«حالىق ءسوزى» گازەتى «مادەنيەت» تەلەارناسىندا تۇسىرىلگەن حاباردىڭ گازەتتىك نۇسقاسىن ءوزارا ۋاعدالاستىقپەن جاريالاپ وتىر. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىن تالداۋ قوعامدىق ويدى ءبىر كوسەپ تاستاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان دەسەك قاتەلەسەرمىز. بەيمازا قوعامنىڭ ەشكىمدى دە بەيتاراپ قالدىرمايتىن ويلارى شىعارمانى تالداۋ بارىسىندا جاقسى ايتىلادى. شىعارماشىلىق بىرلەستىك بۇيىرتسا الدا دا جالعاسىن تاپپاقشى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك، جازۋشى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانى جايىندا ايتىلىپ جۇرگەن ەكىجاقتى پىكىر ءبىر-بىرىنە دەس بەرىسپەيتىن ءتۇرى بار. «جارماق» ءاۋ باستا قازاق قوعامىندا قۇبىلىس رەتىندە قابىلداندى. الايدا، وقي كەلە پىكىر ەكىگە جارىلدى. وسى ەكى توپتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ جۇرگەن، بۇگىنگى كۇندەگى ەڭ بەلسەندى ەكى ادەبيەتشىمىزدى پىكىرتالاس ايدىنىنا الىپ شىققاندى ءجون كوردىك. ءبىرى ادەبي سىنشى ءامىرحان مەڭدەكە، ەكىنشىسى - تانىمال پۋبليتسيست، اقىن امانحان ءالىم. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە «ءالى الاقاي» دەپ جۇرگەن - ءامىرحان مەڭدەكە، «ءاي، قاپ» دەپ قالعان - امانحان ءالىم. ءامىرحان مىرزا، ايتىڭىزشى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماعى» قولىڭىزعا قالاي ءتيدى؟
ءامىرحان مەڭدەكە، ادەبي سىنشى: وسى كىتاپ جارىققا شىقتى دەپ ەستىدىم دە، مۇحتار اعامنىڭ وسى الماتىدا تۇراتىن ماديار دەيتىن بالاسىنا «كىتاپتى قايدان تابام؟» دەپ تەلەفون سوقتىم. ول ماعان اكەلىپ بەردى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: امانحان، ءسىز قايدان الدىڭىز؟ قايدان وقىدىڭىز؟

«حالىق ءسوزى» گازەتى «مادەنيەت» تەلەارناسىندا تۇسىرىلگەن حاباردىڭ گازەتتىك نۇسقاسىن ءوزارا ۋاعدالاستىقپەن جاريالاپ وتىر. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانىن تالداۋ قوعامدىق ويدى ءبىر كوسەپ تاستاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان دەسەك قاتەلەسەرمىز. بەيمازا قوعامنىڭ ەشكىمدى دە بەيتاراپ قالدىرمايتىن ويلارى شىعارمانى تالداۋ بارىسىندا جاقسى ايتىلادى. شىعارماشىلىق بىرلەستىك بۇيىرتسا الدا دا جالعاسىن تاپپاقشى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك، جازۋشى: مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانى جايىندا ايتىلىپ جۇرگەن ەكىجاقتى پىكىر ءبىر-بىرىنە دەس بەرىسپەيتىن ءتۇرى بار. «جارماق» ءاۋ باستا قازاق قوعامىندا قۇبىلىس رەتىندە قابىلداندى. الايدا، وقي كەلە پىكىر ەكىگە جارىلدى. وسى ەكى توپتىڭ جىرتىسىن جىرتىپ جۇرگەن، بۇگىنگى كۇندەگى ەڭ بەلسەندى ەكى ادەبيەتشىمىزدى پىكىرتالاس ايدىنىنا الىپ شىققاندى ءجون كوردىك. ءبىرى ادەبي سىنشى ءامىرحان مەڭدەكە، ەكىنشىسى - تانىمال پۋبليتسيست، اقىن امانحان ءالىم. ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە «ءالى الاقاي» دەپ جۇرگەن - ءامىرحان مەڭدەكە، «ءاي، قاپ» دەپ قالعان - امانحان ءالىم. ءامىرحان مىرزا، ايتىڭىزشى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماعى» قولىڭىزعا قالاي ءتيدى؟
ءامىرحان مەڭدەكە، ادەبي سىنشى: وسى كىتاپ جارىققا شىقتى دەپ ەستىدىم دە، مۇحتار اعامنىڭ وسى الماتىدا تۇراتىن ماديار دەيتىن بالاسىنا «كىتاپتى قايدان تابام؟» دەپ تەلەفون سوقتىم. ول ماعان اكەلىپ بەردى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: امانحان، ءسىز قايدان الدىڭىز؟ قايدان وقىدىڭىز؟
امانحان ءالىم، اقىن، كوسەمسوزشى: «ارىستاننىڭ ءوزىن كورۋدەن بۇرىن، داۋسى جەتەدى» دەگەن ادەمى ءسوز بار. «جارماق» تۋرالى اڭگىمە قازاقستانعا كەلمەي جاتىپ قوزعالدى. شەدەۆر ەكەن، كلاسسيكا دەستى جۇرت. ءتىپتى باسپاسوزدە دە ايتىلىپ جاتتى. مۇمكىن ول وقىعان ادامداردىڭ پىكىرى شىعار، دەگەنمەن قاتتى قىزىقتىم. كەيىن ستۋدەنتتەر قولدان قولعا كوشىپ جۇرگەن، كوبەيتىلگەن نۇسقاسىن اكەلدى. اسىقپاي وقىپ شىقتىم، شىنىمدى ايتايىن، كوڭىلىم تولمادى. كوڭىلىم تولماعاننان كەيىن: «مۇمكىن مەن بىرنارسە تۇسىنبەي جۇرگەن شىعارمىن»، - دەپ ويلادىم دا جىلى جاۋىپ قويىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنا شىققانىن ىزدەپ ءجۇرىپ، تاۋىپ وقىدىم.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءامىرحان، مۇحتار ماعاۋين نەگىزى ناسيحاتقا ءزارۋ ەمەس. «جارماقتىڭ» دا ءوز ناسيحاتى وزىندە دەپ ەسەپتەيمىن. دەسە دە بۇنى قۇبىلىس دەپ باعالاعاننىڭ ءبىرى ءسىز ەدىڭىز. ءالى دە سول پىكىردەن قايتپاي جۇرگەن سەكىلدىسىز. تىم قۇرىعاندا ادەبي سىنشى رەتىندە وسى كىتاپتىڭ كەمشىلىگىن نەگە كورگىڭىز كەلمەيدى؟
ءامىرحان مەڭدەكە: مەن بۇل پىكىردەن قايتپايمىن. بۇل كىتاپتى ادەبي قۇبىلىس دەپ باعالادىم، ءالى دە سول پىكىرىمدە قالامىن. «جارماق» - ۇساق اقشا. ءىرى اقشا ەمەس. ۇساق اقشا قالتاڭنان ءتۇسىپ قالسا ونشا رەنجي قويمايسىڭ عوي. ويتكەنى ول ۇساق اقشا. ءبىز دە ۇساقتالىپ كەتتىك، اسىرەسە قازاقتىڭ زيالىلارى. ءبىز قازىر ابىلايدىڭ تۇسىندەگىدەي باقا-شايانعا اينالىپ كەتتىك. بىزگە وسىنداي سىنشىل روماندار ءبارىبىر كەرەك ەدى. مىسالى، جاپونيادا دا، يتاليادا دا ءوزىنىڭ ۇلتىنا سىن كوزبەن قارايتىن روماندار كوپ. اباي دا ايامايدى، مىسالى. اباي قازاقتى سىناعان كەزدە ەشكىم ىلەسە المايدى. بۇل دا سونداي. ال ەندى مۇحتار ماعاۋين قازاقتى نەگە سىناپ جاتىر؟ قازاقتى ەرەكشە سۇيگەندىكتەن. مىنە ءبىزدىڭ بويىمىزدا وسىنداي كەمشىلىكتەر بار. ءوزىمىز قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ اراسىندا جۇرگەننەن كەيىن بايقامايمىز، دابىر-دۇبىر، شۋمەن بىرگە. ال ماعاۋين قازاقتىڭ زيالىلارىن بولەك قويىپ قويادى دا، سىرتىنان قارايدى. ءسويتىپ ءوزىنىڭ سىنشىل ويىن ايتىپ شىعادى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: اڭگىمەڭىزدىڭ باعدارى تۇسىنىكتى بولعان سياقتى. مەن سۇراقتى كەرىسىنشە، باسقاشا قويىپ كورەيىن. امانحان، ءسىز شە؟ ءسىز «جارماقتىڭ» ارتىقشىلىعىن نەگە كورگىڭىز كەلمەيدى؟
امانحان ءالىم: شىنىمدى ايتايىن، اتى دارداي ۇلكەن جازۋشىمىزدىڭ سونشالىقتى ۇساقتالىپ كەتكەنىنە، ۇساق شىعارماسىنا كوڭىلىم قالدى. مىنانداي سوزدەرى بار: «بىزگە سوقتىققاننىڭ ءوزىنىڭ سورى قاينايدى» دەيدى. ەكىنشى ءبىر سوزىندە «بىزگە قارا كۇيە جاققان كىسىنىڭ ءوزى قارابەت بولادى» دەيدى. بۇل نە؟ بۇل شىعارمانى الدىن الا اۆتوردىڭ قورعاۋى ما؟ مەن سوندا شىعارماعا پىكىر ايتسام، اۆتورعا سوقتىققانىم بولا ما، بولماسا قارابەت بولام با؟ ءبىز ەشۋاقىتتا اۆتور جونىندە اڭگىمە ايتپايمىز. شىعارما جونىندە عانا اڭگىمەلەسەمىز. ال اۆتور نەگە وسى ءسوزدى پايدالاندى دەگەن سۇراق مەنىڭ كوكەيىمدە قالىپ قويدى. ياعني اۆتور وزىنە ءوزى سەنبەيدى، سەنبەگەن ادام الدىن الا وسىنداي سوزدەر ايتادى. مەن قارابەت بولۋ ءۇشىن نەمەسە ءوزىم سورلاپ قالۋ ءۇشىن پىكىر ايتپايمىن. مەن ول كىسىنىڭ جەكە باسىنا ايتپايمىن، شىعارماسىنا ايتامىن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: كىتاپتىڭ سىرتىنا ەمەس، كىتاپتىڭ ىشىنە دە ۇڭىلە وتىرايىق. مىسال ءۇشىن سالىستىرىپ ايتايىن، سولجەنيتسىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا جازعان ماقالالارى، ماسەلەن «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ؟» دەگەن اتىشۋلى ماقالاسى شوۆينيستىك تۇرعىدا، وندا دا رەسەيدىڭ ماقسات-مۇددەسى تۇرعىسىنان جازىلعان دۇنيەلەر عوي. «جارماق» دەگەن كىتاپتىڭ اتىن ەستىگەننەن كەيىن، ونى مۇحتار ماعاۋين جازىپ وتىرعاننان كەيىن، بالكىم ۇلتشىلدىق ماقساتتا، مەملەكەتشىلدىك ماقساتتا باسقا ءبىر دۇنيە كۇتكەن شىعارسىز. ءسىز سياقتى كەيبىر وقىرماننىڭ كوڭىلىن قاناعاتتاندىرا الماعانى سودان ەمەس پە؟
امانحان ءالىم: ول راس، مەن ۇلكەن نارسە كۇتكەن ەدىم. العاش شىققاندا بۇل جاڭالىق دەدى جۇرت. قازىر اشىلاتىن ەش جاڭالىق جوق، مەنىڭشە. گەرمان گەسسەنىڭ «ستەپنوي ۆولك» رومانىندا گارري دەگەن كەيىپكەرى بار. جازۋشى سول كەيىپكەرىنىڭ قولجازباسىن تاۋىپ الىپ: «مەن گارريدىڭ جازعان ءبىر ساندىق قولجازباسىن وقىپ وتىرمىن»، - دەيدى. «جارماقتاعى» وقيعا گەرمان گەسسەنىڭ «ستەپنوي ۆولك» رومانى سياقتى باستالادى. بۇل ەشقانداي دا جاڭالىق ەمەس، دەگەنمەن ماسەلە دەتال، سيۋجەت الۋدا ەمەس، ماسەلە سونى قالاي الىپ شىعۋدا. مىسالى فاۋستا مىنانداي ءسوز بار: «اح، دۆە دۋشي جيۆۋت ۆ گرۋدي موەي»، - دەيدى، مەنىڭ كەۋدەمدە ەكى جان بار دەگەن ءسوز. سوندىقتان فاۋستىڭ كەزىندە باستالعان زاماندا، ءبىر كەۋدەدە ەكى جاننىڭ بولۋى ەشقانداي جاڭالىق ەمەس، بۇل مەنىڭ رومانعا دەگەن ۇلكەن قۇشتارلىعىمدى جوعالتتى. ەكىنشى كوڭىلىم قالعان سەبەبى، روماندى وقىپ شىققاندا شىن ماعىناسىنداعى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەنى كورە المادىم. بۇل رومان كادىمگى سارى باسىلىمنان باستاپ، وسى كۇندەرى شىعىپ جۇرگەن گازەت-جۋرنالدارداعى ماقالالاردىڭ جيىنتىعىنداي اسەر ەتتى. بىراق باسقا ساتتەرمەن، باسقاشا سوزدەرمەن ايتىلعان. مىسالى، «تارانشىلار، وزبەكتەر تۋرالى سارتستان» دەيدى. ءۇشىنشى مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىرعانى، بۇل كىسى ءوزىنىڭ كەيىپكەرلەرىن ايامايتىنى. روماندا 28 ادام بىردەڭەگە قارسى حات جازىپتى. سونى 28 نادان، توپاس دەيدى. وسىنداي اۋىزەكى كوشەدەگى جارگوندار، «قارعاۋلار» كوپ. بۇل ۇلكەن جازۋشىعا ۇلكەن كۇنا. مەنىڭ ويىمشا اۆتور ءوزىنىڭ جاعىمدى دا، جاعىمسىز دا كەيىپكەرىن ءبولىپ قاراماۋى كەرەك. اۆتورعا ەكى كەيىپكەر دە بىردەي بولىپ وتىرۋى كەرەك، بىراق جاعىمسىز كەيىپكەر ەكەنىن دالەلدەپ وتىرۋى كەرەك. ءتورتىنشى كوڭىلىمدى قالدىرعانى، ىشىندەگى كەيىپكەرلەر ومىردە بار ادامدار، ولاردى تۇتاستاي قارالاپ كورسەتۋ - ومىرگە دە، ادەبيەتكە دە كەلمەيدى. قانداي جامان ادام بولسا دا، ونىڭ بويىندا جاقسى قاسيەت ءبارىبىر بار. مىسالى يۋري ناگيبين «مويا زولوتايا تەششا» رومانىندا يگور شافارەۆيچ دەگەن ورىستىڭ ۇلى ماتەماتيگىن، ۇلتشىلىن، پاتريوتىن ماكارەەۆيچ دەگەن جالعان ات قويىپ سىنايدى. بۇل دا ادەبي ءتاسىل. بىراق ول كەيىپكەرىن يت، نادان، سوراقى، سۇمىراي دەمەيدى. سوندىقتان ءتورتىنشى مەنىڭ كوڭىلىمدى قالدىرعانى وسى بولدى. ىشىندە كەيبىر جاقسى نارسەلەرى بار. ونى جوققا شىعارمايمىن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: وسى پىكىرىڭىزگە كىتاپتىڭ باس ناسيحاتشىسى نە دەر ەكەن؟
ءامىرحان مەڭدەكە: ءبىز قازىر ۇلت رەتىندە قاتتى ازعىندالدىق. رۋحاني تۇرعىدان. بىراق بۇل كوبىمىزدىڭ كوزىمىزگە كورىنبەيدى. مىسالى جاقىندا عانا چۋۆاشتار وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن جويدى. سول جايىندا تۇركيادا كونفەرەنتسيا ءوتتى. تىلدەرى جويىلعاندا قىرىلىپ قالعان جوق. بەتتەرى تاباقتاي-تاباقتاي بولىپ وتىر. بىراق ءتىل جوق. وسى رۋحاني ازعىنداۋ ما؟ مەنىڭشە، رۋحاني ازعىنداۋ. ولار رۋحاني ازعاننان وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءتىلىن جويىپ الدى. ال ەندى چۋۆاشتاردىڭ تارتىبىنە قاراڭىز. مىسالى كاۆكازدار شۋ شىعارىپ جاتىر عوي. چۋۆاشتار شۋ شىعارمايدى، ءبارى گالستۋك تاعىپ العان، جۇمىس ىستەپ ءجۇر. رۋحاني ازعىنداۋدى كورۋ وتە اۋىر. مەن ويلايمىن، رۋحاني ازعىنداۋدى كوزىنىڭ المازى بار، كوكىرەگىنىڭ ءدۇربىسى بار مۇحتار ماعاۋين سياقتى مىقتى جازۋشىلار عانا كورە الادى دەپ. سول كورگەنىن بىزگە جەتكىزگەن. ءوز باسىم بۇنى رومان-ەسكەرتۋ دەپ باعالايمىن. «قۇريسىڭدار! شەككە جەتىپ قالدىق! وسى شەككە جەتسەك قۇريسىڭدار!» دەگەن دابىل قاعۋ. بۇل كەرەمەت رومان.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: دەگەنمەن كەيبىر وزىمىزگە تانىس، زيالى قاۋىم وكىلدەرى اراسىنداعى ىشتارلىق، باقاستىق، باسەكەلەستىك ءبىر-ءبىرىن قارالاۋ، ءبىر-بىرىنەن ءوش الۋ سياقتى جايتتار دە كوپ ورىن الىپ كەتكەن ەكەن كىتاپتا. وسىنىڭ ءبارى ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەلەرىمىزدى كومەسكىلەندىرىپ تۇرعان جوق پا؟
ءامىرحان مەڭدەكە: كومەسكىلەندىرىپ تۇرعان جوق. بىرىنشىدەن، مۇحتار ماعاۋين نەنى جازاتىنىن بىلەدى. جاڭا سەن، امانحان، روماندا 28 ادام قول قويادى دەپ ايتتىڭ، ءيا. روماندا 28 ادام نەگە قول قويادى؟ ءارى عالىم، ءارى شەنەۋنىك ءوزىنىڭ اتاعىن شىعارۋ كەرەك قوي. بىلاي دەيدى: «قازاقتا مۇلدە مەملەكەت بولماعان. ال قازاقتىڭ باسىندا تۇرعان كەنەسارى، ابىلاي، ءاز جانىبەك، ءبارى مونعولدار»، - دەپ حات جازادى. سول حاتقا قازاقتىڭ بۇكىل قايماعى قول قويادى. سۇمدىق قوي ەندى، سۇمدىق. بىزدە نەگە مەملەكەت بولماعان؟ بۇل وتە قورقىنىشتى نارسە. ءبىزدىڭ زيالىلارىمىزدىڭ تومەندەگەنى سونشا، وسىنداي حاتقا قول قويادى. بىزدە نەگە مەملەكەت بولماعان؟ ءبارىمىز اياعىمىز سالبىراپ اسپاننان تۇستىك پە؟ بىزدە ءبارى بولعان. مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانى سول.
امانحان ءالىم: ءامىرحان، مەن ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە تولىق قوسىلامىن. ءيا سولاي، ماعاۋيننىڭ ءسويتىپ جازعانىن دا جوققا شىعارمايمىن. بىراق گازەتتە مىڭ سان رەت كوتەرىلىپ قويعان، پۋبليتسيست-جۋرناليستەر ايتىپ قويعان، دۋالى اۋىزداردان سان شىققان، گازەتتەرگە باسىلعان سوزدەردى قايتالاپ، رومان جازۋعا بولا ما؟..
ءامىرحان مەڭدەكە: امانحان، سەن «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىن وقىشى. ايتىلماعان نارسە جوق ىشىندە. ماسەلە بۇل جەردە مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايتا العانىندا. قازاقتىڭ تاعدىرىن، ءومىرىن كوركەمدەپ، بايىپتاۋ ارقىلى ءبىزدىڭ وزىمىزگە ۇسىنا الۋىندا. مەن وسى روماندى وقىپ وتىرعاندا، امانحان، تالاي رەت تۇنشىعىپ كەتتىم. انا جاققا بارىپ اۋا جۇتىپ كەلىپ، قايتا وقىدىم.

!--pagebreak--><!--pagebreak-->

جۇسىپبەك قورعاسبەك: مىنا سۇراققا جاۋاپ بەرىڭىزشى. بۇل كىتاپتىڭ كوركەمدىگى قانداي، ءتىلى قانداي؟
ءامىرحان مەڭدەكە: قازىر ءبىز كوركەمدىك دەگەندى باسقاشا ۇعامىز. مىسالى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «شاحان شەرىسىن» وقىشى. ءتىلدىڭ شۇرايلىسى سوندا. انا جولبارىستى قالاي سۋرەتتەيدى، مىسالى. نار قامىستى سۋرەتتەگەنىن ايساڭشى. ال بۇل روماندا ماقسات باسقا. تەلەگرافتىق ستيلمەن جازىلعان. داستارحاننىڭ باسىندا وسەك ايتىلعاندا ورنىڭنان تۇرىپ كەتە المايسىڭ عوي. ويتكەنى، وسەك قىزىق. كوركەم تىلمەن تابيعاتتى سۋرەتتەۋ دەگەن سياقتىلاردى ىسىرىپ تاستايدى دا، وقىرمانعا جەتكىزەتىن ويدى تەلەگرامما قۇساپ شۇعىل جەتكىزەدى. سودان كەيىن مۇحتار ماعاۋين ءتىلدى كەرەمەت بىلەتىن ادام عوي. بۇنى دا سول بۇرىنعى شىعارمالارى قۇساپ كوركەمدەپ جازۋعا بولاتىن ەدى. بىراق ءوزىنىڭ الدىندا ماقسات تۇرعان. ونىڭ ءتىلى وتە قۇنارلى. قارا جەر سياقتى سالماقتى. مۇحتار اۋەزوۆ: «مەندە اباي شىعارمالارىنىڭ مادەنيەتى بار»، - دەپ ايتادى ەكەن. باسقا جازۋشىلار رەنجىمەسىن، مەن ادەبيەتتى زەرتتەپ جۇرگەن اداممىن، ابايدىڭ ءتىلىنىڭ مادەنيەتى مەن مۇحتاردىڭ ءتىلىنىڭ مادەنيەتىن مەن ۇدايى ماعاۋيننىڭ شىعارمالارىنان كەزدەستىرەمىن. ورىستاردا «بيبلەيسكي يازىك» دەيتىن بار. دوستوەۆسكيدىڭ ءتىلىن «بيبلەيسكي» تىلگە جاتقىزادى. نەگە؟ ويتكەنى ول اقيقاتشىل ءتىل، بوس سويلەمەيدى، جىلتىراپ سويلەمەيدى. ءار ءسوزى اقيقاتتى اشىپ وتىرادى. قارا جەردى قوپارعانداي، ءار ءسوزى شىندىقتى اۋدارىپ وتىرادى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ سوزدەرى دە سونداي، مەن سولاي باعالايمىن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: قالاي دەسەك تە، مەنىڭشە مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماعى» توسىن شىعارما. كادۋىلگى قازاقى اڭگىمەدەن بولەك. ءىشىنارا ەۋروپالانعان وي ساپتاسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. كىتاپتىڭ وسى تاراپتا ءبىر سىيلىققا ىلىگىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟ مۇحتار ماعاۋيننىڭ ناق سونداي ماقساتتى كوزدەۋى مۇمكىن بە؟ ءامىرحان، كىتاپ نە ءۇشىن، قانداي ماقساتتا جازىلدى؟
ءامىرحان مەڭدەكە: جالپى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ رۋحاني ازعىنداپ بارا جاتقانىن مۇحتار ماعاۋينگە دەيىن كوپ جازۋشىلار ايتقان. مىسالى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانىندا. ءبىر قازاقتىڭ اۋىلىن كازاكتىڭ ءۇش سولداتى قىرىپ كەتەدى. سوندا الپىس شاقتى، ىشىندە بالاسى دا، شاعاسى دا بار، بارىمتاشىسى دا بار، ءبارى قورقىپ ءبىر كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە جاتادى. سوندا انا سولداتتارمەن ايەلدەر ايقاسادى. اقبىلەكتىڭ شەشەسى ايقاسادى. ەگەر سول الپىس جىگىت ورىندارىنان تۇرىپ ءۇش سولداتپەن ايقاسسا، ارى كەتسە التى قازاق ولەتىن ەدى. قورقاق، ۇركەك. سوندا ايماۋىتوۆتىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانى مىناۋ: «قۇداي-اۋ، نەگە ءبىز قورقاقپىز، ۇرگەدەكپىز؟». مۇحتار اۋەزوۆ تە ايتقان: «اباي جولىندا» ەكى كەيىپكەر: بىرەۋى ماناس، بىرەۋى قاراحان. ەكەۋىنە ايەل ايىرباستاتتىرادى. بىراق بۇكىل جازۋشى، رەداكتورلار قارسى شىعىپ: «ويباي، سەن قازاقتى دۇنيەجۇزىنە ماسقارا قىلايىن دەپ جاتىرسىڭ، ايەل ايىرباستاۋ دەگەن نە ماسقارا؟»، - دەپ توقتاتىپ، ءۇزىندىنى الدىرىپ تاستايدى. بىراق مەن ول ءۇزىندىنى وقىدىم. كەرەمەت، عاجاپ. ايەل ايىرباستاۋ دەگەن نە؟ ار-نامىس ايىرباستاۋ دەگەن ءسوز. ءبىز قازىر ءبارىن ايىرباستاپ جىبەردىك قوي. ار-نامىسىمىزدى اقشاعا ايىرباستاپ جىبەردىك، مىسالى. انا ءتىلىمىزدى اعىلشىن تىلىنە، ورىس تىلىنە، اراپ تىلىنە ايىرباستاپ جىبەردىك. ءوستىپ ءبىزدىڭ رۋحاني ازعىنداعانىمىز تۋرالى ءبىر شىعارما شىعۋ كەرەك دەپ ويلادىم. راس، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ ەكى-ءۇش شىعارما ارنادى. كەرەمەت شىعارما، ءوزىم تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتى كەرەمەت باعالايمىن. وزىمىزگە سىنشىل كوزبەن قاراتادى. ال ەندى ماعاۋيندىكى تۇتاس رومان. «قازاق زيالىلارى قازاق جۇرتىن الدىعا شىعارىپ قويدىم، مىنە قاراڭدار» دەيدى. بىزگە ءوزىمىز بايىپ، ءوزىمىز باقىتقا جەتسەك بولدى. قازاق باقىتسىز. مۇحتار ماعاۋين ءبىزدى ىرەمەي سويادى. بۇل روماندى وقىماي جىبەرىپ العان وقىرمان قاتتى وكىنەتىن بولادى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتىمىزدى سىيلاي المايمىز، ءوزىمىزدى قادىرلەي المايمىز. ءبىز وزگەگە تابىنامىز، وزگەنىڭ مۇددەسىن كوزدەيمىز. قازاقتىڭ جازىعى نە؟ كىمنەن كەمبىز؟ بۇنداي رومان جازىلعان جوق دەگەندى وسى تۇرعىدا ايتىپ وتىرمىن. ءار جەر، ءار جەردە كوتەرىلگەن ماسەلە مىنا روماندا تۇتاس كوتەرىلگەن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ەكى جاقتىڭ دا ەكى ءتۇرلى پىكىرىنە قاراماستان وسى كىتاپتى كوپ تارالىممەن شىعارسا قايتەدى؟ قالاي قارايسىزدار؟
امانحان ءالىم: كوپ تارالىممەن شىعارۋ اۆتوردىڭ قۇقىنداعى نارسە. جاڭا اقشا دەپ كەتتى ءامىرحان. مەن جاڭا ءبىر ءسوزدى ايتامىن دەپ وتىرىپ، ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. مىنانداي ءسوز بار كىتاپتا: «بۇگىنگى زاماننىڭ تۇلعاسى - سىلدىر ءسوز ەمەس، سيقىر اقشا»، - دەيدى.
ءامىرحان مەڭدەكە: راس قوي.
امانحان ءالىم: سىلدىر ءسوز ەمەس دەگەن نە ءسوز؟ جالپى ءسوزدى تۇلعا دەۋگە بولا ما؟ سويلەمنىڭ وراشولاقتىعى. ءسوزدى تۇلعاعا تەڭەيتىن، سىلدىر ءسوز بولسا، ونىڭ نەسى تۇلعا؟ مەن اۆتوردىڭ سويلەم قۇراۋداعى جاۋاپسىزدىعىنا تاڭعالامىن. ءوزى سىلدىر ءسوز بولسا، ونىڭ نەسى تۇلعا؟ اۆتور اقشا مەن ءسوزدى سالىستىراتىن كەزدە سىلدىر دەگەن ءسوزدى قولدانۋ ارقىلى ءوزىنىڭ سويلەم قۇراۋىنداعى السىزدىگىن ياعني اسىعىستىعىن كورسەتىپ وتىر. بۇل جەردە ماعاۋين ءتىل بىلمەيدى دەگەن ءسوز بولماۋ كەرەك. ماسەلە قالايدا بۇل كىتاپتى تەز شىعارۋ، تەز وقىرمانعا جەتكىزۋ بولعان شىعار.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: مەنىڭ ويىمشا ەكى جاقتىڭ پىكىر قايشىلىعى مۇنىمەن اياقتالعان جوق. بۇل زاڭدى دەپ ويلايمىن. سەبەبى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جارماق» رومانى بىزگە بۇدان كەيىن دە تىنىشتىق بەرمەيتىن سياقتى. بۇل اينالاسىنا وسىنداي پىكىر تۋدىرىپ جۇرەتىن كىتاپ. «جارماقتىڭ» ءوز ناسيحاتى وزىندە دەپ وتىرعانىم سول ەدى. كەشەلى-بۇگىنگى ۇرپاققا عانا ءتان، سولارعا عانا بەلگىلى قوعامداعى جايتتاردى تالقىلاعاننان كەيىن ول كەلەر ۇرپاققا قىزىق پا؟ كەلەر ۇرپاق بۇنى كوركەم دۇنيە، نە بولماسا الدەبىر شەجىرە-تاريحىمىز دەپ قولىنا ۇستاي ما؟
امانحان ءالىم: مىنا كىتاپتىڭ كەلەشەگى تۋرالى نە دەيسىڭ دەگەندە مەنىڭ ايتارىم، گازەت وقىماعان، وقىمايتىن، وسى كىتاپتىڭ ىشىندەگى پروبلەمالاردى بۇكىل گازەت-جۋرنالداردىڭ جازىپ قويعانىن وقىماعاندار ءۇشىن بۇل كىتاپ - كىتاپ. مەن ءۇشىن وقىرمان رەتىندە ماعاۋين نە جازىپتى دەگەن قىزىعۋشىلىقپەن وقىپ، جاۋىپ قويىپ، قايتادان اشپايتىن كىتاپ. ويتكەنى مەن تاقىرىپتى پۋبليتسيستيكالىق ماقالا رەتىندە جازىپ قويعانمىن. سوندىقتان بۇل مەنىڭ كىتاپحانامدا تۇرا ما، تۇرماي ما ءوزىمنىڭ ەركىمدەگى نارسە. ال بىراق بۇل كىتاپتاعى ماسەلە مەن ءۇشىن ەشقانداي دا تاڭسىق ەمەس، قىزىق ەمەس. ويتكەنى مەن ءوزىمدى كوزى اشىق وقىرمانمىن دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان ۇلكەن ينتەللەكتۋالدى گازەت-جۋرنالداردى جىبەرمەي وقيتىن وقىرمان ءۇشىن بۇل كىتاپ كۇندەلىكتى ماقالالار مەن وقيعالاردىڭ جيىنتىعى عانا.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءامىرحان سىزگە ءبىر سۇراق. وسى شىعارمانى قايتالاپ وقۋعا شىدامىڭىز جەتە مە؟
ءامىرحان مەڭدەكە: قازىر جاۋاپ بەرەيىن. امانحان، مەنىڭ دە جوعارعى ادەبي ءبىلىمىم بار. ايتايىن دەگەنىم، ماعاۋين ماقساتتى تۇردە جازعان. مىسالى ماعجان جۇماباەۆ «پسيحولوگيانى» جازدى، ولەڭىن جازىپ جۇرە بەرمەي مە؟ نەگە؟ قازاقتار ءۇشىن. مىناۋ دا سول سياقتى ماقساتتى تۇردە جازىلعان. مىناۋ قازاقتىڭ زيالىلارىن ايتىپ وتىر. روماننىڭ ىشىندە قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارىن سۋرەتتەيدى. سوندا ادەبيەت كۇنكورىستىڭ قامىنا كىرىسىپ كەتكەن. ءبىر باي ادامدى كورسە بولدى سوعان ارناپ كىتاپ جازىپ، اپارىپ بەرەدى. اناۋ وعان اقشا بەرەدى. سوندىقتان ماعاۋين وسى كىتابىمەن ءسوز دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىندىرگىسى كەلدى.
امانحان ءالىم: امىرحانعا قوسىلامىن، مۇمكىن ماقساتتى تۇردە جازعان شىعار. بىراق ماقساتتى تۇردە جازعاندا... ءوزىنىڭ ۇلكەن جازۋشىلىعىن كۇندەلىكتى گازەت-جۋرنالدارعا شىققانداردى جيناقتاپ بەرۋگە دەيىن ءتۇسىرۋ... دۇرىس ايتادى، جۇماباەۆ «پسيحولوگيا»، ايماۋىتوۆ «پەداگوگيكا» دەگەن كىتاپ جازعان. بىراق ولاردى بۇل كىتاپپەن سالىستىرۋعا بولمايدى.
ءامىرحان مەڭدەكە: شىنداپ كەلسەڭىز الەمدەگى ەڭ مىقتى جازۋشى دوستوەۆسكي ەمەس پە؟ قازىرگى مىقتىلاردىڭ ءبارى دوستوەۆكيدىڭ شاكىرتتەرى. ال ول سول شىعارمالارىنا سيۋجەتتى گازەتتەگى حرونيكالاردان العان. ماسەلە بۇل جەردە كوركەمدىك بايىپتاۋدا، ماسەلە وي ايتا الۋدا...
امانحان ءالىم: مەن سەنىڭ سوزىڭە تولىق كەلىسەمىن. دوستوەۆسكي «راسكولنيكوۆتىڭ ءولتىرىلۋىن» سانكت-پەتەربۋرگتەگى گازەتتەن العان. ال دوستوەۆسكي سونى قالاي كوتەردى. ماسەلە سوندا، دوستوەۆسكي ءدىني تۇرعىدان الىپ كوتەرەدى. ال مىناۋ كۇندەلىكتى تۇرمىستان اسا الماي قالعان. ەگەر وسىنىڭ ىشىندە قۇران كارىمنىڭ يدەياسىنداعى ۇلى نارسەلەر بولاتىن بولسا، دوستوەۆسكيدىڭ «پرەستۋپلەنيە ي ناكازانيە» سەكىلدى بولسا، مەن اقتاپ الار ەدىم. «پرەستۋپلەنيە ي ناكازانيەدە» راسكولنيكوۆ تۇرمەگە تۇسەدى، تۇرمەدە جاتىپ بيبليانى وقيدى. دوستوەۆسكي جاڭاعى گازەتتەگى نارسەنى ءدىني تۇجىرىمدار ارقىلى تۇرمىستان جوعارى كوتەرگەن.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: «ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت» دەگەن، ۇشەۋىمىزدىڭ دە كومەيىمىزدە تۇرعان ءبىر ءسوز بار. سونى ايتىپ كورەيىكشى. مىسالى، وسى «جارماقتا» ءمۇشتار ماحانوۆ دەگەن كەيىپكەر بار. ول كەيىپكەر ۇلت ءۇشىن، ءتىل ءۇشىن كۇرەسەدى. ماعاۋين سولاي جازادى. بىراق سول ءمۇشتار ماحانوۆ سول ارەكەتتى شىن كوڭىلمەن ىستەمەيدى دەيدى. سەبەبى ول شىڭعىس حاندى جاۋ سانايدى. ول باسقا دا ءبىر قازاقتىڭ تاريحىنا، قازاق قوعامىنا بايلانىستى كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە ۇرىنادى دەيدى تاعى. ءمۇشتار ماحانوۆتى بۇل كىتاپ توتە سوزبەن ايتقاندا، مازاققا اينالدىرادى. ال ەندى ءبىز ونىڭ كىم ەكەنىن كورىپ وتىرمىز. كەيىپكەر دەپ الايىقشى، ناقتى ومىردە بار دەمەي-اق قويايىق. ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن، ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن قاھارمانىمىز، وسى كىتاپتىڭ كەيىپكەرى نەگە وسى ۇلت ءۇشىن، ەل ءۇشىن كىتاپ جازىپ وتىرعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ مازاعىنا اينالۋعا ءتيىس؟ ۇلتتىڭ ماڭدايىنا باسقان ەكى ۇلكەن تۇلعاسى نەگە ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعارۋعا ءتيىس؟ سول وقيعا، سول كورىنىس نەگە وسى روماندا كورىنىس تاۋىپ وتىر؟ وسىنى ايتىڭىزدارشى...
ءامىرحان مەڭدەكە: بىرىنشىدەن، بۇل - كوركەم رومان.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءمۇشتار ماحانوۆتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرسىز عوي.
ءامىرحان مەڭدەكە: ءبىلىپ وتىرمىن. كوركەم روماننىڭ زاڭى بويىنشا ءمۇشتار ماحانوۆ مىنا ادام دەپ كورسەتۋگە ءبىزدىڭ حاقىمىز جوق.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ال ەندى قاراڭىز! سول ءمۇشتار ماحانوۆتىڭ جازىپ جۇرگەن ەڭبەكتەرىن، ىستەپ جۇرگەن ىستەرىن، ءتىپتى قول قويعىزىپ جۇرگەن حاتتارىنا دەيىن ءدال كەلتىرەدى.
ءامىرحان مەڭدەكە: بۇل جەردە ءمۇشتار ماحانوۆ تيپتىك بەينە. ەگەر ءبىز ءمۇشتار ماحانوۆ مىناۋ دەپ ءبىر ادامدى كورسەتەتىن بولساق اۆتوردىڭ ءبىزدى سوتقا بەرۋگە قاقىسى بار. كوركەم روماندا ويدان شىعارىلعان نارسە كوپ.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءامىرحان، ءبىز ناقتى مىنا ادام دەپ وتىرعان جوقپىز.
امانحان ءالىم: جۇكە، بۇل جەردە اۆتور جازۋشى رەتىندە ءوزىنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءسوز سويلەۋ، مىنەز، ءجۇرىس-تۇرىسىن، ءبارىن بەلدەن باسادى. مەنىڭشە اۆتور بۇعان سانالى تۇردە بارىپ وتىر. ال شىنايى جازۋشى ەشۋاقىتتا وندايعا بارمايدى.
ءامىرحان مەڭدەكە: امانحان، مىنا كوركەم روماندى ولاي تالداۋعا بولمايدى. كوركەم روماننىڭ شارتىنا ءتان ەمەس. ءمۇشتار ماحانوۆ دەگەن روماننىڭ كەيىپكەرى. ونىڭ ەڭ جامان جەرى كرەسلوقۇمار، اتاققۇمار. ءوزىنىڭ اتاققۇمارلىعىن ۇلتتىڭ مۇددەسى ارقىلى شەشكىسى كەلەدى. قازاقتىڭ ەسەبىنەن جەتكىسى كەلەدى. مىنا رومان ماعان تۇك قىزىق ەمەس دەپ امانحان ايتىپ وتىر. ەگەر شىن تۇسىنسەك، بۇل مۇحتار ماعاۋيننىڭ - ىشتەگى شەرى، ىشتەگى زاپىرانى، ىشتەگى ايقايى، حالىقتىڭ قاسىرەتى، قازاقتىڭ قاسىرەتى.
جۇسىپبەك قورعاسبەك: ءامىرحان، امانحان، ءبىزدىڭ بۇگىنگى تالقىلاۋىمىز اياقتالماعان سياقتى كورىنىپ تۇر ماعان. بۇل ادەبيەتتەگى، قوعامداعى زاڭدىلىق دەپ ەسەپتەيمىن. ماقسات وسى كىتاپتى اسپانداتۋ ەمەس، بولماسا جوققا شىعارۋ ەمەس. جالپى وسى كىتاپتىڭ وقىرمان قولىنا جەتۋىنە جاسالعان ءبىزدىڭ ءبىر ارەكەتىمىز دەپ ويلايمىن. قازىرگى زاماندا كىتاپ وقىلماي جاتىر دەيمىز. ال ەندى ءىشىنارا بولسىن ءبىزدىڭ كەيبىر كىتاپتارىمىز، شىعارمالارىمىز وسىنداي قۇبىلىس رەتىندە قابىلدانىپ، ونىڭ توڭىرەگىندە وسىنداي قىزۋ اڭگىمەلەر ءجۇرىپ جاتاتىن بولسا، وقىرمانعا نەگە وقىماسقا؟ سۇحباتىمىز وسى تۇرعىدان دا تارتىمدى، تاتىمدى اڭگىمە بولدى عوي دەپ ويلايمىن. سىزدەر قايتەسىزدەر؟
ءامىرحان مەڭدەكە: دۇرىس ادەبيەت تۋرالى، كىتاپ تۋرالى اڭگىمەنى كوبەيتۋ كەرەك.
امانحان ءالىم: شىنىندا دا مۇنداي نارسەلەر وقىرماننىڭ تالعامىن تاربيەلەيدى، وتە كەرەك نارسە.
- ەندەشە، سىزدەرگە كوپ راحمەت!
جازىپ العان بالجان مۇراتقىزى،

«حالىق ءسوزى» گازەتى