(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

قوعام العا باسىپ دامىعان سايىن عىلىم اينالاعا اش كوزدەنە قاراپ، بارلىعىنا تىڭنان تۇرەن سالۋعا ىنتىزار بولدى. كۇن، اي، جۇلدىز، عالامشار، كەمپىرقوساق، بۇلت ءبارى-ءبارى بىرتىندەپ شولاق ويدىڭ تار شەڭبەردەگى پايىمىنان ىرشىپ شىعىپ، ەڭ الدىمەن عىلىمي تانىمنىڭ شەكسىز كوكجيەگىنە بەت الدى. اقىندار جىرلايتىن تاڭعاجايىپ وقيعالار مەن جاۋجۇرەك باتىرلار ەرتەگى الەمىنە قاراي جول تارتتى. جاستار جاعى گەسيودتىڭ شىعارعان «كوپ قۇداي» تۋرالى ۇزىن سونار جىرلارىنا كۇلە قاراپ، گومەرگە تامسانىپ، تابىنۋشىلاردىڭ قاتارى دا سيرەي باستاعان.

گەسيودتەن سوڭ ءبىر بۋىن الماستى. جاڭا ءداۋىر تۋىپ، جىردى دا، وي-سانانى دا جاڭالاۋدى تالاپ ەتە باستادى. گرەك ەلىندە كسەنوفان دەگەن قاراپايىم اقىن بولدى. ول كيفار دەپ اتالاتىن كوپ ىشەكتى ساز اسپابىن وزىنە ادال قىزمەتشىسى قارياعا كوتەرتىپ  الىپ، ەللادا قالاسىنىڭ شاڭدى كوشەلەرىن جاياۋ ارالار ەدى. اقىن شىندىقتىڭ ءىزىن قايتسەم دە تابامىن دەپ الەمدى كەزگەن كورىنەدى. ءۇيسىز-كۇيسىز، جاداپ-جۇدەپ ىستىققا كۇيدى، سۋىققا توڭدى. قالالارعا بارعاندا ادامدار جان-جاقتان قاۋمالاپ، باي-ماناپتار ۇيلەرىنە اپارىپ، ءتاتتى-ءدامدىسىن الدىنا توسادى ەكەن. كەزبە جىرشىنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا جۇرتشىلىق اسا ىقىلاستى ەدى.

(عىلىمي-تانىمدىق ەسسە)

قوعام العا باسىپ دامىعان سايىن عىلىم اينالاعا اش كوزدەنە قاراپ، بارلىعىنا تىڭنان تۇرەن سالۋعا ىنتىزار بولدى. كۇن، اي، جۇلدىز، عالامشار، كەمپىرقوساق، بۇلت ءبارى-ءبارى بىرتىندەپ شولاق ويدىڭ تار شەڭبەردەگى پايىمىنان ىرشىپ شىعىپ، ەڭ الدىمەن عىلىمي تانىمنىڭ شەكسىز كوكجيەگىنە بەت الدى. اقىندار جىرلايتىن تاڭعاجايىپ وقيعالار مەن جاۋجۇرەك باتىرلار ەرتەگى الەمىنە قاراي جول تارتتى. جاستار جاعى گەسيودتىڭ شىعارعان «كوپ قۇداي» تۋرالى ۇزىن سونار جىرلارىنا كۇلە قاراپ، گومەرگە تامسانىپ، تابىنۋشىلاردىڭ قاتارى دا سيرەي باستاعان.

گەسيودتەن سوڭ ءبىر بۋىن الماستى. جاڭا ءداۋىر تۋىپ، جىردى دا، وي-سانانى دا جاڭالاۋدى تالاپ ەتە باستادى. گرەك ەلىندە كسەنوفان دەگەن قاراپايىم اقىن بولدى. ول كيفار دەپ اتالاتىن كوپ ىشەكتى ساز اسپابىن وزىنە ادال قىزمەتشىسى قارياعا كوتەرتىپ  الىپ، ەللادا قالاسىنىڭ شاڭدى كوشەلەرىن جاياۋ ارالار ەدى. اقىن شىندىقتىڭ ءىزىن قايتسەم دە تابامىن دەپ الەمدى كەزگەن كورىنەدى. ءۇيسىز-كۇيسىز، جاداپ-جۇدەپ ىستىققا كۇيدى، سۋىققا توڭدى. قالالارعا بارعاندا ادامدار جان-جاقتان قاۋمالاپ، باي-ماناپتار ۇيلەرىنە اپارىپ، ءتاتتى-ءدامدىسىن الدىنا توسادى ەكەن. كەزبە جىرشىنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا جۇرتشىلىق اسا ىقىلاستى ەدى.

كسەنوفان ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارا تۇلعا بولدى. ونىڭ زامانداستارى گومەر مەن گەسيودتىڭ سوزدەرىن جاقتارى تالعانشا جاتقا ايتسا، كسەنوفان ول اقىنداردى مۇلدە مەنسىنبەيتىن كورىنەدى. «گومەر مەن گەسيود ادامدا عانا بولاتىن كۇنالاردى قۇدايعا اپارىپ تەلىگەن. ولار ۇرلىق جاسادى، ءبىر-بىرلەرىن الداپ جۇگەنسىزدىككە باردى» دەپ سايرايدى ەكەن. جينالعاندار ونىڭ باتىل ءارى وتكىر سوزدەرىن «وسى ءبىر بۋىرىل ساقالدى قارت اقىننىڭ شىنىمەن دە ەشكىمنەن قورىقپايتىن قانداي قۇدىرەتى بار؟» - دەسىپ تاڭدانا تىڭدايدى. ول سول كەزدىڭ وزىندە قازىرگى يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىمەن ۇندەسەتىن ۋاعىزدار ايتادى ەكەن. مىسالى، «قۇدايعا زور قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك. قۇدايدى ادام سەكىلدى تۋاتىن، كيىنەتىن، بىزبەن سويلەسەتىن، سىرتقى ءپىشىنى ءوزىمىز سەكىلدى دەپ ويلاپ جۇرمەگىن! ونى ەرتە زاماندا دۇنيەگە كەلدى دەسەڭدەر دە كۇنا بولادى. ونى اركىم ءوز بىلگەنىنشە بەينەلەپ، سۋرەت سالا دا المايدى».

بۇدان ءسال بۇرىنىراقتا حالىق مۇنداي ءسوز ەستىسە ەستەرىنەن تانىپ، ابىرجىعان بولار ەدى. ال، سول كەزەڭ ەسكى تانىم-تۇيسىكتىڭ ىرگەسى بوساپ، شايقالىپ تۇرعان ءداۋىرى بولاتىن. ادامدار ونىڭ ءار سوزىنە زەيىن قويىپ، شىندىقتىڭ جولى، قۇدايشىلىق دەگەنىمىز نە دەپ ساۋال قويادى ەكەن. «ادام قۇدايدى كورگەن ەمەس، كورمەيدى دە. ادام شىندىقتى ايتۋعا باتىلى جەتكەنىمەن ونى تانۋعا قۇلىقسىز. قۇداي ادام بالاسىنا بارلىق دۇنيەنىڭ سىرىن اشىپ بەرگەن جوق. ادامدار تىنىمسىز ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا عانا بىرتىندەپ شىندىققا جاقىنداي تۇسەدى».

جاراتۋشى جايىندا كسەنوفان جاڭاشا جىرلادى. «قۇداي - تابيعات سەكىلدى ماڭگى، اسپان الەمى سىندى شەكسىز ءارى جالعىز. قۇداي - بارلىق دۇنيە، تابيعات، كۇللى الەم! بارلىق دۇنيە قۇبىلمالى. الايدا، دۇنيە مەن قۇداي عانا ماڭگى. ول جاڭادان پايدا بولمايدى، جوعالىپ قۇرىپ كەتپەيدى...».

ءار كۇن سايىن كسەنوفان ءبىر وتباسىنىڭ قۇرمەتتى ءارى سىيلى قوناعى بولادى، تاڭەرتەڭ ول ۇيدەن شىعادى. ادال سەرىگى قونعان ۇيىنەن باعالى سىيلىق العانىنا ءماز. ال، كسەنوفان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءوز ءسوزىن ۇيىپ تىڭداعانىنا زور قۋانىشتى.

الايدا، گومەر مەن گەسيودتى اجۋالاعان ازىلقوي جىرشىنى جەك كورەتىندەر دە بارشىلىق ەدى. كەيبىر بايلار وزدەرىن قۇدايمەن تۋىس سانايتىندىقتان قارت اقىنعا ولەردەي وشىگەتىن. دۇنيە مەن داۋلەتتىڭ قۇلىنا اينالعان، جاساندى شاشتارىمەن ماقتانۋعا قۇمار پاسىق بايلاردى كسەنوفان دا جيىركەنە جەك كورەتىن. بايلىققا ماستانعان ولار الاۋلاعان پەشتىڭ قاسىندا شاراپتارىن سوراپتاپ وتىرىپ، قارت اقىننىڭ باسىندا ءۇيى، باۋىرىندا قازانى جوقتىعىن تابالاپ كۇلەر ەدى. اقىننىڭ كەدەيلىگى سول بايلاردىڭ كەسىرىنەن بولاتىن. سەبەبى، توبەلەستە العا شىققانداردى ول تۇستا ۇكىمەت ءوز اسىراۋىنا الاتىن. وكىنىشكە قاراي، بىلەكتىڭ كۇشى باعالانعانىمەن ءبىلىمدىنىڭ اقىل ويى قۇندىلىققا جاراماعان كەز. ول تۇستا رۋحاني ويدىڭ الەۋەتىن ادامداردىڭ ءتۇسىنىپ-تۇيسىنبەگەن زامانى بولسا، قازىر عالىمداردان زالىمدار وزعان كەز تۋىپ وتىر.

ميلەت قالاسى ماڭىنداعى ساموستا قۇدايعا سەنۋدەن قالىپ، تابىناتىن جاڭا ءبىر نىسان تاپقان. ونىسى، سول تۇستا ادام بالاسىنىڭ اقىلىنا قونباعان قايداعى ءبىر مانەت اقشا ەدى. اقشانى نەعۇرلىم كوپ جيناعان سايىن قۇدايعا دەگەن سەنىم دە سوعۇرلىم ازايا تۇسەدى.

ساموس قالاسىنىڭ تۇرعىنى قارادان شىققان پوليكرات ەسىمدى ءبىر پىسىق جىگىت شاعىن ءوندىرىس اشادى. ونىڭ كاسىپورنىندا جيىرماشاقتى قۇل تاڭ سارىدەن جۇلدىز جامىراعانشا جۇمىس ىستەپ، كورسە كوز تويماستاي اسەم ءۇي جيھازدارىن، باي-ماناپتاردىڭ توي-تومالاقتا قولداناتىن باعالى قاسىقتارىن، شانىشقىلارىن جاساپ بايىپ شىعا كەلەدى. كەشىكپەي جەلكەندى كەمە جاساپ، جولاۋشىلار جينايدى، ولاردى ارالدان ارالعا ساياحات جاساتىپ، التىن-جامبى مەن جىبەك ماتالاردىڭ استىندا قالادى. مانەت اقشا دەگەندەر دە دوربا-دورباسىمەن ءۇيىلىپ قالادى. اقشانىڭ ارقاسىندا الگى پوليكرات ۇكىمەت بيلىگىن دە اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايدى. وعان ساۋداگەرلەر، ۇستالار مەن اعاش شەبەرلەرى، كەمە قوجايىندارى قاتتى قۋانسا كەرەك.

الايدا، وزدەرىن تاڭىردەن جارالعان اق سۇيەك سانايتىن ادامدار پوليكراتتىڭ ءزاۋلىم اسەم ورداسىن كورىپ «قارادان شىققان جاننىڭ پەشەنەسىنە مۇنشالىقتى ءناسىپ بۇيىرماسا كەرەك-ءتى» دەسىپ قاباقتارىنان قار جاۋىپ، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتى وزەكتەرىن ورتەيدى. اقىرى ولار قۇدايلار ءوز ۇلەستەرىن تالاپ ەتىپ جاتىر دەگەندەي ماعىناسىز وسەك تاراتادى. وعان يمانداي سەنگەن پوليكرات ءوزىنىڭ اسا باعالى بىلەزىگىن مۇحيتقا لاقتىرادى. ونىسى، ءوزىنىڭ قاراماعىنداعى ءبىر اڭشىسى اۋلاعان بالىقتىڭ قارنىنان تابىلادى. تۇپ-تۋرا «جۇگىرگەن جەتپەس، بۇيىرعان كەتپەستىڭ» كەرى. اقسۇيەكتەر قۇدايلارىنىڭ وليمپ تاۋىنىڭ شىڭىنان كورىپ تۇرعانىنا سەنىمدى ەدى. بىراق، نەگە قارادان شىققان جاننىڭ بايۋىنا، اسىل تەكتى ءبىزدىڭ اۋپىرىمدەپ كۇن كورۋىمىزگە جول بەرەدى ەكەن دەسىپ شۋلاستى.

اقسۇيەكتەر كىم قۇتقارۋشى بولارىن ىزدەپ اۋرەگە ءتۇستى. كەدەيلەنىپ كەتكەن ولار قۇداي مەن ادام اراسىنداعى دەلدال رەتىندە پيفاگور دانىشپاندى تاڭدايدى. وزدەرىن تاڭىردەن تارالعان سانايتىن ءبىر توپ دانىشپانمەن كۇندە كەڭەس وتكىزەدى. الايدا، نە تۋرالى اقىلداسىپ جۇرگەندىكتەرىنەن ءبارى بەيحابار. ولاردىڭ مۇنداي كەزدەسۋلەرىنەن كۇدىكتەنگەن پوليكرات اراعا ءوز جانسىزدارىن دا سالىپ قويادى.

الايدا، پيفاگور تىم كەشىكپەي ساموس قالاسىنان ءبىرجولاتا كەتىپ قالادى. وعان تابىنۋشىلار «ديكتاتۋرا شەگىنە جەتىپ، اقىرى، بوستاندىقتى ءپىر تۇتاتىن ادامنىڭ وعان توزبەيتىندەي احۋال قالىپتاسقاندىقتان ول كەتىپ تىندى» دەپ مالىمدەدى. پيفاگوردىڭ مىسىر، ۆاۆيلون ەلدەرىن ارالاپ جۇرگەنى جايىندا حابار تاراعان. كەيىن يتاليانىڭ كروتون قالاسىن تۇرعىلىقتى مەكەندەگەنى بەلگىلى بولعان. ول تۇستا اتالمىش قالادا قوعامداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلعان شاعى ەدى. بيلىك جالپى حالىققا بەرىلە مە، الدە، ءتاڭىردىڭ سۇيگەن قۇلدارى اقسۇيەكتەرگە تيەسىلى بولا ما دەگەن داۋدىڭ ءورشىپ تۇرعان كەزى بولاتىن.

اقسۇيەكتەر جۇدىرىقتاسۋدىڭ  وليمپتىك سايىسىندا توپ جارىپ، اتاققا شىققان ميلون ەسىمدى جىگىتتى باسشى ەتكەن. ول باتىر ەر بارىستىڭ يلەنگەن تەرىسىن يىعىنا ءىلىپ، قولىنا شوقپار الىپ شايقاس الاڭىنا شىققاندا قارسى كەلگەن دۇشپاننىڭ جۇرەگى دۋالاماي قانجارىن تاستاپ قاشا جونەلەدى ەكەن. الايدا، ميلوندا بىلەكتىڭ كۇشى مول بولعانىمەن ول شىندىعىندا، بىلىكتىڭ الەۋەتى اتاۋلىدان جۇرداي پەندە ەدى. كروتوندىق اقسۇيەكتەردە شىن مانىندە دانا باسشى، دانىشپان ۇستاز جەتپەي تۇرعان. ونىڭ ورنىن پيفاگور باستى. ول ۇنەمى جاستاردى اينالاسىنا جيناپ الادى دا: «ورەندەرىم، اينالاعا قاراڭدارشى! بۇكىل الەم لايىقتى قالىپتاسقان ءتارتىپ پەن ەرەجەگە باعىنادى. بار دۇنيە ۇيلەسىمگە، ولشەمگە، ساندىق ەسەپكە باعىنىشتى» - دەپ سىر شەرتەدى. پيفاگور لير اتتى كوپ ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ارنايى قۇلاقتارىن بىردە قاتتى بۇراپ سوزىپ، ەندى بىردە بوساتقاندا ونىڭ دىبىسىنىڭ ەسەپتىك سانعا باعىنىپ، جوعارى-تومەن بولىپ ەستىلەتىنى اڭعارىلادى. وسىلايشا، ول ساز اسپابىنىڭ قۇپيا سىرىن اشادى.

ول قۇمعا كوپتەگەن ءۇشبۇرىشتار سالادى دا بەينەلەر الەمىندە ەسەپتىڭ بيلەۋشى ءرول اتقاراتىندىعىن تۇسىندىرەدى. ەسەپ-قيساپ، ءتۇزۋ سىزبالار، شارشى بەينەلەر اينالا الەمدى رەتسىزدىكتەن قۇتقارادى، فورماسىز دۇنيەنىڭ ءبىتىم-بولمىسىن  جاسايدى، شەكسىزدىككە ولشەم بەلگىلەيدى.

ايلى تۇندە پيفاگور شاكىرتتەرىنە سانسىز جۇلدىز جىمىڭداعان اسپاندى نۇسقاپ، وندا دا ەسەپ، ولشەم مەن ىرعاقتىلىق بيلەۋشى ءرول اتقاراتىندىعىن تۇسىندىرەدى. جۇلدىزدار دا بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا شىعادى، ءوز جولىمەن ءجۇرىپ، ناقتى ءبىر مەرزىمدە بوي تاسالايدى. دۇنيە الەمىندەگى  جارىق پەن جىلىلىقتى اكەلۋشى ەڭ كيەلى زات - وت.  دۇنيەنى جارىلقاۋشى باستى ءارى كيەلى «وت» ول - كۇن. ونىڭ اينالاسىندا ونداعان حرۋستالدىق جۇيە بار. كۇن، اي، جۇلدىز، عالامشارلار سول جۇيە بويىنشا ورنالاسقان. ءبىزدىڭ جەر عالامشارى دا ونىڭ جالپى زاڭدىلىعىنا باعىنادى. بەينەبىر وتتى اينالا بيلەپ جۇرگەن بيشىلەر توبى ىسپەتتى. بارلىعى ناقتى ەسەپكە نەگىزدەلەدى. پيفاگور وسىلايشا وزىندىك  عىلىمي جاڭالىعىن اشتى. ول الەمنىڭ باستالۋى دا، جالپى سيپاتى دا تەك ەسەپتە دەپ ءبىلدى. شاكىرتتەرى دە وعان نىق سەنىمدى بولدى، ايتقاندارىن زەيىن سالا تىڭدادى.

«الەمدى ەسەپ، ولشەم، ۇيلەسىم ۇشەۋى بيلەيدى. قۇداي ون سەگىز مىڭ عالامدا مىزعىماس قاتاڭ ءتارتىپ ورناتقان. بارلىق عالامشار سول زاڭعا باعىنادى. ولاي بولسا، ادام بالاسى دا سول زاڭدىلىقتان تىسقارى قالماق ەمەس» - دەپ ول ءدىن مەن عىلىمدى ۇشتاستىرعان قاعيدالارىن شاكىرتتەرىنىڭ بويىنا سىڭىرۋمەن بولدى. پيفاگوردىڭ عىلىمدا جاساعان ۇلى جاڭالىعى كەزىندە قاراڭعىلىقتىڭ سوققىسى مەن قارسىلىعىنا قاتتى ۇشىراسا دا ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرىپ، ماڭگىلىك سيپاتتا ەكەندىگىن دالەلدەدى. «ەسەپ بىلمەگەن ەسەك» دەپ قازاق بابالارىمىز ايتقانداي، عىلىمنىڭ كىلتى دە سوندا ەكەندىگىن بۇگىندە دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

ماتەماتيكالىق فورمۋلالارسىز مۇحيت مۇزىن جارعىش كەمەلەر مەن عارىش زىمىراندارىن جاساي الار ما ەدىك؟! ءتىپتى، قىل اياعى تۋننەل، كوپىرلەردى دە ەسەپ-قيساپقا سۇيەنبەي سالۋىمىز مۇمكىن ەمەستىگى انىق. اقپاراتتىق جۇيەلەر مەن تەحنولوگيالار دا بۇگىندە سوعان سۇيەنىپ وتىر. ورتا مەكتەپتە پيفاگور تەورەماسىن وقىعانىن ەشكىم ۇمىتپاعان بولار. ولاي بولسا، پروپورتستىق، پروگرەستىك امالدارى، تاق جانە جۇپ ساندار دەيسىز بە، ۇشبۇرىشتىق، 180 گرادۋستىق سەكىلدى كەزىندە ءبىراز باسىمىزدى قاتىرعان عىلىمي ىزدەنىستەردىڭ ءتۇپ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەپ بەرگەندىگى ونىڭ جەتكەن شىندىعىنىڭ ولمەستىگىن ايعاقتاسا كەرەك. مىڭداعان جىلدار وتسە دە شىندىقتىڭ زىنداننىڭ تۇبىندە جاتسا دا شىرىمەسىنىڭ كەپىلى وسى بولار.

«اباي-اقپارات»