدەرى ايتىلىپ جۇرگەن: «قىتاي حالقى ءۇشىن كونفۋتسي ءىلىمىنىڭ ءمانى قانداي بولسا، قازاقستان قوعامى ءۇشىن ياساۋي ءىلىمىنىڭ ماڭىزى دا سونداي ەرەكشە»، دەگەن پىكىر وسىنداي كەلەلى ويلاردان تۇيىندەلگەن تۇجىرىم.
- ياساۋي ءىلىمى وزگە رۋحاني ىلىمدەردەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ ونىڭ ۇلتتىق ۇستانىمدارىمىزبەن قابىساتىن تۇستارىنا توقتالساڭىز.
- رۋحاني تازالىق پەن كەمەلدىكتى ماقسات ەتكەن ياساۋي جان تازالىعى، ار تازالىعى، جۇرەك تازالىعى قاعيدالارىن ءبىرىنشى ورىنعا قويدى. ول ءوز ءىلىمىن قوعامدى تاربيەلەۋشى، تۇزەتۋشى ار ءىلىمى رەتىندە ءتۇسىندىردى. «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى»، «جارلى بولساڭ دا ارلى بول» دەگەن قازاق حالقى دا وسى ءىلىمدى جان-جۇرەگىمەن قابىلداعان.
ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى - تولەرانتتىلىق. «بوگدە ءدىن وكىلىنە دە ازار بەرمەۋ - پايعامبار سۇننەتى» («سۇننەت ەرمىش كافير ولسا بەرما ازار») دەپ جازعان ياساۋي كەز كەلگەن ءدىن وكىلىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى ناسيحات ەتكەن. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن اباي سوزدەرى دە وسى اقيقاتقا تىرەلەدى. ياساۋي ىلىمىندەگى «ادام ادامعا قۇل ەمەس، اللاعا عانا قۇل» دەگەن ۇستانىم دا ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي قاراۋعا، ەشكىمدى كەمسىتپەۋگە، ءوزىن دە وزگەلەر الدىندا تومەن ساناماۋعا مىندەتتەيدى. بۇل قاعيدا بۇكىل قوعامداعى رۋحاني تەپە-تەڭدىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋعا باعىتتالعان. حالقىمىز بۇل قاعيدانى: «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي - اتاڭنان قالعان قۇل ەمەس، شالقايعانعا شالقاي - پايعامباردىڭ ۇلى ەمەس» دەگەن ۇستانىممەن تۇيىندەگەن.
ياساۋي ءىلىمى اعارتۋشىلىققا، عىلىم-بىلىمگە شاقىرادى. ياساۋي: «ادامدى اقيقاتقا جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر جول - عىلىم جولى» دەپ جازعان. ياساۋي ەڭبەكتەرىندە عىلىمعا ۇمتىلۋ، ناداندىقتان قاشۋ ماسەلەلەرى ءجيى كوتەرىلەدى، شىنايى عالىمدار ەرەكشە قۇرمەتتەلەدى. «بىلەكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار»، «اقىل - ازبايتىن تون، ءبىلىم - تاۋسىلمايتىن كەن»، «جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى، عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ ماقالداعان ۇلتىمىزدىڭ ۇستانىمدارى دا وسى قاعيدالاردان قيىس كەتپەيدى.
ياساۋي ىلىمىندە «حالىققا قىزمەت ەتۋ - حاققا قىزمەت ەتۋ» دەگەن ۇستانىم بار. بۇل قاعيدا قوعامعا ادال قىزمەت ەتۋدى ناسيحاتتايدى، وتانشىلدىققا، ەلدى ءسۇيۋگە، باۋىرمالدىق پەن جاناشىرلىققا، ءوزارا قۇرمەت پەن سىيلاستىققا ءتاربيەلەيدى. وسى ءبىر قاعيدا وزگەگە قولۇشىن بەرۋگە قاشاندا قۇلشىنىپ تۇراتىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بولمىسىنا ءسىڭگەن دەۋگە بولادى. «ءوز ۇيىندە ويۋ ويماعاننىڭ كىسى ۇيىندە سىرماق سىراتىنى» دا وسىدان بولسا كەرەك.
قوجا احمەت ياساۋي كوشپەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ اعايىندىق، باۋىرمالدىق سەزىمدەردى باستى ورىنعا قوياتىن ىزگى دۇنيەتانىمىمەن، تۋىستىق قاتىناستارعا نەگىزدەلگەن رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمىمەن ەتەنە تانىس بولعان. ياساۋي ءىلىمىنىڭ وسىنداي ەرەكشەلىكتەرى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن قازاق قاۋىمىنداعى ايەلدەر مەن قىزداردى حيدجاب پەن پارەنجى كيۋدەن قورعاۋعا ءبىر سەبەپ بولدى.
ياساۋي ىلىمىندە قوناقجايلىق ءداستۇرى ادامدى رۋحاني كەمەلدىككە باستايتىن ەرەكشە ءداستۇر سانالادى. ياساۋي ءىلىمىن تاراتۋشىلار بارعان جەرلەرىندە «سۋفرا تۇتۋ»، ياعني «داستارقان جايۋ» ءداستۇرىن ۇستانعان. كوپشىلىككە، كەلىمدى-كەتىمدى جولاۋشىلارعا ارناپ جايىلعان داستارقان باسىنداعى سۇحباتقا رۋحاني ءىلىم يەسى - قىزىر كەلىپ قاتىسادى دەپ سانالعان. قازاق حالقىنىڭ «قوناق كەلسە، قىدىر كەلەدى»، «قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر» دەگەن ماقالدارى وسى داستۇردەن تۋىنداعان. وسىنداي قاعيدالار ارقىلى ياساۋي ءىلىمى حالىقتىڭ بولمىسىنا ءسىڭىپ، قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ، ۇلت مەنتاليتەتىنىڭ نەگىزىنە اينالدى. دۇرىسى، ياساۋي ءوز ءىلىمى ارقىلى تاريح تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن ۇلت قۇندىلىقتارىن يسلامي سۇزگىدەن وتكىزىپ بەردى.
ءبىز ياساۋي ءىلىمىن ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني تاريحىنىڭ تاعىلىمدى تاجىريبەسى رەتىندە قابىلداۋعا ءتيىسپىز. قازاق حالقى يسلام ءدىنى اياسىندا ۇلت بولىپ قالىپتاسسا، قازاقى يسلامنىڭ ءبىتىم-بولمىسى، قازاق مۇسىلماندىعى ياساۋي ءىلىمى ارقىلى قالىپتاستى.
- ياساۋي ءىلىمىنىڭ تاريحي ءرولى تالاس تۋدىرمايدى. ال قازىرگى قوعام ءۇشىن ول نەسىمەن ماڭىزدى؟ بۇل ءىلىمدى بۇگىنگى كۇننىڭ كادەسىنە اسىراتىن تەتىكتەر جونىندە قانداي وي ايتار ەدىڭىز؟
- ياساۋي ءىلىمى تەك تاريحي ءرول اتقارىپ قانا قويعان جوق. بۇل ىلىمدە قازىرگى قوعامعا قاجەتتى يدەولوگيالىق ۇستانىمداردىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزى قالانعان. قازىرگى زايىرلى، وركەنيەتتى قازاقستان قوعامىنا ءزارۋ پاراساتتى يدەولوگيا مەن قاستەرلى قاعيدالار ياساۋي ىلىمىندە كورىنىس تاپقان. رۋحاني تاجىريبەسى اسا باي قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق باستاۋلارىنداعى وسىنداي تابيعي، تۇنىق ىلىمدەردى جاڭعىرتۋ ارقىلى جاھاندانۋ جاعدايىندا دا ءوزىنىڭ بىرەگەي بولمىسىن ساقتاپ قالا الادى. تاريحتىڭ تار جول، تايعاق كەشۋلەرىندە ۇلتتى ۇيىستىرا بىلگەن ياساۋي ءىلىمى قازىرگى قازاق قوعامىنا دا رۋحاني باعدار بولماق. تامىرىن تۋعان توپىراعىمىزدان الاتىن، ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن دىلىمىزگە ەتەنە جاقىن ياساۋي ءىلىمىن بۇگىنگى قازاقستان مەملەكەتىنىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرناماسى رەتىندە ورنىقتىرۋعا بارلىق نەگىزدەر بار.
ياساۋي ءىلىمىن ەل يگىلىگىنە جاراتىپ، اقىل-ويىنىڭ وزەگىنە اينالدىراتىن تەتىكتەردى جۇيەلى، ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرساق، ۇتارىمىز كوپ بولماق. ەڭ الدىمەن ياساۋي ءىلىمى ءوزىنىڭ كەڭ مازمۇندىلىعىمەن قازىرگى وسكەلەڭ بۋىننىڭ رۋحاني سۇرانىستارىن جان-جاقتى قاناعاتتاندىرا الاتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. اتالمىش ءىلىمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن زاماناۋي ومىرگە بەيىمدەپ قايتا جاڭعىرتۋ ارقىلى قازىرگى قازاق قوعامىنداعى كوپتەگەن رۋحاني پروبلەمالاردىڭ الدىن الۋعا بولادى. بۇل، اسىرەسە، يدەولوگيالىق بوس كەڭىستىكتى جاپپاي تولتىرىپ جاتقان ەكسترەميستىك جات اعىمدار مەن دەسترۋكتيۆتى ءدىني قوزعالىستار يدەولوگياسىنىڭ ىقپالىن ءسوزسىز تومەندەتەدى.
وسى ورايدا العاشقى كەزەكتە ياساۋي ەڭبەكتەرىن اۋدارۋ، جاريالاۋ، قايتا جاريالاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ونىڭ شىعارماشىلىعى پوەزيالىق تۋىندىلاردان، ياعني حيكمەتتەردەن عانا تۇرمايدى. ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزدەرىن تانىتاتىن «جۇرەكتىڭ ايناسى»، «پاقىرناما» سەكىلدى تراكتاتتار دا شاكىرتتەرى ارقىلى حاتقا تۇسكەن اقىننىڭ ءوز شىعارمالارى بولىپ تابىلادى. سوڭعى كەزدەرى عالىمدار ونىڭ «ريسالا-ي ءدار ءادابي تاريقات» اتتى ەڭبەگىن عىلىمي اينالىمعا قوستى. ءياساۋيدىڭ اتاتەگىنە قاتىستى شەجىرەلەر مەن ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ەڭبەكتەرىندە دە وسى ءىلىمنىڭ نەگىزدەرىن تانىتاتىن تاعىلىمدى دۇنيەلەر مول. اتالعان ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىن اۋدارۋ، قايتا جاريالاۋ، ياساۋي ءىلىمى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ تاڭدامالى زەرتتەۋلەرىنىڭ جيناعىن جارىققا شىعارۋ، جاڭا تانىمدىق باسىلىمداردىڭ جارىق كورۋىنە، تارالۋىنا جاعداي تۋعىزۋ قاجەت.
تۇركىستان قالاسىندا ءجيى وتكىزىلىپ، داستۇرگە اينالىپ ۇلگەرگەن «ياساۋيتانۋ» بايقاۋىنا، «قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى عىلىمي-ءتاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا قولداۋ كورسەتۋ، «ياساۋي الەمى» دەگەن اتپەن جارىق كورىپ وتىرعان عىلىمي-كوپشىلىك، تاريحي-تانىمدىق جۋرنالدىڭ تارالىمىن كوبەيتۋ كەرەك. ياساۋي ءىلىمىن حالىققا كەڭىنەن تاراتىپ، ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ارنايى ايدارلار، باعدارلامالار اشۋعا بولادى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ياساۋي اتىنداعى ارنايى شاكىرتاقى، رۋحانيات سالاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەندەرگە ونىڭ اتىنداعى سىيلىق تاعايىنداعان ءجون.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ بارلىق سالاسىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان ياساۋي ءىلىمىن زەرتتەۋ ۇلتىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزىن تانۋ بولىپ تابىلادى. ياساۋيتانۋ ءىلىمى - قازاقتانۋ، تۇركىتانۋ ءىلىمى. ياساۋي ءىلىمى تاريحي داۋىرلەردە ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىن ورتاق دۇنيەتانىمعا ۇيىستىرا ءبىلدى. قازىرگى تاتار، تۇركىمەن، قاراقالپاق، قىرعىز، تۇرىك حالىقتارىنىڭ قازاق جۇرتىمەن رۋحاني تۇتاستىعى - اتالعان حالىقتارعا دا ياساۋي ءىلىمىنىڭ كەڭىنەن تاراعاندىعىنىڭ ناتيجەسى. سوندىقتان ياساۋي ءىلىمىنىڭ بۇگىنگى الەمدىك قوعامداستىقتا تۇركى حالىقتارىن ىنتىماقتاستىرۋشى باستى فاكتورعا اينالا الاتىنىن دا ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. وسى باعىتتاردا ارناۋلى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىن اشىپ، كەڭ كولەمدە جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت.
- ەندى وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە سوڭعى كەزدەرى ءجيى اۋىزعا الىنىپ ءجۇرگەن «ءداستۇرلى يسلام» دەگەن تۇسىنىك تۇرعىسىنان كوز سالساق. جالپى، ءداستۇرلى يسلامنىڭ قازاق دالاسىنداعى تاريحي نەگىزدەرى قانداي؟
- «ءداستۇرلى يسلام»، «ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى» دەگەن ۇعىمداردىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە دالەل بولا الاتىن ەكى قاينار كوز بار: ءبىرىنشىسى - يسلام ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرىپ، قازاقى دۇنيەتانىممەن استاستىرا بىلگەن، قازاقى مۇسىلماندىققا نەگىز بولعان بىرەگەي ىلىمدەر قالىپتاستىرعان ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەڭبەكتەرى; ەكىنشىسى - حالقىمىزدىڭ ءدىني تانىمىن، رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ۇستانىمدارىن تانىتاتىن شىعارماشىلىق مۇرالارى (اۋىزشا شەجىرەلەر، ماقال-ماتەل، جىر-اڭىز، سالت-ءداستۇر، ىرىم-تىيىمدار).
ءبىرىنشى سالاعا كەڭىرەك توقتالساق، قازاق دالاسىندا سوناۋ ءابۋ ناسىر ءال-فارابي كەزەڭىنەن قالىپتاسىپ، ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ كەلە جاتقان ءبىرتۇتاس رۋحاني ىلىمدەر، ورنىققان كوزقاراستار جۇيەسى بار. سانالى عۇمىرىن اراب جەرىندە ءوتكىزگەنىمەن، ءال-فارابي - تۇركى توپىراعىنىڭ تۇلەگى، سول توپىراقتا دۇنيەگە كەلگەن ىلىمدەردىڭ دامىتۋشىسى. اتاقتى وتىرار كىتاپحاناسى ورناعان وڭىردە تۋىپ-وسكەن عالىمنىڭ بارلىق رۋحاني جانە ءدۇنياۋي ىلىمدەردىڭ باستاۋىنان تۋعان ولكەسىندە سۋسىنداعانى، نەگىزگى كوزقاراستارىن ءوز وتانىندا قالىپتاستىرعانى انىق. تۋعان توپىراقتان العان ءتالىمىن اراب، پارسى مادەنيەتىنىڭ، يسلام وركەنيەتىنىڭ اقىل-وي قازىناسىمەن ۇشتاستىرعان ەنتسيكلوپەديست عالىم «حيكما ءيلاھيا» - «ءيلاھي حيكمەت» («تاڭىرلىك دانالىق») ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالدى. بۇل ءىلىم ءوز كەزەگىندە ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ داڭقتى وتانداسى - ءجۇسىپ بالاساعۇن شىعارماشىلىعىندا «قۇت اكەلۋشى ءبىلىم» («قۇتتى بىلىك») دەگەن اتپەن جالعاسىن تاپتى. قوس عۇلامانىڭ جەرلەس ءىزباسارى قوجا احمەت ياساۋي بۇل ءىلىمدى «حيكمەت ءىلىمى» دەگەن اتپەن دامىتتى. وسى ءىلىمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارى ياساۋيدىڭ جوعارىدا ءسوز ەتىلگەن ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپتى. ياساۋي تانىمدىق مەكتەبىنىڭ بارلىق وكىلدەرى مەن التىن وردا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بارلىق ويشىل قالامگەرلەر تۋىندىلارىنان ولاردىڭ ءدىني جانە دۇنيەتانىمدىق ماسەلەلەردە ابدەن قالىپتاسقان، جۇيەلەنگەن، ورنىققان ءبىرتۇتاس كوزقاراستارعا يە ەكەنى اڭعارىلادى. بۇل كوزقاراستاردىڭ نەگىزىن ەكى قاعيدا قۇرادى دەۋگە بولادى: ءبىرىنشىسى - ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن وتانشىلدىق قاعيدالاردى قورعاۋ; ەكىنشىسى - يسلام شاريعاتىنا قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ، ارى قاراي دامىتۋ.
وسىنداي ورنىققان كوزقاراستار قازاق جىراۋلار پوەزياسى ارقىلى ءحىح عاسىرداعى ءىرى اقىندىق مەكتەپكە جالعاستى. سول اقىندىق مەكتەپتىڭ كورنەكتى وكىلى ابايدىڭ ءدىني كوزقاراستارىن جيناقتاعان «قاراسوزدەرى» دە قازاق توپىراعىنداعى ءبىرتۇتاس رۋحاني ىلىمدەر مەن ورنىققان كوزقاراستار جۇيەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «مۇسىلمانشىلىق تۇتقاسى»، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «مۇسىلماندىق شارتى»، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى مەن عۇمار قاراشتىڭ تۋىندىلارى ءداستۇرلى قازاقى مۇسىلماندىق قاعيدالارى نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن. كەڭەستىك كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءىرى ءدىن عۇلاماسى سادۋاقاس عىلماني ءوزىنىڭ ءدىني ەڭبەكتەرىنە قازاق جەرىندە جازىلعان «فايزۋل اريفين» تۋىندىسىن نەگىز ەتكەن. س.عىلمانيدىڭ «ءدىن پەداگوگيكاسى»، «قۇران تۋرالى جالا مەن وتىرىكتەرگە قارسى»، «ماحمۇد شالتۋت ءتافسيرىنىڭ اۋدارماسى» اتتى ەڭبەكتەرى ءوز كەزەڭى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى (وكىنىشكە قاراي، اتالعان ەڭبەكتەر ءالى قولجازبا كۇيىندە جاتىر).
جالپى العاندا، ءداستۇرلى يسلامدى، ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىن ءبىز حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىندا ەجەلدەن نەگىزى قالانعان، عاسىرلار بويى قولدانىستا بولعان، زامانالار سىنىنان ءسۇرىنبەي وتكەن رۋحاني قاعيدالار مەن ىلىمدەر نەگىزىندە تانيمىز. «ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى» تۇسىنىگىنىڭ اياسىندا ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس رۋحاني ءتاجىريبەسى تولىعىمەن قامتىلادى دەپ بىلگەن ءجون.
- وسى ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن ءۇيلەسىم تاپقان ءداستۇرلى يسلامدى دامىتۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟
- ءداستۇرلى يسلام ناسيحاتىن كۇشەيتۋدەگى ماڭىزدى تەتىكتەردىڭ ءبىرى - ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىرۋ. مۇنداي زەرتتەۋلەردىڭ ءبىر بولىگى رەتروسپەكتيۆتى سيپاتتا جۇرگىزىلۋى ءتيىس. بۇل ءبىز جوعارىدا اتاپ كورسەتكەن ماسەلەلەردەن تۋىندايدى. ياعني، قازاقى بولمىسقا ءتان بىرەگەي رۋحاني ىلىمدەر قالىپتاستىرعان ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەڭبەكتەرى مەن حالقىمىزدىڭ ءدىني تانىمىن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن تانىتاتىن اۋىزەكى شىعارماشىلىق مۇرالارى (شەجىرەلەر، ماقال-ماتەل، جىر-اڭىز، سالت-ءداستۇر، ىرىم-تىيىمدار) ءدىنتانۋلىق زەرتتەۋلەر نەگىزىنە اينالۋعا ءتيىس. بۇعان دەيىن اتالعان مۇرالار كوبىنە تاريحي، فيلولوگيالىق، مادەنيەتتانۋلىق، فيلوسوفيالىق زەرتتەۋلەر نىسانى رەتىندە قاراستىرىلدى. تەولوگيالىق جانە دىنتانۋلىق تۇرعىدان ءبىرشاما تالدانعانىمەن، بۇل مۇرالار قازاقى مۇسىلماندىق كوزقاراس، ءداستۇرلى يسلام قاعيدالارى تۇرعىسىنان مۇلدە دەرلىك زەرتتەلگەن جوق. ەندىگى كەزەكتە وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەردى جولعا قويىپ، رۋحاني-ءدىني مۇرالارىمىزدى تولىق يگەرۋگە، «ءداستۇرلى يسلام» تۇسىنىگىن عىلىمي تۇرعىدان ورنىقتىرۋعا كۇش سالۋ قاجەت.
ءداستۇرلى يسلامدى دامىتۋداعى ەكىنشى ءبىر باعىت باسپا جۇمىستارىمەن بايلانىستى بولماق. جوعارىدا اتالعان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، قوجا احمەت ياساۋي، احمەت يۇگىنەكي ەڭبەكتەرىن، حۋسامەددين سىعناقي، جامال ءال-قارشي سەكىلدى ورتاعاسىرلىق ويشىلدار تۋىندىلارىن، التىن وردا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ءدىندار اقىندار مەن تاريحشى عالىمدار ەڭبەكتەرىن، شاعاتاي كەزەڭىنىڭ ءتول تاريحىمىزبەن، تانىمىمىزبەن تامىرلاس تۋىندىلارىن اۋدارۋ جانە جاريالاۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت.
ءدىني مازمۇنداعى ەڭبەكتەردى قايتا جاريالاۋ بارىسىندا ادەبي شىعارمالارعا دا نازار اۋدارعان ءجون. قازاق اقىن-جازۋشىلارى ءدىن تاقىرىبىن ۇنەمى نازاردا ۇستاپ، ءدىني-ەتيكالىق ويلارىن، ءدىن-يسلام جونىندەگى نەگىزگى تانىم-ءتۇسىنىكتەرىن ادەبي تۋىندىلار ارقىلى جەتكىزىپ وتىرعان. ۇلتىمىزدىڭ اعارتۋشى-ۇستازدارى رەتىندە تانىلعان ءحىح-حح عاسىرلارداعى قازاق قالامگەرلەرى شىعارماشىلىعىن قايتا قاراپ، ولاردىڭ ءدىن ماسەلەلەرىنە ارنالعان تاڭداۋلى ادەبي تۋىندىلارىن ىرىكتەپ، ەكى تومدىق رەتىندە قۇراستىرىپ شىعارۋعا تولىق نەگىز بار. سونداي-اق، حالقىمىزدىڭ يسلامي تۇسىنىكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان يسلام عۇلامالارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە حانافي مازحابىنداعى ءدىن عالىمدارىنىڭ، ورتاعاسىرلىق جانە زاماناۋي ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن اۋدارۋ، جاريالاۋ جانە قايتا جاريالاۋ ماسەلەسىن دە نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى.
ءۇشىنشى باعىت رەتىندە وتاندىق زايىرلى جانە ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيىنە «ۇلتتانۋ» ءپانى مەن «ابايتانۋ» كۋرسىن ەنگىزۋدى ۇسىنار ەدىك. «ۇلتتانۋ» كۋرسىنىڭ وقۋ باعدارلاماسى ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتكەن ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعىنا نەگىز بولعان دەرەك كوزدەرى مەن سولارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنىپ جاسالۋى قاجەت. بۇل باعىتتاعى وقۋ-حرەستوماتيالىق ماتەريالدار قازىردىڭ وزىندە كەمىندە ءۇش سىنىپتىق نەمەسە كۋرستىق باعدارلامانى تۇزۋگە تولىعىمەن جەتكىلىكتى. بولاشاقتا جاڭا اۋدارمالار، باسىلىمدار مەن زەرتتەۋلەر نەگىزىندە وقۋ باعدارلاماسىن ۇزدىكسىز تولىقتىرىپ وتىرۋ كەرەك. بۇل ءپان ارقىلى قازاقستاندىق بىلىمگەرلەر ەڭ الدىمەن تۋعان توپىراقتا قالىپتاسقان دۇنيەتانىممەن، سونىڭ ءىشىندە ءدىني تانىممەن تەرەڭىرەك تانىسۋعا، ۇلتتىق رۋحاني ىلىمدەردى قالىپتاستىرعان عۇلامالار ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ، بىلۋگە، قازاق تاريحىنىڭ كوركەم شەجىرەسى بولعان اۋىزەكى تۋىندىلار ارقىلى حالقىمىزدىڭ ءدىني تانىمىن جاقىنىراق تانۋعا، قازاق ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرلەرىنىڭ يسلام قاعيدالارىمەن تابيعي ۇيلەسىمىن تانىپ-بىلۋگە مۇمكىندىك الادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءداستۇرلى يسلامنىڭ قازاقى نەگىزدەرىن تانۋ ارقىلى ءدىني كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا، اداسقان اعىمدار مەن جات يدەولوگيالارعا قارسى ناسيحات جۇمىستارىن جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە جول اشادى.
ال «ابايتانۋ» كۋرسىن وتاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيىندە ءبىر كۋرستىق باعدارلاما رەتىندە ەنگىزۋگە بولار ەدى. ابايدىڭ «قاراسوزدەرىنە» تەك ءبىر اۆتوردىڭ وي-تولعامدارىن عانا بىلدىرەتىن دەربەس تۋىندى رەتىندە ەمەس، وزىنە دەيىنگى قازاق توپىراعىنداعى ءبۇكىل رۋحاني-ءدىني تاجىريبەنى جيناقتاعان، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، قورىتىلعان بىرەگەي ءىلىمدى ءحىح عاسىر كەمەڭگەرىنىڭ وي كورىگىنەن، سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ىرىكتەپ بەرگەن تانىمدىق ءمانى زور تۋىندى رەتىندە قاراعان ءجون. «ابايتانۋ» كۋرسىن زايىرلى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا «ۇلتتانۋ» ءپانىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە ەنگىزۋگە دە بولادى.
- ءداستۇرلى يسلام جايلى ءسوز قوزعالعاندا قازىرگى يسلامي اعىمدار تۋرالى دا ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى. ەلىمىزدەگى راديكالدى يسلام اعىمدارىنىڭ ەڭ كەڭ تارالعانى - ۋاححابيلىك تۋرالى جانە ودان كەلەتىن قاۋىپ-قاتەر بار-جوعى جايىندا ايتىپ وتسەڭىز.
- راديكالدى كوزقاراستىڭ ءوزى يسلامعا ءتان ەمەس نارسە. دەگەنمەن، راديكالدى يدەولوگيانى ۇستانۋشىلار ءوز كوزقاراستارىن يسلام نەگىزدەرىنەن تاراتادى. سالافيلەر، ۋاححابيلەر (جيحادشىلار), تاكفيرشى-حيجراتشىلار، مادحاليلەر، سۋرۋريلەر سەكىلدى راديكالدى باعىتتار XIV عاسىردا ساۋد ارابياسىندا يبن تايميا نەگىزىن قالاعان «تازا يسلام» ۇستانىمى جايلى سالافيلىك كوزقاراستاردى ۇستانۋشىلار بولىپ تابىلادى. ءحVىىى عاسىردان باستاپ بۇل يدەولوگيانى ساۋديالىق مۇحامماد يبن ابد ءال-ۋاححاب دامىتتى. سالافيلىك اعىم وكىلدەرى وزدەرىن پايعامبار داۋىرىندەگىدەي تازا يسلامدى ۇستانىپ ءجۇرمىز دەپ ەسەپتەيدى، ءوز ۇستانىمدارىنان باسقا بارلىق كوزقاراستاردى تەرىسكە شىعارادى، يسلامنىڭ ءوز زاڭدىلىقتارىنان تۋىنداپ جاتقان جاڭاشىلدىقتاردى قابىلدامايدى. قۇران مەن سۋننادا كورسەتىلمەگەن كەز كەلگەن قۇبىلىستى، سونىڭ ىشىندە مازحابپەن ءجۇرۋدى دە «بيدعات» دەپ سانايدى. قۇران مەن سۋننا تۋرا ماعىناسىندا قابىلدانۋى كەرەك، ولارعا سالىستىرمالى تۇسىندىرمە بەرۋگە بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى. وسىنداي قاساڭ كوزقاراستاردىڭ سالدارىنان سالافيلەر مازحاب ۇستانۋدى، مازحاب عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جوققا شىعارادى، «ءداستۇرلى يسلام» ءتۇسىنىگىن، ۇلتتىق دۇنيەتانىم ەرەكشەلىكتەرىن تەرىستەيدى. كوپتەگەن ۇلتتىق ءداستۇرلەردى «بيدعات» دەپ، ونى ۇستانۋشىلاردى «بيدعاتشى»، «مۇشريك» دەپ قابىلدايدى. ولار «ۇلت» دەگەن ۇعىم مەن قۇندىلىقتى ەسەپكە المايدى، ءوز كوزقاراستارىنا ورتاق بولعانداردى عانا «مۇسىلمان باۋىرلار» دەپ سانايدى.
تاكفيريلەر ءوز جاماعاتىنىڭ مۇشەلەرىنەن باسقا بارلىق ادامداردى كاپىرلەر (دىنسىزدەر) دەپ سانايدى، قوعامنان وقشاۋلانىپ، سول قوعامعا قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە دەيىن بارادى. تاكفيريلەر ءۇشىن «اللانىڭ تۇسىرگەن شاريعاتىمەن ۇكىم شىعارمايتىن باسشىلار مەن ولاردىڭ ۇكىمدەرىن رازىلىقپەن قابىلدايتىن جۇرت - كاپىر. ولاردى كاپىر دەمەيتىن ءدىن عالىمدارى دا كاپىر». قۇران كارىمنەن باسقا يسلام تاريحىنىڭ مۇسىلماندار ءۇشىن ەشقانداي ءمانى جوق، يسلام عۇلامالارىنىڭ سوزدەرىنىڭ، تافسير جانە اقايد كىتاپتارىنىڭ ەشبىر قۇندىلىعى جوق دەپ ەسەپتەيدى.
جيناقتاي ايتقاندا، راديكالدى اعىم وكىلدەرى سەنىم ماسەلەسىندە شەكتەن شىققان كوزقاراستاردى، ىمىراسىز پىكىرلەردى ۇستانادى، سول ارقىلى يسلامنىڭ ەڭ مامىلەگەر ءدىن رەتىندەگى بولمىسىنا كولەڭكە تۇسىرەدى. بۇل جاعداي پايعامبارىمىزدىڭ: «ەش نارسەگە، ءتىپتى دىنگە دە شەكتەن تىس بەرىلمەڭدەر. سىزدەردەن بۇرىن وتكەن كوپ قاۋىم دىنگە شەكتەن تىس بەرىلگەندىكتەن، وكىنىشتە قالعان»، دەگەن ءحاديسىن ەسكە سالادى. «ءبىز سەندەردى ورتا جولدى ۇستاناتىن قاۋىم قىلدىق...» دەگەن قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ اياتى دا بار. ال شەكتەن شىققان كوزقاراستاردى ۇستاناتىن يدەولوگيالىق اعىمنىڭ كەز كەلگەن كورىنىسى ۇلتارالىق، دىنارالىق قاتىناستارعا جىك ءتۇسىرىپ، ۇلت تۇتاستىعىنا، مەملەكەت تۇراقتىلىعىنا، ءداستۇرلى ءدىني قۇندىلىقتارعا ۇلكەن قاتەر توندىرەدى
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ءلايلا ەدىلقىزى.
