جەكسەنبى, 25 مامىر 2025
تاريح 9177 16 پىكىر 7 اقپان, 2020 ساعات 13:15

باحىتجان كاراتايۋلى: «يا بىل كوممۋنيستوم دو لەنينا»

چاست ءىV

(باحىتجان قاراتايۋلى (كاراتاەۆ) (1860-1934))

ۆ 1917-1918 گگ. ناتسيونالنايا ەليتا، ۆ وتليچيە وت بولشەۆيكوۆ، ۆ ريادى پارتي «الاش» ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد پريۆلەكالا تەح، كتو ەششيو دو فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي 1917 گ. يسكرەننە ي بەسكورىستنو، سلوۆوم ي دەلوم سلۋجيل ينتەرەسام نارودا الاش، نيچەم نە زاپياتناۆ سۆويۋ رەپۋتاتسيۋ، كاك توگو ترەبوۆال ۋستاۆ پارتي [1, ت. ح، س. 167]. ليدەرى «الاش» نە زابىلي ي تەح، كتو ۆ 1916-1917 گگ. دوبروۆولنو وتپراۆيلسيا نا لينيۋ فرونتا پەرۆوي ميروۆوي ۆوينى وت مينسكا، كيەۆا دو ريگي ي ۆ پەريود سۆوەي سلۋجبى ۆ ينورودچەسكوم وتدەلە س وكتيابريا 1916 پو اۆگۋست 1917 گگ.، كتو ياركو پروياۆيل سۆويۋ گوتوۆنوست سامووتۆەرجەننو سلۋجيت ينتەرەسام سۆويوگو نارودا، زاششيششات ي وبەرەگات سۆويح براتەۆ، موبيليزوۆاننىح نا تىلوۆۋيۋ پوۆيننوست. كازاحي، «رەكۆيزيروۆاننىە» نا تىلوۆۋيۋ رابوتۋ سوگلاسنو ۋكازا وت 25 يۋنيا 1916 گ.، وتبىۆالي ەيو ۆ ادسكيح ۋسلوۆياح - پود ارتوبسترەلامي، اۆيابومبيوجكامي ي حيميچەسكوي اتاكوي نەمەتسكوي ارمي، نەسيا پوتەري ەششيو وت نەۆەدومىح دليا ستەپنياكا بولەزنەي ي نەدوەدانيا [2]. ۆمەستە س نيمي ۆسە ەتي تياگوتى ي ليشەنيا نەسلا نا سەبە ي نوۆايا ۆولنا ينتەلليگەنتسي «الاش»، نەوتستۋپنو ناحودياس ۆمەستە س نيمي نا ليني زاپادنوگو، يۋگو-زاپادنوگو ي سەۆەرنوگو فرونتوۆ. ەتو بىلي وبرازوۆاننىە، تسەلەۋسترەمليوننىە، رەشيتەلنىە مولودىە ليۋدي، يسكرەننە ي بەسكورىستنو ليۋبياششيە سۆوي نارود، سۆويۋ ۆەليكۋيۋ ستەپ، ناتسيونالنۋيۋ كۋلتۋرۋ ي، گلاۆنوە - سپوسوبنىە ك ساموستوياتەلنىم دەيستۆيام ي رەشەنيام ۆ سامىي كريتيچەسكي مومەنت، كاك، ناپريمەر، ءى-يا ميروۆايا ۆوينا، يلي فەۆرالسكايا رەۆوليۋتسيا، پرەدوستاۆيۆشايا يستوريچەسكي شانس منوگوسترادالنومۋ ستەپنومۋ نارودۋ ۆوسستانوۆيت سۆويۋ ناتسيونالنۋيۋ گوسۋدارستۆەنننوست. «ۆسيا كازاحسكايا، وتنوسيتەلنو نەمنوگوچيسلەننايا ينتەلليگەنتسيا ستالا پود زناميا «الاشا», - پيسال مۋستافا شوكاي ۆ 1920 گ. ۆ سۆوەي ستاتە «سوۆەتسكايا ۆلاست ي كازاحي»، - تولكو نەسكولكو ليتس، نە پرينياتىح ۆ ەتۋ پارتيۋ يز-زا دورەۆوليۋتسيوننوي يح دەياتەلنوستي ۆو ۆرەد ينتەرەسام نارودا، وستاليس زا بورتوم..» [3]. سرەدي تەح، كتو «وستالسيا زا بورتوم» پارتي «الاش» نە تولكو يز-زا سۆوەي دورەۆوليۋتسيوننوي دەياتەلنوستي، نو ەششە يز-زا شاتكوستي سۆويح پوليتيچەسكيح ۋبەجدەني، پرەسلەدوۆاني ليچنوگو بلاگوپولۋچيا ي كارەرى، وكازاليس، ناپريمەر، باحىتجان كاراتايۋلى (كاراتاەۆ), كولباي توگىسۋلى (توگۋسوۆ), سادۋاكاس سەيفوللاۋلى (ساكەن سەيفۋللين), تۋرار رىسكۋلۋلى (رىسكۋلوۆ) ي رياد درۋگيح. نەۋديۆيتەلنو، چتو ۆسە وني تۋت جە ستالي «رەۆوليۋتسيونەرامي» ي بولشەۆيكامي.

شاتكوستيۋ سۆويح سۆويح پوليتيچەسكيح پرەدپوچتەني وسوبو وتليچاليس ب. كاراتايۋلى ي ك. توگىسۋلى. پەرۆىي يز نيح، كاك سام پريزناۆالسيا ۆ پيسمە ا. بۋكەيحانۋ ۆ 30 سەنتيابريا 1910 گودا، پوسلە وكونچانيا يۋريديچەسكوگو فاكۋلتەتا يمپەراتورسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا (سپب), پىتالسيا ۋسترويتسيا نا سلۋجبۋ سرازۋ جە ۆ ۆىسشەم ەشەلونە ۆلاستي كولونيالنوي يمپەري: «يا بىل كانديداتوم ۆ كانتسەليارىيۋ 2-گو دەپارتامەنتا پراۆيتەلستۆۋيۋششەگو سەناتا» [4, لل. 27-30]. پوزدنەە، پوسلە ۋچرەجدەنيا گوسۋدارستۆەننوي دۋمى ي وبرازوۆانيا كونستيتۋتسيوننو-دەموكراتيچەسكوي پارتي (دالەە كادەتسكايا پارتيا. – س.ا.), ۆ يانۆارە 1906 گ. سوزداەت ۆ ۋرالسكوي وبلاستي كازاحسكي فيليال كادەتسكوي پارتي [5, س. 55]، ۆوزگلاۆيت ەيو ي ۆىدۆينەت سۆويۋ كانديداتۋرۋ ۆ چلەنى ءى-سوزىۆا گوسدۋمى 1906 گ. نو، كاك زاياۆليال حالەل دوسمۋحامەدۋلى ۆ سۆويح پوكازانياح سلەدوۆاتەليۋ وگپۋ وت 14.09.1930 گ.، ون ي رياد درۋگيح ستۋدەنتوۆ «ۋسپەلي كوە-چتو رازياسنيت نارودۋ ي پروۆاليت كانديداتۋرۋ ۆ گوسۋدارستۆەننۋيۋ دۋمۋ سۋلتانا باحىتجانا كاراتاەۆا، مەچتاۆشەگو ۆوسستانوۆيت سرەدي كازاحوۆ دۆوريانستۆو يز چينگيزيدوۆ» [6, ت. ءىى، س. 109]. پراۆوتۋ حالەلا پوتۆەرجداەت ۆ سۆوەي ستاتە «سوۆەتسكايا ۆلاست ي كازاحي» ي م. شوكاي: «...ۆسيا سوزناتەلنايا جيزن كاراتاەۆا سپلەتەنا يز سپلوشنىح وبمانوۆ كازاحوۆ (ۆ وريگ. «كيرگيز») ۆ سۆويح ليچنىح كورىستنىح تسەلياح. كتو نە زناەت ۆ ستەپي باحيتدجانا كاراتاەۆا، كوتورىي ۆ سۆويح «دوكلادنىح زاپيسكاح» نا يميا روسسيسكيح پرەمەروۆ ۆوسحۆاليال پرەستۋپنۋيۋ ۆ وتنوشەني كازاحسكوگو ناسەلەنيا پەرەسەلەنچەسكۋيۋ پوليتيكۋ تسارسكوگو پراۆيتەلستۆا ي ۆ كاچەستۆە پاناتسەي وت ۆسەح بەد ي نەۋسترويستۆ كازاحسكوي جيزني رەكومەندوۆال نازناچەنيە ۆ كازاحسكيە وبلاستي كرەستيانسيح ناچالنيكوۆ يسكليۋچيتەلنو يز پوتومكوۆ كازاحسكيح حانوۆ. پري ەتوم ون پودپيسىۆالسيا: «پوتوموك ابۋل-حاير-حانا، پريۆەدشەگو كازاحسكي نارود ۆ ۆەرنوپوددانستۆو ۆەليكيح رۋسسكيح يمپەراتوروۆ. – ب.ك.»... كاراتاەۆ، ەتو توت سامىي، كوتورىي ۆسە نەسچاستيا كازاحوۆ ۆ 1916 گ. وبياسنيال بليزوستيۋ كازاحسكوي ينتەلليگەنتسي ك رۋسسكيم وپپوزيتسيوننىم ي رەۆوليۋتسيوننىم پارتيام ي ۋكازىۆال كازاحام دوروگۋ ك «بليزكومۋ پرياتەليۋ تساريتسى» راسپۋتينۋ» [7, س. 161-163].

ۆسيو جە نە بەز سودەيستۆيا تسارسكوي كولونيالنوي ادمينيستراتسي ۆ نويابرە 1906 گودا ب. كاراتايۋلى وت كازاحسكوگو ناسەلەنيا ۋرالسكوي وبلاستي يزبيراەتسيا چلەنوم ءىى گوسدۋمى، ۆ سوستاۆە كوتوروي پريمىكاەت، كاك ي ۆسە كازاحسكيە ي تيۋركو-مۋسۋلمانسكيە چلەنى ءىى-ي دۋمى، ك دۋمسكوي فراكتسي كادەتوۆ (فوتو № 1). نو پوسلە روسپۋسكا ءىى-سوزىۆا دۋمى ۆ يۋنە 1907 گودا، ۋبەجدەنيا ب. قاراتايۋلى مەنيايۋتسيا س كالەيدوسكوپيچەسكوي بىستروتوي. پو سۆيدەتەلستۆۋ توگو جە ح. دوسمۋحامەدۋلى، ون پوسلەدوۆاتەلنو ستانوۆيتسيا «مونارحيستوم، انتيفەدەراليستوم، فەدەراليستوم ي كوممۋنيستوم»، ا پوتوم ۆوۆسە زاياۆيت: «يا بىل كوممۋنيستوم دو لەنينا» [6,  س. 110].

(فوتو № 1. گرۋپپا چلەنوۆ پوليتيچەسكوي فراكتسي كادەتسكوي پارتي ۆو ءىى گوسۋدارستۆەننوي دۋمە. ۆ ترەتەم ريادۋ سەدموي سلەۆا – ب. ب. كاراتايۋلى. تاۆريچەسكي دۆورەتس، سپب. 1907 گ.)

پەرەمەنچيۆوست ۆزگليادوۆ ب. كاراتايۋلى پروياۆلياەتسيا داجە ۆو ۆزايمووتنوشەنياح س درۋزيامي، كوللەگامي ي سوراتنيكامي پو وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي. ياركي تومۋ پريمەر. ۆ سۆوەم پيسمە وت 30.09.1910 گ.، ادرەسوۆاننوم ا. بۋكەيحانۋ ۆ سامارۋ يز ۋرالسكا، ب. كاراتايۋلى پيسال: «ودين تى، پو-موەمۋ، زاسلۋجيل راسپولوجەنيە نارودا. ودين تى يمەەش پراۆو سكازات، چتو رابوتال نا نارود. كتو جە بولشە؟ ۆسە وستالنىە – سىتىە پودلەتسى نا كازەننىح جالوۆانياح – ليش ۋمەيۋت زلو زاۆيدوۆات ي زمەينىم وبرازوم شيپەت ۆوكرۋگ تەح، كتو رابوتاەت، توگدا كاك وني سامي پالتسامي نە شەۆەليات زا نارود. پري تاكوم پولوجەني يا نە راز وپۋسكال رۋكي، نە بۋدۋچي ۆ سوستوياني وكازات كاكۋيۋ-ليبو پراكتيچەسكۋيۋ پولزۋ سۆوەمۋ نارودۋ. نو سيدەت سلوجا رۋكي، جيۆىم سۆيدەتەلەم توگو گرابەجا، كوتورىي پرويزۆوديتسيا ناد زەملەي، تاكجە نە حۆاتاەت سيل» [4, لل. 27-30]. ودناكو بۋكۆالنو گود-دۆا سپۋستيا، فاكتيچەسكي سو دنيا پوياۆلەنيا پەرۆوگو كازاحسكوگو جۋرنالا «ايقاپ»، باحىتجان سام ناچيناەت «زلو زاۆيدوۆات ي زمەينىم وبرازوم شيپەت ۆوكرۋگ» ليدەروۆ دۆيجەنيا «الاش»، يزداتەلەي گازەتى «قازاق» ي بولشوي گرۋپپى ەە اۆتوروۆ ۆو گلاۆە س ا. بۋكەيحانوم، ا. بايتۋرسىنۋلى، م. دۋلاتۋلى. كاك ۆىياسنيلوس ۆ پوسلەدۋيۋششەم، س 1914 گ. باحىتجان وت يمەني نەسۋششەستۆۋيۋششيح ليتس ستروچيل نا يزداتەلەي «قازاق» ي ا.ن. بۋكەيحانا، ۆ چاستنوستي، دونوسى ۆ پوليتسيۋ ورەنبۋرگسكوي ي سامارسكوي وبلاستەي. ۆ وكتيابرە توگو گودا گازەتا «قازاق» ەدۆا نە وبانكروتيلاس يز-زا نەپودەمنوگو شترافا، نالوجەننوگو كولونيالنوي ادمينيستراتسيەي پو ەگو دونوسۋ. چتوبى سپاستي يزدانيە وت زاكرىتيا، ۆمەستو شترافا ا. بايتۋرسىنۋلى بىل ۆىنۋجدەن سەست ۆ تيۋرمۋ، ا ۆ سامارە زا ا. بۋكەيحانوم بىلو ۋستانوۆلەنا نارۋجنايا سلەجكا، و چيوم پودروبنو پوۆەدال ۆ م. دۋلاتۋلى ۆ ستاتە «قازاق باسپاحاناسى» پوسلە فەۆرالسكوي رەۆوليۋتسي 1917 گ. [8, س. 409-410].

نيچەم نە ۋستۋپال ەمۋ ۆ پەرەمەنچيۆوستي پوليتيچەسكيح ۋبەجدەني، پوليتيچەسكوم اۆانتيۋريزمە ي يزۆوروتليۆوستي كولباي توگىسۋلى (توگۋسوۆ). نو وب ەتوم ۆ پرودولجەني.

پەرەچەن پەرۆويستوچنيكوۆ:

1 بوكەيحان ءا. شىعارمالارى – سوچينەنيا. 15 تت. – استانا: «الاشوردا» قوعامدىق قورى، 2018. – ت. ح. – س. 560.

2 اككۋلى س. كازاحي ي پەرۆايا ميروۆايا ۆوينا. چاست ءىىى. – 28.11.2018 - https://e-history.kz/ru/publications/view/kazahi_i_pervaya_mirovaya_voina_ili_chto_skrivalos_v_arhivah_belarusi_chast_iii__4701

3 شوكاي م. سوۆەتسكايا ۆلاست ي كيرگيزى. / «ۆولنىي گورەتس»، 21-28.06, 5-12.07.1920 گ. تيفليس.

4 تسگا رۋ: ف.ي. – 461, وپيس № 1, دەلو № 1026, ليستى  №№ 27-30 (نەزاۆەرەننايا كوپيا).

5 امانجولوۆا د. نا يزلومە. الاش ۆ ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا. – الماتى: يزداتەلسكي دوم «تايمس»، 2009. – 412 س.

6 دۆيجەنيە الاش: سبورنيك ماتەريالوۆ سۋدەبنىح پروتسەسسوۆ ناد الاشەۆتسامي. ترەحتومنيك. – الماتى: فف «ەل-شەجىرە»، 2011. – ت. ءىى. – 377 س.

7 شوقاي م. شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعى: ون ەكى تومدىق. – الماتى: دايك-پرەسس، 2012. – ت. ءىى. – 640 س.

8 «قازاق» گازەتى. / باس رەداكتور ءا. نىسانباەۆ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1998. - 560 ب.

سۋلتان حان اككۋلى

چاست ءى.  كتو وني – پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست Iى. تيومنايا ستورونا لۋنى يلي كتو وني - پەرۆىە كازاحسكيە بولشەۆيكي؟

چاست ءIىى. پراۆدا وب امانگەلدى يمانوۆە، ۆوسپرينيماۆشيم سلوۆو «بولشەۆيك» كاك «كيپچاك»

Abai.kz

16 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

ادەبيەت

التىن ساندىق

باۋىرجان ومارۇلى 2880
بىلگەنگە مارجان

سەرتىنە بەرىك سامۋراي...

بەيسەنعازى ۇلىقبەك 4618