ەڭ الدىمەن «قاقتىعىس» كەزىندە قازا تاپقان ازاماتتاردىڭ وتباسىنا قايعىلارىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتقىم كەلەدى. بۇگىنگىدەي بەيبىتشىلىك زاماندا ادامداردىڭ وسىنداي جاعدايدا دۇنيەدەن ءوتۋى، ارينە، وكىنىشتى...

قوعامدا وسى جايعا قاتىستى نەشە ءتۇرلى ويلار، كەي جاعدايدا ءبىر-بىرىنە كەرەعار پىكىرلەر ايتىلۋدا. اراسىندا قازاق ۇلتىن ايىپتاپ، بار كىنانى سولارعا اۋدارا سالعىسى كەلەتىندەر دە كەزدەسەدى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن دىلىنەن بويلارىن اۋلاق سالعىسى كەلەتىن قانداستارىمىز ءوز ۇستانىمدارىن تاعى ءبىر اڭعارتىپ تاستادى وسى جولى. جارايدى، كىم نە دەمەيدى. اۋىز وزدەرىنىكى بولعاننان كەيىن سويلەيدى دە. ءبىز تەك – وسى وقيعاعا قۇقىقتىق تۇرعىدان تالداۋ جاساپ، اق-قاراسىن انىقتاۋعا تالپىنىس جاساعىمىز كەلگەن. 

سونىمەن، قوردايداعى وقيعاعا بايلانىستى سوت وتىرىسى باستالىپ، زاڭگەر رەتىندە ماعان جەڭۋ مۇمكىندىگى كوبىرەك تاراپتى تاڭداۋعا ۇسىنىس جاسالسا – مەن قازاقتار تاراپىن قورعاۋدى قالار ەدىم. بۇل ءوزىمنىڭ قازاق بولعانىم ءۇشىن ەمەس، وزدەرىن «الەم ازاماتى» سەزىنەتىن كەيبىر قانداستارىمىزدىڭ قارالاۋىنا ۇشىراعان نامىسشىل جىگىتتەردىڭ ءىس-ارەكەتىن قۇقىقتىق تۇرعىدان اقتاپ الۋعا جاساعان ارەكەتىم.

بۇل ماسەلەنىڭ ءمانىن ۇعىنۋ ءۇشىن قۇقىق دەگەن ۇعىمنىڭ تەك زاڭدار توپتاماسىنان تۇرمايتىنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. ەلىمىزدە ادامنىڭ ءومىرى، ونىڭ دەنساۋلىعى مەن قۇقىعى ەڭ الدىمەن اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلگەن. ال، پرەزيدەنت سونىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى – حالىق پەن مەملەكەتتىڭ، ءاربىر ازامات پەن ۇكىمەتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ العىشارتى. وسى شارقا سايكەس، ەل اۋماعىندا تۇراتىن حالىق بىرىگىپ ۇيىم قۇرادى، سول ۇيىمدى باسقاراتىن، بيلىك جۇرگىزەتىن تۇلعالاردى تاڭدايدى. حالىق ۇيىمعا سالىق تولەۋ، سىرتقى جاۋلاردان قورعانۋ ءۇشىن اسكەري بورىشىن وتەۋ،  ءتارتىپ پەن رەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ورتاق زاڭدارعا باعىنۋ سياقتى جالپىعا ورتاق تالاپتاردى ورىنداۋعا مىندەتتى. ال، بيلىك بولسا سول حالىق بەرگەن وكىلەتتىكتى پايدالانىپ مەملەكەتتىڭ، تۇرعىنداردىڭ، ءار ازاماتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن، قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتەدى. مىسالى، تاريحتاعى ەڭ كونە كونستيتۋتسيالاردىڭ ءبىرى – 1215 جىلى قابىلدانعان Magna Carta اعىلشىندىق ۇلى بوستاندىق حارتياسى حالىقتىڭ اتىنان اقسۇيەكتەر مەن پاتشانىڭ اراسىندا جاسالىنعان شارت بولعان. ادامزات اتاۋلىنىڭ ءبارى باسىنان وتكەرگەن فەوداليزم داۋىرىندە شارۋالار فەودالدارعا سالىق تولەپ، جۇمىس جاساعان، ال جوعارىداعىلار تيىسىنشە حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، قاي كەزەڭ، قانداي زاماندا دا ازاماتتاردىڭ جەكە جانە جالپى حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – كەز-كەلگەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ءبىرىنشى مىندەتى. ال، ول مىندەت حالىق پەن جۇرتشىلىق اتىنان بيلىكتى ۋاقىتشا يەلەنەتىن تاراپتىڭ اراسىنداعى شارتتان تۋىندايدى. 

قوردايداعى قاقتىعىس ەڭ الدىمەن ادامنىڭ ءومىر سۇرۋگە دەگەن فۋندامەنتالدى قۇقىعىنا قول سۇعۋدان باستالىپ وتىر. ماسەلەن، بەلگىلى ءبىر ادامدار قاريا مەن ونىڭ بالالارىن جازىقسىز سوققىعا جىعىپ، ومىرلەرىنە قاۋىپ توندىرەتىن جاراقات سالعان.  وسىدان كەيىن جابىرلەنۋشى تاراپ مەملەكەتتەن بۇزىلعان قۇقىقتارىن قورعاۋدى سۇراۋى زاڭدىلىق. ال، ەندى مەملەكەت اتىنان زاڭدىلىقتى ورناۋعا بارعان پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جەرگىلىكتى قاۋىمنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، ءوز فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرا المادى. قاجەت دەسەڭىز، بەلگىلى ءبىر توبىردىڭ الدىندا ءوزىنىڭ قاۋقارسىزدىعىن تانىتتى. قۇقىق قورعاۋ ورگانىنىڭ قىزمەتكەرىن تاياققا جىعۋ وسىنىڭ سوراقى كورىنىسى ەمەي نەمەنە. وسىنىڭ بارىنە كۋا بولىپ وتىرعان حالىق مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ماردىمسىزدىعىنا نارازىلىق تانىتىپ، ونىڭ فۋندامەنتالدى فۋنكتسياسىن جۇزەگە اسىرۋدى ءوز مويىندارىنا الدى. بۇل، كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي، قۇقىقتىق نيگيليزم ەمەس، كەرىسىنشە قۇقىقتىق قوعامدى قورعاۋ بولىپ تابىلادى. 

قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ باستى ماقساتى – جازالاۋ ەمەس، جاسالىنۋى مۇمكىن قىلمىستىڭ الدىن الۋ ەكەنى اركىمگە ايان. قوعامدا، بەلگىلى ءبىر قاۋىمداستىق ىشىندە، توپتار مەن توبىرلاردا بولۋى مۇمكىن شيەلەنىستى الدىن-الا كورىپ-ءبىلىپ، ناتيجەلى شرالار قابىلداپ وتىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وسىدان كەلىپ تۋىندايدى. كونستيتۋتسياعا سايكەس، جەكەلەگەن جاعدايدا مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ادام قۇقىعىن شەكتەۋگە جول بەرىلەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتى مويىندامايتىن، ياعني وسى ەلدە تۇراتىن ادامدارعا ورتاق شارتقا قارسى شىققان، دەمەك كونستيتۋتسيالىق تارتىپكە كۇش قولدانا وتىرىپ قارسىلىق كورسەتكەن توپتى زالالسىزداندىرۋ بىزدە زاڭمەن رۇقسات ەتىلگەن.  مىنە، بيلىك وسى فۋنكتسياسىن اتقارا الماعان كەزدە جاۋاپكەرشىلىكتى حالىق ءوز موينىنا الىپ وتىر. بۇل جەردە اتا زاڭىمىزدا بەكىتىلگەن مەملەكەتىمىزدىڭ ۋنيتارلىق قۇرىلىمىنا قول سۇعۋشىلىق بەلگىسى بايقالادى. دەمەك، مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا زالال كەلتىرىلگەنى ءسوزسىز.

مۇنداي مىسالداردى الەمدىك تاريحتان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. فرانتسيانىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستى باستاپ، كەيىننەن پرەزيدەنت بولعان گەنەرال شارل دە گول ەلدىڭ ورتاق بيلىگى فاشيستەردىڭ جەڭىسىن مويىنداپ، تىزە بۇككەندە باسقىنشىلارعا قارسى حالىقتى كوتەرىپ، مايدان اشقانى بەلگىلى. حالىق ونى بۇلىكشى ەمەس، پاتريوت رەتىندە قابىلدادى ەمەس پە. وسى ارادا ۇقساستىق بارىن بايقايسىزدار ما؟! ياعني، رەسمي بيلىك ادىلەتتىكتى ورناتىپ، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قورعاۋدا قاۋقارسىزدىق تانىتقاننان كەيىن بۇل فۋنكتسيانى حالىق ءوز قولىنا الىپ وتىر.

بۇل وقيعانان تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنىڭ بەتى اشىلىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، بىزدە حالىق پەن سول حالىقتىڭ اتىنان ەلگە باسشىلىق جاسايتىن بيلىك ءوزارا كەلىسىم بويىنشا قۇقىقتىڭ نەگىزدە قارىم-قاتىناس جاساۋعا مىندەتتەلگەن.  قوردايداعى جاعداي، وسى ەكى ورتادا مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتپەن اسسيميلياتسيالانۋدان باس تارتىپ، ءبىر ايماققا شوعىرلانىپ الىپ، ەلدىڭ زاڭدارى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى مىسە تۇتپاي، وتاندى قورعاۋ مىندەتىنەن جالتارىپ، وقشاۋلانعان ەتنوس وكىلدەرىن كورىپ وتىرمىز. بۇعان كەلىپ قىتاي ۇلتىمەن تىلدىك، گەنەتيكالىق جاقىندىعىنا وراي بەرىلەتىن پرەفەرەنتسيالاردىڭ سالدارىنان ءادىل باسەكەلەستىك قاعيداسى ساقتالماي، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك قالىپتاسقانى دا جاعدايدى ۋشىقتىرا تۇسكەن. ۇلت فاكتورىنا تاۋەلدى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك، تيتۋلدى ۇلتتىڭ مادەنيەتىن ەسكەرمەۋ، ولارمەن اسسيميلياتسياعا تۇسۋگە ۇمتىلماۋ قاشاندا نارازىلىق تۋدىراتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاعى دا تاريحقا جۇگىنەر بولساق، بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە ەۆرەي ۇلتى وكىلدەرىنىڭ ۇستانعان ءجۇرىس-تۇرىس مودەلى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى حالىقتان اۋقاتتى تۇراتىنى، ءتىپتى مەملەكەتتىك بيلىككە نۇسقاۋ بەرىپ، قاجەت بولعاندا بيلىكتى وزدەرىنىڭ تاعايىنداپ وتىرۋى ولارعا قارسى جاپپاي نارازىلىقتىڭ تۋىنداۋىنا اكەلگەن بولاتىن. ناتيجەسىندە بيلىككە قول جەتكىزگەن فاشيستەر ولاردى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتقانى بەلگىلى.  جانە مۇنداي ەۆرەي ۇلتىنا قارسى گەنوتسيد گەرمانيادا عانا ەمەس، ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ەتەك العانىن جاقسى بىلەمىز.  

بۇل ايتىلعاندار قورداي وقيعاسىنىڭ سەبەبى مەن سالدارى دەسەك، ەندى مۇنداي قاقتىعىستاردى بولدىرماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ءار كەزەڭدە، ەلىمىزدىڭ ءار تۇسىندا وسى تەكتەس قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋى بيلىكتى ويلاندىرۋى كەرەك. ءبىر ايماقتا توپتاسىپ تىرلىك جاساپ، ءوز زاڭدارىمەن ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن ەتنوس وكىلدەرى ءالى دە بار ەكەنى بارشامىزعا بەلگىلى. ولاردىڭ اراسىندا ءوز ۇلتىنىڭ ارتىقشىلىعىن ناسيحاتتاپ، جەرىمىزدىڭ ءبىر پۇشپاعىن مەنشىكتەپ العىسى كەلەتىندەردىڭ بار ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. مۇندايدا قازاق: «ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكپەس بولار!» – دەپ ايتىپ كەتكەن. ەڭ الدىمەن جەكەلەگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ شوعىرلانىپ تۇرۋىنا، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋىنە توسقاۋىل قويۋ قاجەت. اكىمشىلىك ايماقتاردى ۇلتتىق قۇرامىنا وراي اتاۋ دا جاقسىلىققا اكەلمەيدى. ونى قالاي جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگى باسقا اڭگىمە. سونىمەن قاتار ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تيتۋلدى ۇلتپەن اسسيميلياتسيالانىپ، مەملەكەتتىڭ زاڭدارى مەن تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋىنا ىقپال جاساعان ءجون. بۇل جەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ ءبىرىنشى ورىنعا قويىلاتىنى جاسىرىن ەمەس. ولار  جالپىعا ورتاق تالاپتار بويىنشا ورتا ءبىلىم الىپ، اسكەري بورىشىن ەل ازاماتى رەتىندە ورىنداۋعا مىندەتتى. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاي، وقيعا بارىسىندا نەگىزىنەن دۇنگەن ۇلتىنىڭ وكىلدەرى شوعىرلانىپ تۇراتىن اۋىلداردا قازاقتارعا الىمجەتتىك جاسالىپ كەلگەنى بەلگىلى بولدى. بۇل ءبىر-ەكى جىلدىڭ كولەمىندە ەمەس، ۇزاق ۋاقىت بويى جۇزەگە اسىرىلعان. سوندا زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى بيلىك پەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى قايدا قاراپ وتىرعان دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. وسىنى ويلاعاندا دۇنگەندەردىڭ: «ءبىز ءبارىن دە ساتىپ الامىز» – دەپ ايىلىن جيماي باسىنۋىندا نەگىز بار ما دەگەن ويعا قالاسىز.

ءبىز تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەنىنە 30 جىلعا تولار-تولماس بالعىن مەملەكەت ەكەنىمىز راس. جۇزدەگەن جىلدىق تاريحى بار دامىعان مەملەكەتتەر دە ۇلت ماسەلەسىن تولىقتاي شەشىپ تاستاماعانى بەلگىلى. دەگەنمەن، وسى ءولىارا تۇستا ءبىز قانداي مەملەكەت قۇرعىمىز كەلەتىنىن انىقتاپ العاننىڭ ايىبى جوق.  امەريكا سياقتى جان-جاقتان جينالعان ادامداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، «ءبىز امەريكاندىقپىز» دەپ ايتا الماسىمىز ايان. «قازاقستان تەك قازاقتار ءۇشىن!» – دەگەن ۇران دا بىزگە كەلمەيدى. الايدا، اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىمەن، جانىمەن كەلگەن قاسيەتتى جەرىمىزدى كىم كورىنگەننىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرۋگە دە قاقىمىز جوق.  بۇل جەردە ءتۇرلى تاريحي جاعدايدا ەلىمىزگە كەلىپ، قازاق جەرىن ءوز وتانىم دەپ تۇسىنەتىن ۇلت وكىلدەرىن تيتۋلدى ۇلتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرىپ، وسى مەملەكەت ءۇشىن ولاردىڭ دا جاۋاپتى ەكەنىن، قازاق حالقىن قۇرمەتتەۋگە، ورتاق زاڭدارعا مويىنسۇنۋعا كوندىرۋ قاجەت. بۇل قورداي وقيعاسى اشقان ماسەلەنىڭ بەتىندە جاتقان قاراپايىم عانا قاعيدالار.  سوندىقتان ازىرگە وسىمەن توقتاعانىمىز ءجون شىعار!

سىرىم ءابىل،

زاڭگەر

Abai.kz