سابىر قاسىموۆ، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءار حالىقتىڭ تاريحىندا ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن، قۇقىعىن جانە مۇددەسىن، ءوزىنىڭ ەگەمەندى مەملەكەتىنە يە بولۋ قۇقىعىن قورعاۋعا دەگەن قابىلەتتىلىك سىناعىنان وتەتىن كەزدەر بولادى. ەگەر ۇلت ۋاقىت سىنىنا ساي كەلمەسە، ونىڭ بولاشاعى انىقتالماعان. ەگەر دە مۇنداي سىناققا توزە بىلسە، وزگە حالىقتاردىڭ تاريحى كورسەتكەندەي، اتالمىش كەزەڭ نەمەسە وقيعا ونىڭ تاعدىرىنداعى تاريحي كەزەڭ رەتىندە قالىپتاسادى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى (1986 ج.) كەڭەس جۇيەسى جاعدايىندا العاش رەت قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە دەگەن حالىقتىڭ قالاۋىن بىلدىرگەن بولاتىن. جەلتوقساندىقتار ۋاقىت سىنىنا ابىرويمەن قارسى تۇردى.  جەلتوقسان قاھارماندارى جاپپاي ۇرىپ-سوعۋ، قاقاعان ايازدا مۇزداي سۋ شاشۋ، يتتەرگە تالاتۋ، ولارعا قارسى اسكەري تەحنيكا، ساپەر كۇرەكتەرمەن، سويىلدارمەن قارۋلانعان ميليتسيا، كۋرسانتتار جانە ارنايى اسكەر سولداتتارىنىڭ ەرەكشە وتريادىن قولدانعانىنا، «جاساقشىلاردىڭ» تەمىر شىبىقپەن ۇرىپ-سوققانىنا، جاپپاي تۇرمەگە قاماعانىنا جانە ت.ب. قاراماستان بىرنەشە كۇن بويى  قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ءبىر جەردە اشىق بولسا، ءبىر جەردە جاسىرىن تۇردە حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن تالاپ-تىلەگىن ءبىلدىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ دەربەستىگى، ەركىندىگى جانە ەگەمەندىگى يدەيالارى جولىنداعى جويقىن كۇرەستى جالعاستىردى.

سابىر قاسىموۆ، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءار حالىقتىڭ تاريحىندا ءوز ۇلتىنىڭ نامىسىن، قۇقىعىن جانە مۇددەسىن، ءوزىنىڭ ەگەمەندى مەملەكەتىنە يە بولۋ قۇقىعىن قورعاۋعا دەگەن قابىلەتتىلىك سىناعىنان وتەتىن كەزدەر بولادى. ەگەر ۇلت ۋاقىت سىنىنا ساي كەلمەسە، ونىڭ بولاشاعى انىقتالماعان. ەگەر دە مۇنداي سىناققا توزە بىلسە، وزگە حالىقتاردىڭ تاريحى كورسەتكەندەي، اتالمىش كەزەڭ نەمەسە وقيعا ونىڭ تاعدىرىنداعى تاريحي كەزەڭ رەتىندە قالىپتاسادى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسى (1986 ج.) كەڭەس جۇيەسى جاعدايىندا العاش رەت قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنە دەگەن حالىقتىڭ قالاۋىن بىلدىرگەن بولاتىن. جەلتوقساندىقتار ۋاقىت سىنىنا ابىرويمەن قارسى تۇردى.  جەلتوقسان قاھارماندارى جاپپاي ۇرىپ-سوعۋ، قاقاعان ايازدا مۇزداي سۋ شاشۋ، يتتەرگە تالاتۋ، ولارعا قارسى اسكەري تەحنيكا، ساپەر كۇرەكتەرمەن، سويىلدارمەن قارۋلانعان ميليتسيا، كۋرسانتتار جانە ارنايى اسكەر سولداتتارىنىڭ ەرەكشە وتريادىن قولدانعانىنا، «جاساقشىلاردىڭ» تەمىر شىبىقپەن ۇرىپ-سوققانىنا، جاپپاي تۇرمەگە قاماعانىنا جانە ت.ب. قاراماستان بىرنەشە كۇن بويى  قازاقستاننىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ءبىر جەردە اشىق بولسا، ءبىر جەردە جاسىرىن تۇردە حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن تالاپ-تىلەگىن ءبىلدىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ دەربەستىگى، ەركىندىگى جانە ەگەمەندىگى يدەيالارى جولىنداعى جويقىن كۇرەستى جالعاستىردى.

ولار وزدەرىنىڭ دەنساۋلىعىن، بەرەكەسىن، تاعدىرىن، ءتىپتى ءومىرىن قۇربان ەتتى! مىسالى، ءبىزدىڭ قىزدارىمىزدىڭ ەرلىگى مەن باتىرلىعى تۋرالى حالىق اراسىندا اڭىزدار ايتىلىپ ءجۇر. الماتىنىڭ جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاستارى ءۇش كۇن بويى  بۇۇ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قولداۋىنا ۇمىتتەنىپ، ءوز ماقساتتارىن بەرىك جانە ەرلىكپەن قورعادى.  زەرتتەۋلەردىڭ كورسەتۋى بويىنشا، الماتى، تسەلينوگراد، ارقالىق، اقتوبە، جەزقازعان، قاراعاندى، كوكشەتاۋ، پاۆلودار، وسكەمەن، تالدىقورعان، شىمكەنت جانە وزگە دە اۋىلدىق جەرلەردە ورىن العان حالىقتىق شەرۋلەر  قازاقستاندا تۇراتىن ورىس جانە وزگە دە ۇلت وكىلدەرىنە قارسى باعىتتالماعان. ولار الەۋمەتتىك جانە ساياسي ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستى، تۋعان ەلىنىڭ ار-نامىسى مەن ەركىندىگىن قورعاۋدى ماقسات ەتتى.

ونىڭ ۇستىنە، تاتار ي.گ.داۋرانوۆ، ۇيعىر ا.رۋزيەۆ سىندى وزگە ۇلت وكىلدەرى، سونداي-اق، ن.ك.فوكينا سىندى ورىس ۇلتىنىڭ ازاماتتارى جانە قازاقستاننىڭ باسقا دا كوپتەگەن شىنايى پاتريوتتارى قايسارلىق تانىتىپ، كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىقتى. سونداي-اق قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە، كومسومولدىق-پارتيالىق جازاعا تارتىلعاندار، وقۋ ورنىنان، جۇمىستان شىعارىلعاندار، سوققىعا جىعىلعاندار، تۇرعىلىقتى جەرىنەن قۋىلعاندار اراسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرى دە بولدى. قازا تاپقان ە.سپاتاەۆ، س.ساۆيتسكي، ل.اسانوۆا جانە تاعى دا باسقا جاستار، سونداي-اق جارالانعان ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى جانە سولداتتار - قانداي ماقساتپەن قاتىسقاندارىنا قاراماستان، سول كەزدەگى پارتيالىق رەجيمنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ قۇرباندارى بولدى. بۇل تۋرالى كونستيتۋتسيالىق سوت ماتەريالدارىندا انىق ايعاقتار بار.  كوتەرىلىستىڭ تىكەلەي سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ وك ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆتىڭ رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى قىزمەتىنەن كەتۋگە دەگەن بەلسەندى نارازىلىعى بولاتىن، ول وسى لاۋازىمدا شيرەك عاسىر بويى قىزمەت ەتتى. مەن مۇنى «قوناەۆتىڭ تراگەدياسى» دەپ ايتامىن. بۇل تراگەديا ونى سىيلاعان، قۇرمەتتەگەن ونداعان مىڭ ادامنىڭ تراگەدياسى، قان توگىسى، قايعى-قاسىرەتى جانە كوز جاسىنا الىپ كەلدى.  نە سەبەپتى تراگەديا؟ ەگەر ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، قازاقستاننىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگىن وركەندەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قادام جاساعان جاعدايدا، وزىنە ساي تولەرانتتىلىعى، قاراپايىمدىلىعى، قازاقستانعا سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا، اسىرەسە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالاداعى،  ديماش احمەتۇلى ماڭگىلىككە حالىق جادىندا قالۋى مۇمكىن ەدى، مىسالى، تۇركيا ءۇشىن اتاتۇرىك سىندى. الايدا، وبەكتيۆتى تۇردە ول ءوزىن شىعارماشىلىق بۇرىشقا اكەلىپ تىقتى: ءوزى ەرىكتى تۇردە بيلىكتەن باس تارتىپ، ءوزىنىڭ ميراسقورىن دايىنداي المادى. ول كەزدە دەموكراتيالىق سايلاۋ تۋرالى ءسوزدىڭ ءوزى قيسىنسىز ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ونىڭ تاعىنا ۇمىتكەرلەر، ءوزىنىڭ كەشەگى شاكىرتتەرى مەن قول استىنداعىلارى وزىنە قارسى شىعا باستاعاندا قوناەۆ مۇنى ساتقىندىق دەپ قابىلدادى جانە كەشىرە المادى.

ول زەينەتكەرلىككە شىعۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەن كەتۋىنە قاتىستى گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولعانىندا، قازاقستاندى باسقاراتىن ادامدى شەتتەن جىبەرۋدى ۇسىنعان بولاتىن، سەبەبى، ونىڭ ويىنشا، ەلىمىزدە ونىڭ ورنىنا تاعايىنداۋعا لايىقتى ادام جوق ەدى. مەنىڭ قاراماعىمدا اتالمىش دەرەكتى راستاۋشى دالەلدەردىڭ تۇتاستاي ءبىر جۇيەسى بار. قوناەۆ جەكە امبيتسيالارى مەن وكپە-نالاسىنان جوعارى كوتەرىلە المادى، ءوز ستەرەوتيپتەرىنىڭ قۇربانىنا اينالدى. شىنايى بوستاندىق پەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى ساناماعاندا، تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسى، قازاقستاننىڭ كەلەشەگى قيىن-قىستاۋ ساتتەردە قارسىلاستارىنا دەگەن وشپەندىلىكتەن كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا ءتۇستى. بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ جاقتاستارى تولىققاندى تالداۋ جاساپ، قاتەلىكتەرىن كورسەتكىلەرى كەلمەيدى، تەك وتانعا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى جايىندا عانا ايتادى. ول دۇرىس قوي. مەن دە ونى قولدايمىن.

بىراق ەڭبەكتەرى دە، قاتەلىكتەرى دە قاتار ايتىلۋى كەرەك، اسىرەسە، اڭگىمە تۋعان ەلدىڭ تاعدىرى، ونىڭ مۇددەسى جانە كەلەشەگى جايلى بولىپ وتىرعاندا. جانە تەك قانا قوناەۆ تۋرالى ەمەس... الايدا، بۇل تاعى دا جالعان، تاعى دا ءبىزدىڭ ءپرينتسيپسىز جالپاقشەشەيلىگىمىز. بۇل تۇرىمىزبەن ءبىز تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسىن جەكە باسىنىڭ مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن باسشىلاردى تاربيەلەپ شىعارا المايمىز.  كوتەرىلىستىڭ وبەكتيۆتى ساياسي سەبەپتەرى مىنالار بولدى: قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇقىقتارىن ۇزاق ۋاقىت بويىندا جانە جاپپاي بۇزۋ، قاراپايىم حالىقتىڭ ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن جاپپاي ورىستاندىرۋ، ۇلتتىق ابىروي مەن ۇلتتىق سانا-سەزىمدى جۇيەلىك قورلاۋ، وزگە حالىقتاردىڭ قازاقستانعا جاپپاي جاساندى قونىس اۋدارۋىنا قارسى نارازىلىق، ۇلتتىق تاريحىمىز، مادەنيەتىمىز، ءتىلىمىزدى كەمسىتۋ جانە بۇرمالاۋ، ت.ب. بۇگىندە بۇل وقيعالارعا ۇلت-ازاتتىق، دەموكراتيالىق كوتەرىلىس دەگەن انىقتاما، نەگىزدەمە بەرۋ قاجەتتىگى تۋرالى كوپ ايتادى.   جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان كونفەرەنتسيادا (1996 ج.) بۇل وقيعاعا بۇقارالىق دەموكراتيالىق، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەگەن ساياسي باعا بەرىپ، ونى عىلىمي نەگىزدەگەن بولاتىنمىن. بۇل -قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ۇزاق تا ازاپتى كۇرەستىڭ سوڭعى اككوردى بولعانىن ايتقانمىن. مەن بەرگەن وسى انىقتاما قوعامدىق جانە عىلىمي ورتادا قولداۋ تابار دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىم. وسى كونفەرەنتسيادا 15 جىل بۇرىن ءسوز سويلەپ تۇرىپ، بىلاي دەگەن بولاتىنمىن: «قازاقستانداعى جەلتوقسان وقيعاسى (1986 ج.) كەڭەس يمپەرياسىنىڭ سوڭعى جارتى عاسىرىنداعى العاشقى بۇقارالىق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس رەتىندە الەم تاريحىنا ەنەدى. بۇل ساياسي رەجيم ءۇشىن عانا اۋىر سوققى عانا بولعان جوق، ولار (جەلتوقسانشىلار - رەد.) ۇلتارالىق قاتىناستار جايماشۋاق، كپسس-ءتىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا قالىڭ بۇقارا سەنەدى جانە قولدايدى-مىس دەگەن كەڭەستىك عىلىمنىڭ كانوندارىن جوققا شىعاردى».

سول كەزدە، وسى وقيعانىڭ زەرتتەۋشىسى رەتىندە مىنانداي انىقتاما ۇسىندىم: «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986 ج.) وقيعاسى - قازاقستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇقىقتارىنىڭ ۇزاق ۋاقىت جانە تۇبەگەيلى تاپتالۋىنا قارسى حالىقتىڭ بۇقارالىق، دەموكراتيالىق، ۇلت-ازاتتىق ساياسي كوتەرىلىسى». ول كەزدە ءبىزدىڭ تاريحشىلار مەن عالىمدار بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋگە جۇرەكسىنەتىن. نەگە ولار قازىر وسى انىقتاماعا كوڭىل اۋدارمايدى؟ ەگەر قازىر ولار بۇل انىقتامامەن كەلىسپەيتىن بولسا، ونىسىن ايتسىن، نەمەسە سول انىقتامانى تولىقتىرسىن.  كوتەرىلىس جايلى اقپارات كەڭەس وداعىنىڭ وزگە رەسپۋبليكالارىنا قاراعاندا الەمدىك قاۋىمداستىققا ەرتەرەك جەتتى، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ءوز ىشىنە قاراعاندا سىرتتاعىلار ءۇشىن قولجەتىمدى جانە وبەكتيۆتى بولدى.

تەك دەموكراتيالىق جانە زاڭدى تالاپتار قويعان جاستاردىڭ بەيبىت شەرۋىن اياۋسىزدىقپەن باسۋ بارلىق الەمگە ماسكەۋدىڭ شەت ايماقتارداعى ۇلتتىق قوزعالىستاردىڭ ارتۋىنان قورقاتىنىن كورسەتتى.

قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى (1986 ج.) ازاتتىقتى اڭساعان حالىقتىڭ ۇمتىلىسىنا باستاۋ بولىپ، جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىنا، سوتسياليستىك لاگەردىڭ قۇلاۋىنا الىپ كەلدى، بۇل وزگەرىستەر ناتيجەسىندە الەمدەگى كۇشتەر بالانسى دەموكراتيا پايداسىنا قاراي وزگەردى.  الايدا، وسى وزگەرىستەرگە دەگەن العاشقى قادامدى قازاقستان جاساعانىن الەمگە مويىنداتۋ ءۇشىن، الدىمەن ولارعا ءوز ەلىمىزدە حالىقارالىق ستاندارتتارعا  ساي تولىققاندى باعا بەرۋىمىز كەرەك.  وسى انىق دەرەكتى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ مويىنداۋى قازاقستاننىڭ ءيميدجى مەن بەدەلىن ارتتىرادى. بۇل دا بىزگە قوعامدىق جانە ساياسي ءومىرىمىزدى، ناسيحاتتى، عىلىمدى، قوعامدىق سانانى جۇيەلى وتارسىزداندىرۋ قاجەتتىگىن دالەلدەيدى.   ءبىز ق.رىسقۇلبەكوۆتىڭ ەرلىگىنە باعا بەردىك: قازا تاپقاننان كەيىن «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرىلدى. ەگەر ول قازا بولماعان جاعدايدا قالاي بولاتىن ەدى؟ ايتپاقشى، ونىڭ ءولىمىنىڭ ناقتى سەبەپتەرى ءالى كۇنگە دەيىن انىقتالماعان. قايراتتىڭ، ونىڭ وتباسىنىڭ الدىندا باس يە وتىرا، مىناداي سۇراق تۋىندايدى: نە سەبەپتى تەك قايراتقا عانا باتىر اتاعى بەرىلدى؟ 

جالعاسى كەلەسى ساندا