جۇما, 29 ناۋرىز 2024
الاشوردا 5947 9 پىكىر 8 مامىر, 2020 ساعات 15:41

نەرازگاداننايا تاينا مۋستافى شوكايا (چاست II)

چاست II

يا تەريالسيا ۆ دوگادكاح. ۆرەمەنامي، ۆەچەرامي، ۆ پەرەدىشكاح مەجدۋ وسنوۆنىمي دەلامي، پرودولجال پو كرۋپيتسام سوبيرات ماتەريالى، ۋتوچنيال، سوپوستاۆليال، اناليزيروۆال، ا س پوياۆلەنيەم ينتەرنەت-رەسۋرسا ناچال يسپولزوۆات ۆسە ەگو ۆوزموجنوستي ۆ نۋجنوم سەبە ناپراۆلەني. نو پرو سەفيەت نيچەگو نە موگ نايتي، پوكۋدا ودناجدى، – “و، ستولكو نا سۆەتە ينتەرەسنوگو، درۋگ گوراتسي، كوتورىە نەۆەدومى داجە ناشيم مۋدرەتسام”، – پو درۋگومۋ پوۆودۋ ۆ پويسكە توگو ساموگو سەرا بولدا نە زاشەل ۆ ينتەرنەت ي نە پروگۋگليل ەتو يميا. نادو جە، كاكوۆو بىلو موە ۋديۆلەنيە، كوگدا ستاريك گۋگل نەۆوزمۋتيمو ۆىدال سووبششەنيە، گدە فيگۋريروۆالو نە تولكو يميا گەمفريدا، نو ي رياد زاۆەتنىح دليا مەنيا يمەن ي سلوۆ، ستول زناكومىح يز توي رۋكوپيسي، ۆ الفاۆيتنوم پوريادكە: “...داللاس ...يران ...كاشكايتسى ...كەربالاي ...كۋزميچ ...لەۆەركيۋن ...ميرزا كاشكاي ...روكفور ...سەفيەت ...تۋرچانكا ...تيۋلەگەن ...فون پاپەن ...حاميدحوجا ...مۋزاففار ...حۋرشيد...”

پەرۆىم دەلوم يا پودۋمال، چتو ەتو يز توي رۋكوپيسنوي پوۆەستي، كوتورايا ۆسە-تاكي دوجدالاس سۆوەگو چاسا ي زانيالا سۆوە مەستو نا كاكوم-نيبۋد سايتە. نو پويسكوۆيك تۆەردو ي ۋۆەرەننو ۆىداۆال گيپەرسسىلكۋ نا درۋگوي يستوچنيك، ۆەرنەە كنيگۋ: “شەۆەردين ميحايل. سەم سمەرتنىح گرەحوۆ: رومان. – يزبر. سوچينەنيا ۆ 6-تي توماح. ت:6. – يزد. ينستيتۋتا ليتەراتۋرى ي يسكۋسستۆا يم.گافۋرا گۋلياما. – تاشكەنت: 1969”. پوكوپالسيا ۆ ونلاين-پروداجاح كنيگ. وكازالوس، پرويزۆەدەنيا ميحايلا شەۆەردينا نىنچە بيبليوگرافيچەسكايا رەدكوست، پرودايۋتسيا وني پو ونلاين-اۋكتسيونۋ، نو شەستيتومنيك ۋجە راسپرودان. ۆ توم چيسلە ي زاۆەتنىي دليا مەنيا “سەم سمەرتنىح گرەحوۆ”. نە بەدا. نا زاۆترا جە نوگي پريۆەلي مەنيا ۆ ناتسيونالنۋيۋ بيبليوتەكۋ، گدە ۆ وبيازاتەلنوم پوريادكە دولجەن بىل حرانيتسيا حوتيا بى ەدينستۆەننىي ەكزەمپليار كنيگي. تاك ي ۆىشلو: كومپيۋتەرنىي پويسك سرازۋ ۆىدال ۆىحودنىە داننىە توگو شەستيتومنيكا. “سەم سمەرتنىح گرەحوۆ” وبوزناچيلسيا پوسلەدنيم شەستىم توموم، رومان تاكجە يمەل پودزاگولوۆوك “ەۆانگەلسكي زاۆەت”. سوستويال يز دۆۋح كنيگ پود ودنوي وبلوجكوي، س وبششيم وبەموم 711 سترانيتس. ناستوياششي فوليانت.

پرەجدە چەم پريستۋپيت ك چتەنيۋ، پرەودولەۆ جەلانيە، پوزناكوميلسيا-تاكي س بيوگرافيەي اۆتورا. ميحايل يۆانوۆيچ شەۆەردين وكازالسيا جۋرناليستوم، ليتەراتۋروۆەدوم ي نارودنىم پيساتەلەم ۋزبەكسكي سسر. روديلسيا ۆ 1899 گودۋ ۆ مودلين، تسارستۆو پولسكوە. ۋمەر ۆ 1984 گودۋ ۆ تاشكەنتە. ۆسيا جيزن پروشلا ۆ تۋركەستانسكوم كراە، كۋدا پەرەبراليس ەگو روديتەلي. پوسلە مۋجسكوي گيمنازي ۆ ساماركاندە زاكونچيل پەتروگرادسكي ينستيتۋت ينجەنەروۆ پۋتەي سووبششەنيا. ۋچاستنيك ۋستانوۆلەنيا سوۆەتسكوي ۆلاستي ۆ سرەدنەي ازي، ۆەل پوليترابوتۋ ۆ چاستياح كراسنوي ارمي. بىل پرەدسەداتەلەم گوسپلانا ۆوستوچنوي بۋحارى. ۆ 1927-م وكونچيل تۋركەستانسكي ۆوستوچنىي ينستيتۋت ۆ تاشكەنتە، ۆ 1930-گودى رابوتال سوبكورروم گازەتى “پراۆدا” پو سرەدنەي ازي. ۆلادەيا يازىكامي نارودوۆ تۋركەستانا، ۆ 1938-1942 گگ. ۆوزگلاۆليال رياد سپەتسيالنىح ەكسپەديتسي پو ۋزبەكيستانۋ، تۋركمەني ي تادجيكيستانۋ. ۆو ۆرەميا ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى كومانديروۆالسيا ۆ سوۆەتسكۋيۋ وككۋپاتسيوننۋيۋ زونۋ يرانا. پوسلە ۆوينى رابوتال ۆ تسك كوممۋنيستيچەسكوي پارتي ۋزبەكيستانا گلاۆنىم رەداكتوروم جۋرنالا “زۆەزدا ۆوستوكا”. دالەە ۆ بيوگرافيچەسكيح داننىح گوۆوريتسيا، چتو شەۆەردين “ۆ سۆويح كنيگاح پوكازال ناكال جەستوچايشەي بوربى س باسماچەستۆوم، س دەياتەلنوستيۋ ينوستراننىح رازۆەدوك س ۋچاستيەم انگليسكوگو رازۆەدچيكا لوۋرەنسا اراۆيسكوگو ي تۋرەتسكوگو گەنەرالا ەنۆەربەي پو پودگوتوۆكە ينتەرۆەنتسي پروتيۆ رەسپۋبليك سرەدنەي ازي ۆ كونتسە 1920-ح – ناچ. 1930-ح گگ. ەتو ناشلو وتراجەنيە ۆ ەگو روماناح “نابات”، “تەني پۋستىني”. ۆيحر سوبىتي ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي زابراسىۆاەت گەرويا رومانا “سەم سمەرتنىح گرەحوۆ” ۆ سترانى زارۋبەجنوگو ۆوستوكا. ون وكازىۆاەتسيا ۆ گۋششە پوليتيچەسكيح ينتريگ ي پرويسكوۆ فاشيستسكوي، بريتانسكوي ي امەريكانسكوي رازۆەدوك، اۆانتيۋريستوۆ يز انتيسوۆەتسكوي تۋركەستانسكوي ەميگراتسي”.

(پيساتەل ميحايل شەۆەردين)

ۆسە ەتي پريكليۋچەنيا پرويسحوديات ۆوكرۋگ گلاۆنوگو پەرسوناجا پرەدىدۋششەگو رومانا “تەني پۋستىني” – زۋفارا دجۋمامۋراتوۆا، ۋروجەنتسا حيۆى، پو پروفەسسي مورسكوگو شتۋرمانا. كادروۆىي ۆوەننىي، بوەۆوي وپىت پريوبرەل نا گرانيتسە، حالحين-گولە، نا فينسكوم فرونتە. يمەل زۆانيە كاپيتانا. ۆ 1920-ە گودى ناچالنيكوم پوگرانزاستاۆى ۆ ودنوي يز رەسپۋبليك سرەدنەي ازي پەتروم كۋزميچەم پروكوفەۆىم زاۆەربوۆان دليا رابوتى ۆ رازۆەدسلۋجبە. ناكانۋنە ۆوينى پود لەگەندوي سوۆەتسكوگو ماتروسا حۋرشيدا، سپاسشەگوسيا ۆ كورابلەكرۋشەني، زابراسىۆاەتسيا ۆ تۋرتسيۋ دليا ۆنەدرەنيا ۆ سرەدۋ تۋركەستانسكيح ەميگرانتوۆ. ۋستاناۆليۆاەت سۆياز س رۋكوۆوديتەلەم تسا تيۋركسكوي رەسپۋبليكي ۋسمانوم حودجاەۆىم، ەششە ودنيم دەياتەلەم ۆ ەميگراتسي تيۋلەگەنوم پوەتوم. توگدا جە، ۆو ۆرەميا سۆوەي پوەزدكي ۆ تۋرەتسكي گورودوك پولاتلى ۆ مەستنوم پوچتوۆو-تەلەگرافنوم وتدەلەني سلۋچاينو زناكوميتسيا س دەۆۋشكوي پو يمەني سەفيەت. پوسلە ۆوزۆراششەنيا ۆ انكارۋ زۋفارۋ نازناچاەت اۋديەنتسيۋ فون پاپەن، توت سكلونياەت ەگو نا رابوتۋ ۆ پولزۋ ابۆەرا، پوسلە زناكوميت س ۆوجدەم يرانسكوگو پلەمەني كاشكاي ي كۋردوۆ شايحوم مۋزاففاروم. دالنەيشيە سوبىتيا رازۆوراچيۆايۋتسيا سرەدي تيۋركويازىچنىح كاشكايتسەۆ ي پەرسويازىچنىح لۋروۆ، – ۆ كاشكايسكيح كوچەۆياح پوياۆلياليس زابروشەننىە ۆ يح گورى نەمتسى-پاراشيۋتيستى. تام جە زۋفار ۆتوريچنو ۆسترەچاەت تۋ سامۋيۋ دەۆۋشكۋ يز پوچتى پالاتلى – سەفيەت، نو تەپەر نە رىجەنكوي، ا سوۆەرشەننو ۆ درۋگوم وبليكە: س يسسينيا-چەرنىمي ۆولوسامي، ەششە ونا ۆىسوكايا، ەففەكتنايا گوسپوجا. ۆنەشنوستيۋ سەفيەت، پوجالۋي، پوحوجا نا ۋزبەچكۋ، پوۆەستۆۋەت اۆتور. كوسوي كۋنگراتسكي رازرەز گلاز، گۋستىە بروۆي پوچتي سوشليس نا پەرەنوسيتسە، وكرۋگلىي وۆال ليتسا. نو پو پرويزنوشەنيۋ ەتوگو نە سكاجەش: ونو ياۆنو تۋرەتسكوە. توگدا جە زۋفار ۆسپومنيت، چتو ەە ون ۆيدەل دۆا گودا نازاد ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە، ۆ حازاراسپە. پو حودۋ دالنەيشەگو رازگوۆورا سەفيەت زاياۆلياەت: “يا – ماتا حاري، يا – شپيونكا” ي يزلاگاەت سۆويۋ جيزن. وكازىۆاەتسيا، ەە وتەتس پرينادلەجال ك سامىم زناتنىم كرۋگام انكارى. وتپرىسك زناتنوگو حيۆينسكوگو رودا دجۋرابەكا، ۆلادەتەلنوگو حاكيما شاحريسيابسا، ون پوسلە رەۆوليۋتسي بەجال ۆ تۋرتسيۋ، پوستۋپيل ۆ ستامبۋلسكۋيۋ دۋحوۆنۋيۋ اكادەميۋ، بلاگوداريا زنانيۋ رۋسسكوگو يازىكا ۆراششالسيا سرەدي بەلىح ەميگرانتوۆ، ناجيل بولشوە سوستويانيە، پەرەكۋپايا ي پەرەپروداۆايا ۆاليۋتۋ ي دراگوتسەننوستي. پوۆزروسلەۆ، سەفيەت ۆىحوديت زامۋج زا ۋزبەكسكوگو ەميگرانتا مۋسليما تۋرسۋنباەۆا، چينوۆنيكا تۋرەتسكوي ادمينيستراتيۆنوي سلۋجبى. توت ياۆليالسيا وتپرىسكوم زنامەنيتوگو فۋلاتبەكا، ودنوگو يز موگۋششەستۆەننىح ۆەلموج كوكاندسكوگو حانستۆا، ناسلەدنيكوم حازاراسپسكيح لاتيفۋندي، ا ۆو ۆتوروي، نەۆيديموي سۆوەي جيزني سوترۋدنيچال س گەرمانسكوي رازۆەدكوي. ەتو وبستوياتەلستۆو پريۆوديت سەفيەت ۆ كابينەت كاناريسا، ا ۆ 1940 گودۋ ونا سوۆەرشاەت پوەزدكۋ ۆ تۋركەستان. س پوموششيۋ مۋجا ۋسترايۆاەتسيا نا سلۋجبۋ ۆ پرەدستاۆيتەلستۆو گەرمانسكوي فيرمى “دايملەر ي كو” – رانەە ونا يزۋچالا نەمەتسكي يازىك ۆ جەنسكوم كوللەدجە ۆ برۋسسە. ۆ حورەزمە ونا پوبىۆاەت ۆ يمەنياح سۆوەگو رودا، تەپەر ۋجە بىۆشيح، نىنچە تام كولحوزى ي سوۆحوزى. سەفيەت تاينو مەچتاەت ۆسە ەتو ۆەرنۋت. تاينو تورگۋەت زولوتوم، دراگوتسەننىمي كامنيامي.

ۆوزۆراششاياس يز پولاتلى ۆ انكارۋ، زۋفار نا ۆوكزالە ۆسترەچاەت پوجيلوگو تەمنوكوجەگو چەلوۆەكا ۆ بەرەتە، كاك ۆىياسنياەتسيا بريتوگولوۆوگو. وپىتنىي رازۆەدچيك ۆ حودە رازگوۆورا س نيم وپرەدەلياەت، چتو ون كازاح. نوۆىي زناكومىي پلوحو وتزىۆاەتسيا و گيتلەرە. دالشە پريزناەتسيا، چتو ون ستەپنياك، كوگدا-تو ۋچيلسيا نا يۋريستا ۆمەستە س كەرەنسكيم، ي وني زا ودنيم ستولوم... سوۆسەم كاك سەيچاس س زۋفاروم... بەسەدوۆالي و سۋدباح ناتسي... ۆ 1917 گودۋ رابوتال پريسياجنىم پوۆەرەننىم، سوستويال چلەنوم سوزداننوگو ۆرەمەننىم پراۆيتەلستۆوم تۋركەستانسكوگو كوميتەتا، ورگانيزوۆال پراۆيتەلستۆو كوكاندسكوي اۆتونومي. دالشە پەرەحوديت ك دەلۋ. “گيتلەر گلۋبوكو نام انتيپاتيچەن، – وتكرىتو زاياۆلياەت ون. – گيتلەر دليا ناس سرەدستۆو دليا وسلابلەنيا بولشەۆيكوۆ. ۋ وسلابلەننوي ۆوينوي روسسي مى ۆىرۆەم نەزاۆيسيمىي تۋركەستان”. داەت پونيات، چتو حوروشو زناەت پودنوگوتنۋيۋ زۋفارا، – مول، كتو ون نا ساموم دەلە، نو داجە پري ەتوم ون دولجەن پروياۆليات ليۋبوۆ ك وتچيزنە، پوموگات يم ۆىگنات يز تۋركەستانا رۋسسكيح ي سوزدات مۋسۋلمانسكۋيۋ تۋركەستانسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ، – تولكو بەز تۋروك، – گدە بۋدۋت ۆەرحوۆوديت پرينتسيپى چاستنوگو پرەدپرينيماتەلستۆا، ي نيكاكيح كولحوزوۆ.

پوزجە زۋفار ەتوگو ياكوبى سلۋچاينوگو پوپۋتچيكا ۆسترەچاەت سنوۆا، نا ەتوت راز ۆ تۋرەتسكوم ترابەزونە، ۆ “پانسيونە سيۋيسس”، گدە پروحوديلو سوبرانيە تۋركەستانسكيح دەياتەلەي-ەميگرانتوۆ پو وبسۋجدەنيۋ سوستاۆا پراۆيتەلستۆەننوگو كابينەتا بۋدۋششەگو تۋركەستانا. نيت، يسكۋسنو زاپۋششەننوگو ۆەرەتەنا سوۆەششانيا، ناحوديلاس ۆ ۋمەلىح رۋكاح توگو ساموگو تەمنوليكوگو – سلۋچاينوگو زناكوموگو زۋفارا، كاك ۆىياسنيل ون پوتوم، ەتو بىل مۋستافا شوكاي – ليدەر تۋركەستانسكوي پوليتيچەسكوي ەميگراتسي. درۋگيە، ۆ توم چيسلە سەفيەت، كوتورايا پرينيمالا اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ پروۆەدەني سوۆەششانيا، يسپولنيالي ەگو ۆوليۋ. ونا ۆو ۆسەم ەگو پوددەرجيۆاەت ي رۋگاەت گيتلەرا، زا تو، چتو توت پومەنيال سۆوە نامەرەنيە دات ساموستوياتەلنوست تۋركەستانۋ (رازگوۆور شەل پوسلە پوراجەنيا نەمتسەۆ پود موسكۆوي).

پوسلە سوۆەششانيا گرۋپپا چلەنوۆ تۋركەستانسكوگو پراۆيتەلستۆا چەرەز ەرزەرۋم ي تەبريز پريبىۆاەت ۆ يران. ۆ يح چيسلە تاكجە سەفيەت ي يشان بەكمۋرزاەۆ، كوتورومۋ تا پروچيلا مەستو ۆ كابينەتە. نو ۆ توي گرۋپپە شوكاەۆا نە بىلو. پو دوروگە ك كاۆالكادە پريسوەدينياەتسيا لەدي لەتيتسيا بولد – ونا ەحالا ۆ يسفاگان، ك مۋجۋ، سەرۋ گەمفريتۋ بولد، س نەي ەدەت امەريكانسكي “ميسسيونەر”، پرەپودوبنىي داللاس روكفور. پو پريبىتي ك نيم پريسوەدينياەتسيا بارون تەنتي ديۋ كاستانە، تام جە رازىگرىۆايۋتسيا ينتريجكي ليۋبوۆنوگو منوگوۋگولنيكا: داللاسا، كاستانە ي لەتيتسي...

دۋماەتسيا، زدەس نەت سمىسلا پەرەسكازات ۆسيۋ سيۋجەتنۋيۋ لينيۋ سەميسوتسترانيچنوي كنيگي، ۆ ينتەرەساح ناشەي تەمى ليش وتمەتيم، چتو فابۋلا، سيۋجەت، يدەي ي وبرازى ۆ رۋكوپيسي بايدراحمانا سادىكوۆا توچ-ۆ-توچ (ينوگدا داجە سلوۆو ۆ سلوۆو) پوۆتوريايۋت رومان “سەم سمەرتنىح گرەحوۆ”: پولنىي پاراد ۆسەح رەزيدەنتوۆ ي ۆوجدەي پلەمەن، ۆيللا “بۋكەت روز” ي پروچيە مەلودراماتيچەسكيە سوبىتيا، راسوۆىە راسسۋجدەنيا بولدا، سۆياز حيميد-حودجى س افريكانسكيم سۋفيسكيم تاريكاتوم سەنۋسسي، پودروبنوستي پلانا “4 ب”، رازۆەدشكولا ۆ لادەنبۋرگە، گەنەرال لەۆەركيۋن، كوتورىي سوزدال ي  كۋريروۆال ترابەزونسكوە پراۆيتەلستۆو، دەمونستراتسيا سكلادا وترەزاننىح گولوۆ، پەتر كۋزميچ... نو ۆ رومانە نە گوۆوريتسيا، چتو پوسلەدني ەست پولكوۆنيك حودجاەۆ، ون پرەدستاۆلەن تەم سامىم شەفوم زۋفارا، مايوروم پروكوفەۆىم، ناحوديلسيا ون توگدا ۆ مەشحەدە. ۆو-ۆتورىح، ۆ رومانە شايح مۋزاففار پرەدستاۆلەن كاك پروفەسسيونالنىي رازۆەدچيك، زاسلاننىي تسارسكوي رازۆەدسلۋجبوي ەششە يۋنىم زارۋبەج. زدەس، ۆ يرانە ون ۆوزگلاۆلياەت ودنو يز كۋردسكيح پلەمەن. گوۆوريتسيا ي و ەگو سيگە، نو ەە زوۆۋت گۋلسۋن، ا نە گۋلسيم، تاكجە ونا ك لۋرام نە يمەلا نيكاكوگو وتنوشەنيا – ۆ ەە جيلاح تەكلا تەيمۋريسكايا كروۆ (تاك ۆ تەكستە).

كوگدا يا دوشەل دو پوسلەدنەي سترانيتسى، ۋ مەنيا نە وستالوس ني مالەيشەگو سومنەنيا ۆ توم، چتو ۆ رۋكوپيسي بايدراحمانا سادىكوۆا “وپەراتسيا “ترابەزون” بىل يسپولزوۆان رومان ميحايلا شەۆەردينا “سەم سمەرتنىح گرەحوۆ”. يناچە نە موگلو بىت: رومان ۆپەرۆىە ۆىشەل وتدەلنىم يزدانيەم ۆ 1967 گودۋ، ا رۋكوپيس داتيروۆانا 1989 گودوم. توچنەە، نا تيتۋلنوم ليستە ناپيسانو: “ناچاتو – 1.10.1989 گ. الما-اتا. زاكونچەنو – 25.11.1989 گ. كزىل-وردا”. ليۋبوپىتنو، چتو گازەتا “كومسومولسكايا پراۆدا”، ۆ كوتورۋيۋ بىلا وبەرنۋتا رۋكوپيس، ياۆلياەتسيا نومەروم وت 8 دەكابريا 1989 گودا ي وتپەچاتانا ونا ۆ تاشكەنتە، ۆ تيپوگرافي يزداتەلستۆا تسك كپ ۋزبەكيستانا، كۋدا بىل پەرەدان يز موسكۆى پو فوتوتەلەگرافۋ. ستالو بىت، ب.سادىكوۆ يسپولزوۆال رومان شەۆەردينا ۆ سۆوەم وپۋسە، ناحودياس ۆ كازاحستانە، نو زاكونچيۆ پەرۆىي رازدەل، ۆ كونتسە نويابريا پوەحال ۆ تاشكەنت، ۆوزموجنو، چتوبى پويسكات دوپولنيتەلنىە ماتەريالى. يلي ۆسە-جە حوتەل ۋۆيدەتسيا س نيمي ۆووچيۋ، پوگوۆوريت، يبو نە يسكليۋچەنو، چتو نەكوتورىە يز نيح ۆ تو ۆرەميا موگلي بىت ەششە جيۆى. بەز سومنەنيا، پروتوتيپى سۋششەستۆوۆالي. يزۆەستنىي ليتەراتۋروۆەد زويا كەدرينا ۆ سۆوەي ستاتە، پوسۆياششەننوي تۆورچەستۆۋ شەۆاردينا، تاك ي پيشەت: “سوبىتيا ي فاكتى پرويزۆەدەنيا شەۆاردينا تششاتەلنو پروۆەرەنى پو ارحيۆنىم دوكۋمەنتام ي پو سۆيدەتەلستۆام منوگوچيسلەننىح پروتوتيپوۆ گەروەۆ. وتسيۋدا وسوبەننايا دوستوۆەرنوست يزوبراجاەموگو، گۋستايا ناسىششەننوست، داجە پەرەناسىششەننوست رومانوۆ فاكتامي، سوبىتيامي، كوتورىە نۋجنو ۋۆيدەت سوبستۆەننىمي گلازامي”. نام نەيزۆەستنو، زۋفار دجۋمامۋراتوۆ ۆىمىشلەننوە يلي ناستوياششەە يميا گلاۆنوگو گەرويا، نو گدە-تو ۆ رومانە گوۆوريتسيا، چتو توت س پولكوۆنيكوم سابيروم راحيموۆىم بىلي سۆوياكي. ۆپولنە ۆەروياتنو، رەچ يدەت و پروسلاۆلەننوم گەنەرالە سابىرە راحيموۆە (ۆ توم 1942 گودۋ پولكوۆنيك). ەسلي ەتو ون، توگدا ۆىحوديت، چتو زۋفار بىل جەنات نا كازاشكە. ۆوت پوچەمۋ ون ۆ مۋستافە شوكاە بەزوشيبوچنو راسپوزنال كازاحا، تاكجە ون كاساەمو ناتسيونالنوستي سەفيەت ودنوزناچنو بىل ۋبەجدەن، چتو ونا حيۆينسكايا ۋزبەچكا، ۆوزموجنو كۋنگراتسكوي كروۆي. وب ەە رودستۆەننىح وتنوشەنياح س شوكاەم ي رەچي نەت، – ونا پروستو وپيسانا كاك ەگو سوراتنيتسا پو پوليتيچەسكوي دەياتەلنوستي، نو ي، رازۋمەەتسيا، پريسماتريۆالا زا نيم كاك سوترۋدنيتسا ابۆەرا. نا ەتوم مەستە اۆتور ۆىستۋپاەت كاك گەروي-پوۆەستۆوۆاتەل – تاكوە ۆپەچاتلەنيە، چتو ون سموتريت نا سەفيەت گلازامي چەلوۆەكا، كوتورىي ۆيدەل ەە ي وبششالسيا س نەي، چتو پوتوم ۆىليلوس ۆ ۆىراجەنيە: “سەفيەت – سوسۋد، ۆمەششايۋششي ۆ سەبيا ۆسە سەم سمەرتنىح گرەحوۆ”. نە زريا زويا كەدرينا وتمەچاەت، چتو ۆ وبرازە الايارا دانياربەكا پروگليادىۆاەت چتو-تو وت ساموگو اۆتورا. دەيستۆيتەلنو، ۆ رومانە ۆسە، چتو وپيسىۆاەتسيا، يدەت وت جيزني، وت وپىتا ليچنو پەرەجيتوگو، ۋۆيدەننوگو، پروچۋۆستۆەننوگو – پوچتي ەكسپرەسسيونيستسكايا ياركوست پەيزاجەي پەرەداەت نە پروستو ەموتسي اۆتورا، نو دوسكونالنوە زنانيە پرەدمەتا نا ۆكۋس، نا زاپاح، نا تسۆەت، نا حولود ي زنوي. ياسنوە وششۋششەنيە توگو، چتو اۆتور سام نەپوسرەدستۆەننو ۋچاستۆوۆال ۆ سوبىتياح تەح لەت، ۆەروياتنو ۆ كاچەستۆە تاينوگو سوترۋدنيكا سوۆەتسكوي رازۆەدسلۋجبى. ەسلي ەتو تاك، – ا ۆەروياتنوست ۆەسما ۆىسوكايا، – نەلزيا لي پرينيمات وپيسىۆاەمىە ۆ رومانە سوبىتيا ي پريۆەدەننىە فاكتى كاك پودليننىە ۆەششي، ۆ توم چيسلە ي سۆەدەنيا و مۋستافە شوكاي؟ پو سيۋجەتۋ ۆرەميا ەگو پوياۆلەنيا ۆ تۋرتسي وحۆاتىۆاەت وسەن 1941-گو دو دەكابريا مەسياتسا، (پو رومانۋ يمەننو ۆ ەتو ۆرەميا پروحوديلا ۋچرەديلكا ۆ ترابزونە), كوگدا نەمتسى پوتەرپەلي پوراجەنيە پود موسكۆوي. وتسيۋدا ۆوپروس: موگ لي شوكاي دو سۆوەي سمەرتي ۆ كونتسە دەكابريا، پوسەتيت تۋرتسيۋ، ترابزون؟ ۆەد فاكت سوزدانيا “تراپەزۋندسكوگو پراۆيتەلستۆا” ستوروننيكامي سامووپرەدەلەنيا مالىح نارودوۆ سوۆەتسكوگو سويۋزا – رۋكوۆودستۆوم ابۆەرا پودتۆەرجداەتسيا كوسۆەننىمي دوكازاتەلستۆامي، تاكجە ۆ رومانە وتكرىتو پريۆوديتسيا نەگاتيۆنوە وتنوشەنيە شوكايا ك ناتسيستام. رەچ يدەت و “ترەتەم پۋتي” – بەز سوۆەتوۆ ي بەز نەمتسەۆ، كوتوروگو ۆ تە گودى تاينو ۆىناشيۆالي ليدەرى تيۋرسكوي ەميگراتسي زا رۋبەجوم. ينتەرەسنو، ەتو ناپيسانو ۆ ۋسلوۆياح وبششەپرينياتوگو ۆزگليادا ۆ سوۆەتسكوي يدەولوگي، وبۆينيايۋششەگو شوكايا ۆ كوللابوراتسيونيزمە. ستالو بىت، شەۆەردين زدەس پريۆوديت پودليننىە سۆيدەتەلستۆا سۆوەگو گەرويا – پروتوتيپا گلاۆنوگو دەيستۆۋيۋششەگو پەرسوناجا. دۋماەتسيا، ناشيم شوكاەۆەدام ستويت وبراتيت ۆنيمانيە نا ەتي ي درۋگيە مومەنتى ۆ رومانە.

شەۆەردين، ەتوت كلاسسيك سوۆەتسكوي حۋدوجەستۆەننوي وريەنتاليستيكي، ۆ سۆوەم پرويزۆەدەني، پوحوجە، نە سموگ وتكازاتسيا وت سوبلازنا “رەالنوي فانتاستيكي”، ي ەتو چرەزمەرنوە ۋۆلەچەنيە پيساتەليا ۋمەلو يسپراۆلياەتسيا ەگو تالانتليۆىم پلاگياتوروم – ەل-ارالي زۋفار-اكزام يبن يمام-سادىحوم، زا كوتورىم پروگليادىۆاەتسيا فيگۋرا بايدراحمانا سادىكوۆا: رومان پەرەناسەلەن گەرويامي ي پەرەۋپلوتنەن سوبىتيامي، پورويۋ مەلودراماتيچەسكوگو حاراكتەرا، ۆ رۋكوپيسي ۆسە ەتي مومەنتى سوحرانەنى (ۆو ۆسياكوم سلۋچاە ۆ پەرۆوي ەە چاستي), نو زامەتنو پەرەۋپلوتنەنى يح پوليتيكو-سوتسيالنىە ناگرۋزكي. نەۆوورۋجەننىم گلازوم ۆيدنو، چتو پەرەپيسىۆايا رومان، اۆتور رۋكوپيسي يسپولزوۆال ماتەريالى يز دوستۋپنوي ەمۋ يستوريچەسكوي ليتەراتۋرى تەح لەت، ۆ توم چيسلە ەست مەستا، سليزاننىە يز نەبەزىزۆەستنوي دوكۋمەنتالنوي پوۆەستي سەريكا شاكيباەۆا “پادەنيە “بولشوگو تۋركەستانا”. ۆو-ۆتورىح، زامەتنو ۋسيلەن وبراز سەفيەت، كوتورايا تەپەر ۆىستۋپاەت دوچەريۋ مۋستافى شوكايا، پري ەتوم ەە رودوسلوۆنايا ۆ رومانە ۋۆيازانا س “حيۆينسكوي” لينيەي شوكايا، تو ەست ونا ستانوۆيتسيا كازاشكوي. ۆ رومانە مەلكوم گوۆوريتسيا و سۆيازياح سەفيەت س كاناريسوم، نو ەتا لينيا تەپەر ۆ رۋكوپيسي ۋۆيازىۆاەتسيا س ەە پرەبىۆانيەم ۆ سرەدنەي ازي، پريچەم پولاتلى مەنياەتسيا نا تاشكەنت، ا ۆ رولي زۋفارا (ون جە حۋرشيد) ۆىستۋپاەت سام گەروي-پوۆەستۆوۆاتەل – بايدراحمان (ون جە ابدراحمان).

تاكيم وبرازوم مى ۆيديم، چتو پەرەدەرگيۆانيە فاكتوۆ وسۋششەستۆلەنو س ياۆنىم ۋپوروم نا كازاحسكۋيۋ اۋديتوريۋ، نو س نالەتوم پرەجنەي، سوۆەتسكوي يدەولوگيچەسكوي توچكي زرەنيا، س ەە وچەرنەنيەم شوكايا كاك يزمەننيكا رودينى ي فاشيستسكوگو پروحۆوستا. س ەتوي تسەليۋ وبراز ەگو “دوچەري” پودان ۆ پرەجنەم، شەۆەردينوۆسكوم پوسىلە – “سوسۋد سەمي سمەرتنىح گرەحوۆ”، نو سوزناتەلنو پرەۋۆەليچەن، زاوسترەن سو سگۋششەنيەم كراسوك. ۆ ەتوي سۆيازي وبراششاەت نا سەبيا ۆنيمانيە نوۆوە، سادىكوۆسكوە كومپوزيت-يميا گەرويني – سەفيەت-لاميليا (ۆ درۋگوم مەستە – لاميە). سكورەە ەتو اگەنتۋرنوە يميا، يمەيۋششەە دۆوينوە زناچەنيە: ۆ ودنوم مەستە رۋكوپيسي پريۆوديتسيا لەگەندا وب وتۆاجنوي لاميلە – دوچەري سلاۆنوگو ياحيا باتىرا يز لۋر-كازاحوۆ. ودناكو ني ۆ ودنوم يازىكە ميرا نەت تاكوگو يمەني، ي ۆووبششە سلوۆا. “لاميلي” ۆسترەچاەتسيا، نو ۆ ۆيدە فاميلي، ناپريمەر، ەست تاكايا پەۆيتسا يرينا لاميلي. ا ۆوت سلوۆو لاميا ەست. Lamiya – بوجەستۆو س گولوۆوي كراسيۆوي جەنششينى ي تەلوم زمەي، كرادۋششەە دەتەي ي پيۋششەە يح كروۆ. ۆ ستارينۋ كازاحي ەگو نازىۆالي جۋدا-جىلان. سيگە گۋلسيم ۆ پوۆەستي تاك ي گوۆوريت سەفيەت: “تى – تۋرەتسكايا زمەيا”. س ۋچەتوم ەتوگو موجنو پرەدپولوجيت، چتو رۋكوپيس پوۆەستي – سوكراششەننوگو ي ۆيدويزمەنەننوگو “ينۆاريانتا” رومانا شەۆەردينا يزناچالنو بىلا پودگوتوۆلەنا نا ۆولنە رازگورەۆشيحسيا ديسكۋسسي ۆوكرۋگ فيگۋرى مۋستافى شوكايا، ۆ تو ۆرەميا، كوگدا پوزيتيۆنو ناستروەننايا ك نەمۋ كازاحسكايا وبششەستۆەننوست ي ناتسيونالنايا پەچات ۆەلا نەپريميريمۋيۋ بوربۋ س پو-پرەجنەمۋ وبۆينيايۋششيح شوكايا ۆ يزمەننيچەستۆە ي كوللابوراتسيونيزمە تاكيمي بىۆشيمي چەكيستامي، كاك پولكوۆنيك شاكيباەۆ، گەنەرال مۋستافين ي يجە س نيمي. تو ەست، ۆ تە گودى تەما “كوگو ۆوزنوسيت نا ششيت، ا كوگو پرەداۆات انافەمە؟!” كاك نيكوگدا بىلا ۆ ترەندە، كاك گوۆوريات سەيچاس، ي نا ەتوي ۆولنە موجنو بىلو پولۋچيت نەپلوحۋيۋ پرەسسۋ، ا ەسلي پوۆەزەت، داجە پوجيۆيتسيا، ۆىپۋستيۆ بەستسەللەر. پوەتومۋ اۆتور “سەكوند حەندا” پو-كازاحسكي ۆ تسەلوم سوحرانيايا نەگاتيۆ ۆ وتنوشەني ي سەفيەت س ودنوي ستورونى، س درۋگوي ستورونى وستاۆلياەت تونالنوست يزۆودا وت شەۆەردينا، نەسكولكو سمياگچايا  يدەولوگيچەسكۋيۋ ۆوينستۆەننوست. ا گولوس شەۆەردينا حوتيا ي گرەميت ۆو سلاۆۋ سوۆەتسكوگو ورۋجيا، نو ۆ تو جە ۆرەميا، وبەكتيۆنو ۆ ەدۆا ۋلوۆيموم ۆيدە ياۆلياەت نەكيە سيمپاتي داجە ۆ وتنوشەني وتريتساتەلنىح پەرسوناجەي. اۆتور پوروي بەسپريستراستەن، چتو داەت پوۆود سوۆرەمەننىم چيتاتەليام وتسەنيت ەتي پرويزۆەدەنيا پولوجيتەلنو. “كنيگا ۋنيكالنا – پريكليۋچەنيا ناستولكو ۋۆلەكاتەلنىە، ا گەروي تاكيە جيۆىە ي ياركيە، چتو سوۆكوۆايا پروپاگاندا، مەلكايۋششايا نا سترانيتساح، بەسسيلنا ەە يسپورتيت، – پيشەت ۆ وتزىۆاح ودين يز نيح. – پروپاگاندۋ پروستو نە زامەچاەش. ۆپروچەم، ەە تام سوۆسەم نەمنوجكو، چتو دليا كنيگ تەح لەت رەدكوست ي وگرومنىي پليۋس”.

ۆوت ي رەشيل سادىكوۆ، پەرەدەلىۆايا رومان، پريدەرجيۆاتسيا توي ليني، كوتورۋيۋ ۋداچنو پريمەنيل شەۆەردين، ەششە پامياتۋيا يزرەچەنيە دجوناتانا سۆيفتا: “لوج – سليشكوم ۋداچنايا ۆىدۋمكا، چتوبى راستوچات ەە ششەدرو”. ك تومۋ جە نادو وتدات دولجنوە اۆتورۋ “وپەراتسي “ترابەزون” – پوميمو توگو، چتو ون نە بىل ليشەن سپوسوبنوستەي پيشۋششەگو چەلوۆەكا، ون تاكجە حوروشو زناەت يستوريۋ، وسوبەننو ۆەليكوي وتەچەستۆەننوي ۆوينى، ۆ توم چيسلە سەكرەتنىح سلۋجب توگو ۆرەمەني، ەششە نەسومنەننو وبلاداەت پرەۆوسحودنىم لوگيچەسكيم سكلادوم ۋما، س پوموششيۋ كوتوروگو داجە پيساتەل سرەدنەي رۋكي موجەت سوسترياپات ۆپولنە پريليچنۋيۋ ۆەشش. ودنيم سلوۆوم، وبرازوۆان، ينفورميروۆان. ك تومۋ جە سلىل يسكۋسنىم راسسكازچيكوم، گوۆوريل ۆ ۆىسشەي ستەپەني لوگيچنو، ۋمەل دەرجاتسيا، سكورەە پودات سەبيا پۋبليكە، كاك گوۆوريتسيا ون اكتەر، يگرايۋششي ي ۆ جيزني. ي پوچتي ۆسە، كومۋ دوۆەلوس س نيم ۆسترەتيتسيا، پوسلە دۆۋحچاسوۆوگو رازگوۆورا س نيم داجە نە سومنەۆاليس ۆ توم، چتو ون نا ساموم دەلە وفيتسەر كگب، ەسلي داجە نە ۆوەۆال. دۋماەتسيا، ۆ ەتوت ۋمەلو راسستاۆلەننىي كاپكان ي ۋگوديلي سوزداتەلي حۋدوجەستۆەننوگو فيلما “مۋستافا شوكاي”، يناچە چەم وبياسنيت تو، چتو وني داجە پوسلە تەح گرومكيح  رازوبلاچەني، نەسموتريا ني نا چتو ۆسە جە رەشيليس پولوجيت ۆ وسنوۆۋ فيلما روسسكازني بايدەكەن – سومنيتەلنوگو، ي ۋجە پريليچنو وسكانداليۆشەگوسيا چەلوۆەكا؟! ليچنو دليا مەنيا ەتو وبستوياتەلستۆو پو سيە پورۋ نە ۋكلادىۆاەتسيا ۆ گولوۆە. ۋ مەنيا نا سەي سچەت ەست تولكو دۆا پرەدپولوجەنيا: ليبو سوزداتەلي فيلما، پروشەدشيە رىم ي كرىم، ۆسە جە نە سموگلي ۋستويات پەرەد ۆەليكيم سوبلازنوم يسپولزوۆات ەتي راسچۋدەسنىە راسسكازى “پولكوۆنيكا”، يلي جە سادىكوۆ ۆسە-تاكي نا ساموم دەلە يمەل كاكوە-تو وتنوشەنيە ك سوۆەتسكوي رازۆەدكە.

ماكسات تاج-مۋرات

چاست I. نەرازگاداننايا تاينا مۋستافى شوكايا

Abai.kz

9 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1569
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2265
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3563