تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى جىلدارداعىداي ەمەس، شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋىنىڭ تولاستاي باستاعانى انىق بولىپ وتىر. ءوز ەلىندە وگەيلىك كورگەندەردىڭ كەيبىرى قايتىپ كەتىپ، ەندى ءبىرى ەكى ويدا ءجۇر. بۇل ءبىزدى قاتتى ويلاندىراتىن، ءتىپتى شوشىندىراتىن ءجايت. مۇنىڭ تەندەنتسياعا اينالىپ كەتپەۋىنە كۇش سالۋ كەرەك. ەلگە ەل قوسىلماۋى - جاقسىلىق ەمەس. ەلدەن ەل كەتسە - جۇت. وتانداستارىمىزدىڭ ورالۋى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ زور مۇقتاجىنان تۋىنداپ وتىرعان، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرەتىن ۇلى وقيعا سانالعان بولاتىن، سول ۇستانىمىمىزدان اينىماۋعا ءتيىسپىز.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى جىلدارداعىداي ەمەس، شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا كوشىپ كەلۋىنىڭ تولاستاي باستاعانى انىق بولىپ وتىر. ءوز ەلىندە وگەيلىك كورگەندەردىڭ كەيبىرى قايتىپ كەتىپ، ەندى ءبىرى ەكى ويدا ءجۇر. بۇل ءبىزدى قاتتى ويلاندىراتىن، ءتىپتى شوشىندىراتىن ءجايت. مۇنىڭ تەندەنتسياعا اينالىپ كەتپەۋىنە كۇش سالۋ كەرەك. ەلگە ەل قوسىلماۋى - جاقسىلىق ەمەس. ەلدەن ەل كەتسە - جۇت. وتانداستارىمىزدىڭ ورالۋى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ زور مۇقتاجىنان تۋىنداپ وتىرعان، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرەتىن ۇلى وقيعا سانالعان بولاتىن، سول ۇستانىمىمىزدان اينىماۋعا ءتيىسپىز.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ سانى 16,5 ميلليوننان اسا باستادى. بىراق مۇنى جەتىستىك ساناۋعا بولمايدى. ەگەر مەملەكەتتى قۇراپ وتىرعان قازاقتاردىڭ سانى وسىنشاما بولىپ، ونىڭ سىرتىندا باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى تۇرسا، وندا قاناعاتتانۋعا بولار ەدى. 2015 جىلعا دەيىن 20 ميلليونعا جەتەمىز دەگەن ماسەلە تەكتەن-تەككە قويىلعان جوق  دەپ ويلايمىن. (2004 جىلعى ەلباسىنىڭ جولداۋىندا ايتىلدى) بۇل ۇراندى ورىنداۋ ءۇشىن شەتەلدەن كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ ۇلەس سالماعىنىڭ كوپ بولۋى قاجەت ەكەندىگى اقيقات. ونىڭ ۇستىنە رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق جانە كوشى-قون ساياساتى قازىرگىدەن دە تەگەۋىرىندى جۇرگىزىلە باستاسا، ورىستاردىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا كەتۋى كۇرت ارتاتىنىن بولجاۋ قيىن ەمەس. ولاردىڭ ورىنىن سىرتتاعى قانداستارىمىزبەن كوپتەپ تولتىرۋدىڭ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ەلدەن جىراقتا جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنىنە ورالۋى - مەملەكەتتىك ءتىلدى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا كىرگىزۋ ءالى ۇلكەن پروبلەما بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ەلدە تىلدىك ورتامىزدىڭ دا كەڭەيۋىنىڭ ءبىر شارتى.

سوندىقتاندا قازاقتىڭ سانىن قازاق ەلىندە تەز ءوسىرۋ ءۇشىن تابيعي ءوسىمدى كوبەيتۋگە جاعدايلار جاساۋمەن قاتار، كوشىپ كەلۋگە نيەت ەتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ سانىنىڭ وسۋىنە دە قولايلى مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋدىڭ ءورىسىن كەڭەيتە ءتۇسۋىمىز قاجەت. قازاق ۇلتىن بىرىكتىرۋ، قازاق مەملەكەتشىلدىگىن نىعايتۋدى دەموگرافيا ماسەلەسىن شەشۋمەن، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدى تاريحي وتانىنا ورالتۋ جۇمىستارىمەن قابىستىرا جۇرگىزۋ قاجەت.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى ەلىمىزدىڭ ۇلى مەرەكەسى عانا ەمەس، وتكەنىمىزدى سارالاپ، بولاشاعىمىزدى باعامدايتىن بەتبۇرىس كەزەڭ. ەلباسىنىڭ شەتەلدەگى وتانداستاردى ەلگە قايتارۋ جونىندە وڭ ساياسات ۇستاپ وتىرعانىنا قاراماستان، ءبىز جۇرگىزگەن تالداۋ ەگەر الىستاعى قانداستارىمىزدى ەلگە كوشىرۋ قارقىنى وسى قالپىنان تانباسا ححI عاسىردىڭ ءون بويىندا ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىن كورە المايتىندىعىن بايقاتادى.  ەندەشە، ۇلتتىق ساياساتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى - قازاقتىڭ قازاقتىعىن انىقتايتىن كوشى-قون ماسەلەسىنە ءجۇردىم-باردىم قاراماي، الەمگە شاشىراپ كەتكەن قايران قازاقتى ەلگە شاقىرىپ، جيناپ الۋدا جۇرگىزىلىپ وتىرعان مەملەكەتتىك ساياساتتى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىپ، تۇبەگەيلى وزگەرتەتىن كەز جەتكەنى كورىنىپ تۇر. قالاي؟ سۇراقتارعا جاۋاپتى بىرگە ىزدەيىك.

ورالماندار وداعىنىڭ قۇرىلتايى قالاي ءوتتى؟

استانا قالاسىنىڭ قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكت زالىندا «قازاقستان ورالماندار وداعىنىڭ» ەكىنشى قۇرىلتايى وتەدى، سوعان قاتىسساڭىز دەگەن حاباردى ماعان كەزىندە ءوزىم قۇرىسقان «ورالعان وتانداستاردىڭ «جاڭا ءومىر» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى لاشىن بوحان جەتكىزدى. ورالمانداردىڭ ۇيىمدارى ءبىزدىڭ ەلدە جەتىپ ارتىلادى، ەندى وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان وسىنداي ۇلكەن وداق بار ەكەن، بۇل سولاردىڭ مارتەبەلى فورۋمى عوي، ەندەشە قاتىسايىن، تىڭدايىن، رەتى كەلسە پىكىر-ۇسىنىستارىمدى دا بىلدىرەيىن دەگەن نيەتپەن باستالۋىنان جارتى ساعات بۇرىن باردىم. بىردەن ايتا كەتەيىن، مەن ورالمان ەمەسپىن. مەن جالپى قازاقتى ورالعان، ورالماعان دەپ بولمەي، بار قازاقتى ءبىر قازاققا بالاپ، وسىدان 20 جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىگىمىزدى الۋىمىزبەن بىرگە باستالعان شەت ەلدەردەگى وتانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ۇلى كوشىن - «ەلگە ەل قوسىلسا قۇت» ساناعان ەلىمىزدىڭ تۇرعىلىقتى ۇلتجاندى ازاماتتارىنىڭ ءبىرىمىن. ءبىز بۇل كوش-كەرۋەندى قازاق ەلىنىڭ دامۋ، ءوسىپ-وركەندەۋ جولىندا ەتنودەموگرافيالىق ساياساتتى دۇرىس جۇرگىزۋگە وڭدى ىقپالىن تيگىزۋدە وراسان زور ماڭىزى بار ۇلى ءۇردىستىڭ باسى دەپ ەسەپتەپ، ماقتانىش سەزىمگە بولەنگەن ەدىك...

«بۇكىل حالىق بولىپ كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىنعا كومەكتەسۋ ءاربىر قازاقتىڭ پارىزىنا اينالۋى ءتيىس». قر پرەزيدەنتى ن. نازارباەۆتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سالتاناتتى دا ءزاۋلىم زالىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويعان ۇلت كوشباسشىسىنا لايىق ءادىل دە، ادەمى سوزدەرى جۇرەككە جىلى شۋاق قۇيعانىن دا جاسىرا المايمىن. شەكارادان شەت قالىپ، وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشكەن وتانداستارىمىزدىڭ قامىن ويلاۋ - الدىنا اسقارالى ماقساتتار قويعان ىرگەلى ەلدىڭ ازاماتتارىنا سىن.

فورۋم ۋاقىتىندا باستالمادى. 400-500 ادام سىيىپ كەتەتىن زالدىڭ الدىڭعى ەكى قاتارى دا تولعان جوق، تورالقا، ءارى كەتسە باسقارما ءماجىلىسىن وتكىزەتىندەي دەڭگەيدەگى 20 شاقتى اداممەن دە قۇرىلتاي وتە مە دەپ قوبالجي باستادىق. كوشى-قون ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە ەنىپ كەتكەن كوميتەت، باسقا دا وسى سالانىڭ ىستەرىنە جاناما تۇردە بولسا دا قاتىسى بار مەملەكەتتىك ورگانداردان دا بىرەۋلەر كەلە مە دەپ  الاڭدادىق. كەيبىر باسىلىمنىڭ قۇرىلتايعا سەنات جانە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قاتىستى دەپ جازعانى وتىرىك. ءتىپتى جينالعان ۇركەردەي توپتىڭ ىشىنەن دە قاشانعى وتىرامىز، جۇمىستان سۇرانىپ زورعا شىعىپ ەدىم دەگەندەر جانە شىقتى. ابىروي بولعاندا، توپ-توپ بولىپ، ستۋدەنتتەر كىرە باستادى. وقىتۋشىلار قاhارلى داۋىسپەن ءاربىر ستۋدەنتتىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ، كىمنىڭ كەلىپ، كىمنىڭ كەلمەگەنىن سۇراپ، تۇگەندەپ جاتتى. تاڭدانىس ءبىلدىرىپ جاتقاندارعا مۇنىڭ سىرى كوپ ۇزاماي بەلگىلى بولدى. «اۋديتورياعا» رەكتور كىردى. قازاقستان ورالماندار وداعىنىڭ قۇرىلتايى ءوز جۇمىسىن باستادى.

وداقتىڭ سەزىن وداق توراعاسى ارتىقباي ۇكىباي اشتى. وزگە دە تىعىز شارۋالارىنا بايلانىستى ءسوز قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى م.س. نارىكباەۆقا بەرىلدى. ادىلدىگىن ايتساق، ماقسۇت سۇلتانۇلىنىڭ ءسوزى كەلىستى شىقتى. ونىڭ وي-تۇجىرىمدارىنىڭ قيسىنى شىمىر، مازمۇنى شىنايى دا نانىمدى، شىن جۇرەكتەن شىعىپ، جۇرەكتەرگە جەتتى. ەلباسى جۇرگىزگەن وڭ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوش كولىكتى بولىپ، جالپى شەت ەلدەردەن ءبىر ميلليونداي قانداسىمىز وتان قۇشاعىنا ورالدى. بۇل ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن، ارينە از كورسەتكىش ەمەس. دەگەنمەن، 5 ميلليون قازاقتىڭ ءالى دە جات جۇرتتا جۇرگەنىن ەسكەرسەك، وسى باعىتتاعى اتقارار جۇمىستىڭ ۇلكەنى الدا ەكەنىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ وتانىنا ورالۋ قارقىنى باسەڭدەپ قالدى. تولىپ جاتقان ورالماندار ۇيىمدارى بار، نەگە بىرىكپەيسىڭدەر، نەگە ناعىز وداق بولمايسىڭدار، سوندا قازاقتى قازاققا قوسۋ الدەقايدا جەڭىل بولار ما ەدى دەگەنى دە ورىندى بولدى. ازاماتتىق الۋ تۋرالى زاڭنىڭ ءالسىز تۇستارىن سىنعا الدى. سونىڭ سالدارىنان ازاماتتىق الۋ تەتىكتەرى قيىنداپ كەتتى. جالپى ءبىز نەگە شەت ەلدەن كەلگەن، تۇرعىلىقتى جەردەن دەپ بولىنەمىز دەي كەلە ساياسي بەلسەندىلىككە شاقىردى. زاڭدار دەموكراتيالى بولۋى كەرەك، سوسىن سول زاڭداردىڭ ورىندالۋىنا قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىلۋى كەرەك دەگەن سوزدەرى دە ىقىلاسپەن تىڭدالدى. كونستيتۋتسيادا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋدىڭ قاجەتتىلىگى مىندەتتەلىپ، جازىلعان. سول ءالى ورىندالعان جوق. بيلىكتە ءتىل ماسەلەسىن ساياسيلاندىرماۋ كەرەك دەگەن پىكىرلەر بار. سول ساياسيلاندىرماۋ ءۇشىن دە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى قابىلداپ، ونى ورىنداۋ كەرەك ەمەس پە؟ جانە ەڭ ءبىرىنشى قازاقتى مىندەتتەۋ قاجەت. قازاقتاردىڭ سانى وسۋدە، ال مەملەكەتتىك ءتىلدى ءومىردىڭ بارلىق سالالارىنا ەنگىزۋ قارقىنى تومەن. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر مەملەكەتتىك ورگاندارعا قىزمەتكە الىنباۋى ءتيىس. سونداي-اق ماقسۇت نارىكباەۆ ءوزى باسقاراتىن «ادىلەت» پارتياسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ جوباسىن دا جاساعانىن تىلگە تيەك ەتتى. ول ناقتى دەرەكتەر مەن دايەكتەر كەلتىرە وتىرىپ، ەلدە ورىن الىپ وتىرعان ورالمانداردى كەمسىتۋشىلىكتەردى ايىپتادى. قىسقاسى، ناعىز ابىز اقساقالدىڭ كوشەلى ءسوزى ايتىلدى.

كەرىسىنشە، ارتىقباي ۇكىبايدىڭ بايانداماسى جاداعايلاۋ، سولعىن شىقتى. دەلەگاتتاردىڭ ءبىرى شىداماي كەتىپ، ناقتىلىققا كوشسەڭىزشى، اسىرەسە الداعى ۋاقىتتا نە ىستەيمىز، سونى ايتساڭىزشى دەگەنى ءۇشىن بايانداماشى تاراپىنان ءاجاپتاۋىر ۇرسۋ ەستىدى. جارىسسوزدەر دە تىڭ وي-پىكىرلەرگە باي بولدى دەپ ايتۋ قيىن. ولاردىڭ كوبىسىنىڭ سوزدەرىنىڭ كىرىسپەسى تىم ۇزاققا سوزىلىپ، نەگىزگى ايتامىن-اۋىنا جەتكەنشە ۋاقىتتارىن وزدىرىپ الىپ، قۇرىلتاي توراعاسى ەندى بىتىرىڭدەر، جازعاندارىڭدى قالدىرىڭدار، ءار جاعىن ءوزىمىز رەتتەيمىز دەگەسىن «ۇسىنىستارىن» پرەزيديۋمعا وتكىزىپ جاتتى. اقتوبەدەن كەلگەن دەلەگات ورالماندار ورىس ءتىلىن ۇيرەنبەسە، قازاقستانعا كىرىگىپ كەتە المايدى دەپ ايدى اسپانعا بىراق شىعارىپ ەدى، ونىڭ ءسوزىن بولگەن دەلەگات وعان قاتتى تويتارىس بەرە وتىرىپ، «ءوز وتانىم دەپ كەلگەندە ءوز تىلىمدە، انامنىڭ تىلىندە سويلەي الماسام، وندا مەن مۇندا نەگە كەلدىم. مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي ءبىلىپ، سول ءتىلدىڭ ءومىر ءسۇرىپ، تىرلىك كەشۋگە جەتكىلىكسىز بولعانى نە دەگەن سۇمدىق، مۇنداي جاعداي قازاقستاننان باسقا ەشبىر ەلدە جوق»،- دەپ، قۇرىلتايدى تاستاپ شىعىپ كەتتى. قۇرىلتايدا ءسوز العاندار شەت ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا كوشۋىنىڭ توقتاپ قالۋعا جاقىنداعانىنا الاڭداۋشىلىقتار ءبىلدىردى. دەپۋتاتتاردىڭ قاتارىنا ورالمانداردىڭ ءوز وكىلدەرى بولۋىنىڭ قاجەتتىلىگى ايتىلدى. بيلىكتى ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋگە شاقىرعان ۇندەۋ قابىلداندى.

ۇيىمدىق ماسەلە قارالعاندا وداق باسقارماسىنىڭ تورالقا مۇشەلىگىنە «ادىلەت» پارتياسىنىڭ توراعاسى م.نارىكباەۆتىڭ، قازاق گۋمانيتارلىق زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاعى ءبىر وكىلىنىڭ باسقارما مۇشەلىگىنە سايلانعانى قۇپتارلىق. جالپى ورالماندار مۇددەسىن قورعايمىز دەپ قۇرىلعان قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە مۇشە بولۋ ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە شەت ەلدە تۇرىپ، سودان ورالۋ شارت ەمەس. وتانىم، ەلىم دەپ اڭساپ كەلگەندەردى مەيلىنشە باۋىرعا تارتۋ - قازاق ەلىنىڭ داستۇرلەرىنەن تۋىندايتىن ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى. سوندىقتان دا كوش ماسەلەسىندە نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىك كوشىپ كەلۋشى دە ەمەس، ولاردى شاقىرۋشى دا، كوشتى قابىلداپ الۋشى دا. ەلگە ورالعانداردى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەردەن حاباردار ەتىپ، رۋحاني مادەنيەتىن جوعارىلاتۋعا، جاڭا مەكەن-جايعا تەزىرەك بەيىمدەلۋىنە، بيلىك ورىندارىمەن ءتيىستى بايلانىستار ورناتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، «كوپىر» بولۋعا اتسالىسۋ - ەلدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا جەڭىلىرەك بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. ەندەشە ورالماندار ۇيىمدارىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ىشىندە شەت ەلدەن ورالماعان ەلىمىزگە تانىمال ۇلتجاندى ازاماتتار نەگە جوق؟ ۇلتتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ۇلكەن ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى وسى ەمەس پە!؟

«ورالماندار» ماسەلەسىن تەك «ورالماندار» ءىسى دەپ قاراساق، ودان تەك قانا ۇتىلامىز. ول ءبىزدىڭ مەملەكەتشىلدىگىمىزدىڭ كورىنىسى ەمەس. كەرىسىنشە، ەلىمىزگە ورالعان وتانداستاردىڭ تاعدىرى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى دەپ قاراساق، بۇل ءبىزدىڭ وتانسۇيگىشتىگىمىز بەن پاتريوتتىعىمىزدىڭ بەلگىسى». «ورالمان» دەپ اتالىپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ كوش-كەرۋەنىنىڭ كولىكتى بولۋىنا اتسالىسۋ، قامىن كۇيتتەۋ مەملەكەتتىك ماڭىزدى ءىس، ساياسي ءمانى زور ءىس، ازاماتتىق پارىز. ەندەشە، شەتەلدەگى وتانداستاردىڭ ەلگە ورالۋ جانە ولاردىڭ جالعىز تاريحي وتانى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىستانۋ، جاڭا ومىرگە بەيىمدەلۋ پروتسەستەرى جايلى، اسىرەسە، ورالعان وتانداستاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ شارالارىن جيناقتى، جۇيەلى جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگىنە وقىرماندار نازارىن اۋدارىپ، ورالعان وتانداستاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋدىڭ تيىمدىلىگىن قالاي قامتاماسىز ەتەمىز دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپتى بىرگە ىزدەيىك.

ورالعان وتانداستار مۇددەسىن قورعاۋدىڭ تيىمدىلىگىن قالاي ارتتىرامىز؟

ورالمانداردىڭ ءبىرازى ەگەر پارلامەنتتە ءوز وكىلدەرى بولسا، ماسەلەنىڭ شەشىلۋى جەڭىلدەپ كەتەتىندەي كورەدى. مەن ماجىلىسكە وتە الاتىن پارتيالاردىڭ پارتيالىق تىزىمدەرىنەن ورالماندار ورىن الىپ، ودان كەيىن دەپۋتاتتىققا ءوتىپ جاتسا قۋانباسام، رەنجىمەيمىن. بىراق ماسەلە ءتىپتى دە مۇندا ەمەس. بىزدە اسسامبلەيانىڭ ءوز دەپۋتاتتارى بار، ەندى ورالمانداردىڭ ءوز دەپۋتاتى، تاعى ءبىر ۇيىمداردىڭ ءوز دەپۋتاتى بولىپ كەتە بەرسە، بۇدان نە ۇتامىز؟ قازاق ەلىن «ورالمان» دەپ، بايىرعى تۇرعىندار دەپ بولگەننەن نە ۇتامىز؟ ءبارىمىز ءبىر قازاق، ءبىر وتانداس ەمەسپىز بە؟ ەڭ باستىسى دەپۋتاتتىققا ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويىپ، ونى زاڭدىق ساۋاتتىلىقپەن شەشۋگە قابىلەتتى ادامدار سايلانعانى ابزال. شەت ەلدەردەگى وتانداستارىمىزدىڭ تۋعان وتانىنا كوشى، قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق ءوسۋى، تولعاۋى توقسان - ءتىل، وركەنيەت وزەگى - ءدىن، جاhاندانۋ زامانىنا ساي بەيىمدەلە وتىرىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋ، ەل بىرلىگى، الەم قازاقتارىنىڭ رۋحاني بىرلىگى تاعى باسقا ماڭىزدى ماسەلەلەردى ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتار پارلامەنتتىڭ كۇن تارتىبىنەن ونسىز دا تۇسىرمەۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ماجىلىستە مەنىمشە پارتيالار ارقىلى سايلانعان قازاق ەلىنىڭ دەپۋتاتتارى بولۋى كەرەك. باسقا بولىنىستەردى ءتۇسىنۋ قيىن.

ورالماندار وداعىنىڭ قۇرىلتايىنان بايقاعانىمىز: «ادىلەت» پارتياسىنىڭ ورالماندار ماسەلەسىنە بەي-جاي قاراي المايتىن پارتيا ەكەن. بۇل قۋانارلىق ءجايت. سول سياقتى بيلىك پارتياسى - «نۇر وتاندا» بۇل ىستە سىرت قالىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ورالمانداردىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى «نۇر-وتاندىق» دەپۋتاتتار ۇكىمەتكە ساۋالدار جولداپ جاتتى. ءتىپتى بىلتىردىڭ وزىندە 50-گە جۋىق ءماجىلىس دەپۋتاتى ۇكىمەتكە ورالماندار ماسەلەسى جونىندە ناقتى ۇسىنىستارمەن شىققان. ءبىرلى-جارىم وبلىستاردا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدا قول جەتكەن جەتىستىكتەر دە جوق ەمەس. ورالماندار ماسەلەسىنە وراي، «اق جول» پارتياسىنىڭ توراعاسى ازات پەرۋاشەۆتىڭ «الاش ايناسى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «قازىردىڭ وزىندە ءبىز شەت ەلدەن جۇمىس كۇشىن اكەلەتىن ەلگە اينالىپ وتىرمىز. ال ەندى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار تومەن جالاقىعا جۇمىس ىستەپ وتىر، نەمەسە مۇلدەم جۇمىسسىز ءجۇر. ال سىرتتا قانشاما قازاق «ەلىم» دەپ قازاقستانعا جەتە الماي ءجۇر. كوپتەگەن ءىرى جانە ورتا بيزنەستەگى كومپانيالار بىلىكتى ماماندارعا ءزارۋ. وسى رەتتە سىرتتا جۇرگەن قانداستارىمىزدى ەلىمىزگە تارتۋ ارقىلى ماماندار تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشۋگە بولادى. ەلىمىزدەگى ورالمانداردىڭ دا كەزىگىپ وتىرعان كۇردەلى قيىندىقتارى بار. ارينە، ءبىز ءوز زامانداستارىمىزدى مازالاعان ماسەلەلەرگە بەي-جاي قاراي المايمىز. «اق جول» پارتياسىنىڭ نازارىنان ورالماندار پروبلەماسى تىس قالمايدى. ولاردىڭ ماسەلەسىن شەشۋ قازاق دەپ سوققان جۇرەكتىڭ ارقايسىسىن بەي-جاي قالتىرمايتىندىعى انىق»،- دەپ اعىنان جارىلىپتى. «اق جول» پارتياسى ءوزىنىڭ باعدارلاماسىنا ورالمانداردىڭ باسپانا ء(ۇي) ماسەلەسىن بىرتىندەپ، تۇپكىلىكتى شەشۋدىڭ كەلەسى جۇيەسىن ۇسىنىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي جازىپ قويعان:

- تۇرمىس دەڭگەيى تومەنگى ورالعان وتانداستارىمىز ءۇشىن - جەكەشەلەندىرۋگە جاتپايتىن كوممۋنالدىق الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي قورىن قۇرۋ;

- تابىسى ورتادان تومەن ورالعان وتانداستارىمىز ءۇشىن - ەليتالىق تۇرعىن ءۇي ەسەبىنەن «ارزان تۇرعىن ءۇي» باعدارلاماسىن جاساۋ;

- تابىسى ورتا دەڭگەيدەگىلەرگە - يپوتەكتىك نەسيە الۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ; قالالار ماڭايىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭناماسىنا سايكەس جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمدەرىن الۋىنا اتسالىسۋ، بىرىڭعاي جوبامەن كوممۋنيكاتسيالىق جۇيەلەرى قاراستىرىلعان تۇرعىن ۇيلەر سالۋدى ۇيىمداسقان تۇردە جۇرگىزۋدى قولعا الۋ.

ىنتا بولسا، بۇل ۇسىنىستار تىم ورىندالمايتىن ارمان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» قر-نىڭ زاڭىنا سايكەس ورالعان وتانداستار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالاتىن توپتارىنا جاتاتىن ازاماتتاردىڭ ىشىنە كىرىپ تۇرعانىن بىلەمىز. دەگەنمەن، ۇسىنىپ وتىرعان جۇيە بويىنشا اتقارىلاتىن جۇمىس، ارينە، ەلگە ورالعان وتانداستاردىڭ مۇمكىندىكتەرىن تەرەڭ زەرتتەۋدى، كوشى-قون سالاسىن قامتيتىن قىزمەتتەردىڭ دە بەلگىلەنگەن كۆوتانىڭ توڭىرەگىنەن ارەگەرەك جوعارى دەڭگەيىن تالاپ ەتەتىنى انىق. بۇل جۇمىستى وبلىستاردىڭ، ءىرى قالالاردىڭ اكىمدىكتەرى تىكەلەي قامقورلىققا الۋى ءتيىس.

جۇمىسپەن قامتىلۋ ماسەلەسىندە ەڭبەك رىنوگىنداعى قاجەتتىلىكتەردى زەرتتەي وتىرىپ: ەلگە ورالعانداردى كاسىپكە باۋلۋدى قولعا الۋعا مۇرىندىق بولۋ قاجەت. قر زاڭناماسىندا مەملەكەت جۇمىسپەن قامتۋعا جاردەمدەسۋى ءتيىس نىسانالى توپتاردىڭ قاتارىنا ەلگە ورالعان باۋىرلارىمىزدى كىرگىزىلگەندىگىن العا تارتىپ، ولاردى تەزىرەك جۇمىسقا ورنالاسۋلارىنا قامقورلىق كورسەتۋدى ونە بويى نازاردا ۇستاۋ كەرەك. شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالالارىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن شاعىن جانە باسقا دا نەسيە تۇرلەرىن الۋعا ىقپال ەتۋ قاجەت.

ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا: ورتا كاسىپتىك جانە جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنا وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى بەلگىلەگەن جەڭىلدىكتەردىڭ جۇزەگە اسۋىن قاداعالاۋ جانە ونى مولايتۋ باعىتىندا جۇمىس جاساۋ; جوعارى وقۋ ورىندارى جانىنداعى دايىنداۋ كۋرستارىندا وقىتۋدى جولعا قويۋ; بالالاردىڭ مەكتەپكە دايارلىعى ماسەلەلەرىن قامقورلىققا الۋ ماڭىزدى. ارينە الىنعان ءبىلىمنىڭ بەلگىلەنگەن ءتيىستى ستاندارتتارعا سايكەستىگى قامتاماسىز ەتىلۋى كەرەك. ءبىز قازاق جاستارىن شەت ەلدەردە وقىتىپ جاتىرمىز دەپ ماقتانىپ ءجۇرمىز. وعان تيتىمدەي دە قارسىلىعىمىز جوق. شەتەلدەگى قازاقتاردى ەلگە ورالتۋدىڭ ءبىر جولى - شەتەلدىك قازاق جاستارىن قازاقستاندا وقىتىپ، ودان كەيىن ولاردى رەسپۋبليكامىزدا جۇمىسقا ورنالاستىرۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن جاساۋ.

ادام ءۇشىن دەنساۋلىقتىڭ ەڭ ۇلكەن بايلىق ەكەنى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى. سودان كەيىنگى ادام ءومىرىنىڭ دەڭگەيى مەن ساپاسىنىڭ ولشەمىن نەگىزىنەن انىقتايتىن ءۇش ماسەلەنى: باسپانا ء(ۇي) - ءبىلىم - جۇمىسپەن قامتىلۋدى شەشۋدىڭ جولدارىن وزىمىزشە پايىمداۋعا تىرىستىق.

ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ   جاڭا قونىسقا - اتامەكەنىنە كوشۋىنە بايلانىستى تۇراقتى مەكەن-جايىن شەشكەنشە ۋاقىتشا پانالاۋ مەرزىمىن مازمۇنعا تولتىرۋعا باعىتتالعان  شارالار جاسالسا يگى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2006 جىلدىڭ 1-ءشى ناۋرىزىنداعى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا بىلاي دەلىنگەن: «بىزگە ورالمانداردى ارناۋلى ورتالىقتاردا الدىن-الا دايىنداۋ، قوعامىمىزعا بەيىمدەۋ مەن كىرىكتىرۋ ءۇشىن جاعداي تۋگىزۋعا كوبىرەك زەر سالۋىمىز كەرەك. باسقا ەلدەردەگى سياقتى كاسىپكە باۋلىپ، ءتىل ۇيرەتسەك، ولار جاڭا جاعدايعا تەزىرەك بەيىمدەلەتىن بولادى». ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ العاش تابالدىرىعىن اتتاعان كەزدەگى ۋاقىتشا پانالايتىن، جاڭا ومىرگە تەزىرەك بەيىمدەلۋىنە وسىلاي جاعداي تۋعىزىپ، ياعني كوشىنىڭ قايىرلى بولۋىنىڭ العىشارتىن جاساۋعا ىنتا-ىقىلاستىڭ پرەزيدەنت جولداۋىنان كەيىن ارتا تۇسكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ۇكىمەتتىڭ 2007-2009 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىندا دا بەيىمدەۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. ورتالىقتاردىڭ مىندەتى كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدى وزدەرى كەلگەن ورتاعا بەيىمدەۋگە، قر ۇكىمەتى بەلگىلەگەن جەڭىلدىكتەرىن، زاڭنامالاردا كورسەتىلگەن قۇقىقتارىن تۇسىندىرۋگە، جۇمىسقا ورنالاسۋىنا، ءتيىستى وقۋ مەن ءبىلىم الۋىنا، جاڭا ومىرگە، جاڭا تۇرمىسقا دايىنداۋعا، تۇرعىندارمەن تەزىرەك قاۋىمداسۋىنا، تۇراقتى مەكەن-جايىن بىرتىندەپ، ساتىلاپ شەشىپ، قۇجاتتارىن تۇگەندەۋگە، ازاماتتىق الۋىن جىلدامداتىپ، جەڭىلدەتۋگە، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە اسا قاجەتتى اقپاراتتار الۋعا، تاعى باسقا دا كومەك جاساۋى ءتيىس بولاتىن. رەسپۋبليكانىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا وسىنى ورىنداۋ باعىتىندا ءىس-شارالار اتقارىلا دا باستادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جۇمىستاردىڭ قارقىنى كوڭىل كونشىتەتىندەي دەڭگەيگە جەتكەن جوق. جوعارىدا ايتىلعان قۇرىلتايدا «ورالمانداردىڭ «تۇگەل-2030» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى، رەسەيدەن كەلگەن ورالمان بيبىگۇل بالتەنوۆا: «بىزدە جەر بار، ءبىز سوعان مالشارۋاشىلىعى كەشەندەرىن، جىلىجايلار... سالار ەدىك. ءيزرايلدىڭ، بەلارۋستىڭ ۇلگىسىمەن اگروقالاشىقتار تۇرعىزۋ كەرەك، بىزدە وسىنداي جوبالار بار»، - دەدى. وسىنداي كەيبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەندەي ماسىلدىق پيعىلدىڭ جۇرناعى دا جوق، ىسكەرلىككە، باستاماشىلدىققا تەزىرەك قولداۋ ءبىلدىرىلىپ جاتسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ازىرگە، ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە ىسكە بەل شەشىپ كىرىسۋدىڭ سيىرقۇيىمشىقتانىپ، سوزىلا بەرەتىن ەسكى ادەتى، جىلجىتپالاۋ سارىندارىنىڭ سالقىنى باتىل قادامدار جاساتپاي وتىرعان سياقتى.

جالپى سىرتتاعى وتانداستارىمىزدى قازاقستاندا ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەۋدى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى سونداعى قازاق قوعامدارىن تارتا وتىرىپ، وتانداستارىمىز تۇراتىن شەت ەلدەردە جۇرگىزە باستاعانى ابزال. شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا جانە ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قونىستانۋ ۇدەرىسىنە جاڭا سەرپىن بەرۋ ءۇشىن ەلگە ورالۋعا نيەتتەنگەن وتانداستارىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىن قازىرگى تۇرعىلىقتى جەرلەرىندە تەرەڭ زەرتتەپ، ولاردىڭ بولاشاقتاعى كوشىنىڭ قايىرلى، كولىكتى بولۋىنا قامقورلىقتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە تىرىسقانىمىز ءجون. ورالعان وتانداستاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ اياسىنداعى قۇقىقتارىن قورعاۋ، شەت ەلدە قالعانداردىڭ ءتىلىن، ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ شارالارىنا قاتىسۋ نەگىزگى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. شەت ەلدەردە جۇمىس ىستەپ تۇرعان بارلىق قازاق مەكتەپتەرىن قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتارمەن، ادەبيەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋ باعىتىندا ارەكەتتەر جاساۋ قاجەت.

قاي ءتىلدى بىلمەگەن نوقايلىق؟

ورالعان وتانداستاردىڭ ورتاعا تەز بەيىمدەلىپ، ەركىن ارالاسا الماۋىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ورىسشاعا جەتىك ەمەستىگى، كەيبىرىنىڭ ءتىپتى ول ءتىلدى بىلمەۋى جانە جاسىراتىنى جوق ورىس ءتىلىن جاقتىرمايتىندار، ونى ۇيرەنگىسى كەلمەيتىندەر دە از ەمەس. ادىلدىگىنە كەلسەك تە، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلگەن جەردە باسقا تىلدەردى ۇيرەنۋ-ۇيرەنبەۋ اركىمنىڭ جەكە شارۋاسى ەمەس پە؟ جىراقتا جۇرگەن باۋىرلارىمىز ءوز انا ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جوعارى قويىپ، ءوز سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرىپتارىنا قاتاڭ ءمان بەرگەندىگىنىڭ ارقاسىندا ءوز ۇلتىن تازا دا تولىق ساقتايتىندىعىن جاقسى تۇسىنەدى جانە انا تىلىنە ەش نارسەنى تەڭگەرمەيدى. قازاقستان - قازاق مەملەكەتى بولعان سوڭ، مۇندا ءىس-قاعازدارىنان باستاپ، بۇكىل تىرشىلىكتىڭ قازاق تىلىندە جۇرگىزىلمەۋىن تۇسىنبەيدى. ءدال وسىنى ايتتى-ايتپادى، ءتۇسىنۋ قيىن-اق. تاۋەلسىزدىكتىڭ 15 جىلىندا ايۋدىڭ دا مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋىنە مۇمكىندىك بولعانىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى دە ايتىپ قالۋعا ءماجبۇر بولۋى تەگىن ەمەس. بەس جىلدان كەيىن دە باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس. جالپى كەڭەستىك داۋىردە ورىن العان ورىسشا بىلمەۋدى نوقاي سانايتىن عادەتتەن ارىلۋىمىز كەرەك. شالا قازاق، دانا قازاق دەپ ءبولىپ، ايتەۋىر بىرەۋىنەن نوقاي جاساعىمىز كەلسە، وندا كەرىسىنشە، ماعان دەسە باسقا 10 ءتىل ءبىلسىن، ناعىز نوقايلار قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار بولىپ شىعادى. ۇلتىن سۇيەتىن ازاماتتار قازاقتىڭ ەشقايسىسىن دا كەمسىتپەيدى. تەك كۇيىنگەننەن انا ءتىلىڭدى ۇيرەن، اينالايىن دەيدى. ولاردىڭ نوقايلىقتارىن مەملەكەتىن سىيلاپ، قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ كەتكەن ورىس وتانداستارىمىز بەتتەرىنە باسىپ، مازاق ەتە باستادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەردىڭ اراسىندا انا ءتىلىن بىلمەگەنىنە قىسىلاتىن ۇياتى بارلارى بار. ولارعا ءىشىڭ جىليدى. ەڭ ماسقاراسى -  سولاردىڭ ۇياتتان ادالارى كوشەلى كوسەم بولۋعا تىرىسىپ، بىردەڭەلەر ايتىپ، ۇيرەتپەك بولادى. تاريحي وتانىمىزدا شەتىن قالعان وسى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە، شەتەلدەن ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ جاڭا ورتاعا ەركىن ارالاسۋىنا ۇلكەن بوگەت بولىپ وتىرعاندار دا وسىلار.

كوپتەگەن ەلگە ورالعان باۋىرلارىمىز انا تىلىندە ەركىن سويلەپ، انا تىلىندە قازاق ەلىندە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىندىعىن سەزىنۋىنەن ارتىق قورلىق جوق دەپ سانايدى. ونىڭ باستى سەبەبى رەسمي ءتىل اتانىپ كەتكەن ورىس ءتىلىنىڭ - قازىرگى تاڭدا شىن مانىندەگى شەت ەل ءتىلىنىڭ - ونە بويى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جولىن كەسىپ كەلە جاتقانى دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان اتا زاڭنان، باسقا دا زاڭنامالاردان ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل ەتكەن، وعان مەملەكەتىك تىلمەن قاتار بىردەي قولدانىلادى دەپ قۇقىق بەرگەن باپتاردى الىپ تاستاۋعا كۇش سالۋدى قالايدى. ونسىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن ءوز تۇعىرىنا بەكىتۋگە جاساعان ارەكەتتەردىڭ ءبارى قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولادى دەپ سانايدى.

جالپى، ەلگە ورالعان جانە ءازىر ورالماعان وتانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى لاتىن حارپىنە كوشۋدى قولدايدى. كەزىندە «كيريلگە» جارلىقپەن ءبىر-اق تۇندە كوشكەن قازاق الەمي اقپارات كەڭىستىگىنىڭ توتە جولى، الەمي اقپارات جەتىستىگىنىڭ بىردەن-ءبىر قۇرالى لاتىن جازۋىنا ءوتۋدى كەشىكتىرىپ جاتىر. ەندەشە شەتەلدەردەگى وتانداستارىمىزبەن قارىم-قاتىناستى كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قازاق ەلىنىڭ عانا ەمەس، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاق الەمىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ كەرەك. لاتىن   حارپىنە ءوتۋ تۇركى الەمىنىڭ ىشكى رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن دە قاجەت. ايتا كەتەيىك، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىگى لاتىن الىپبيىنە ءوتىپ بولدى.

سونداي-اق لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ قازاق ساناسىن وتارسىزداندىرۋ ءۇشىن قاجەت. قازىر ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ قازاق قوعامىنا قالاي جانە قانداي ماقساتتارمەن ەندىرىلگەنى جونىندە بۇرىن جازىلىپ جۇرگەن تولىپ جاتقان دەرەكتەر مەن دايەكتەردى كەلتىرمەي-اق قويايىق. ودان كوزىقاراقتى وقىرماننىڭ حاباردار ەكەنى انىق. مەنىڭ ايتپاعىم: ۇلتتىق سانانى جەرلەپ تاستاۋدى ماقسات ەتكەن كەڭەس بيلىگىنىڭ بەينە ءبىر جالعىز  مۇراگەرى ءبىز سياقتى كيريليتساعا جەلىمشە جابىسىپ ايىرىلماۋعا تىرىسۋىمىز رەسەيگە دە ەرسى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ءتىپتى سول رەسەيدىڭ وزىندە لاتىنعا كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ جۇرگەن ورىس ءتىلىنىڭ مامان-عالىمدارى جەتكىلىكتى. جازۋىن ساقتاعان قىتاي مەن جاپوندار سياقتى جەكەلەگەن ەلدەردىڭ وزىندە عىلىمي-وندىرىستىك ۇدەرىس لاتىن ءحارپى نەگىزىندە دامۋدا. اقپارات پەن ءبىلىمنىڭ باستى كوزى - ينتەرنەت پەن ۇيالى تەلەفون بولىپ وتىرعان زاماندا، قاعازدىڭ ەمەس، ەلەكتروندى وقۋ-قۇرالدار مەن وقۋلىقتاردىڭ، گازەت-جۋرنالداردىڭ، عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ زامانىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جالپى وركەنيەت كوشىنەن قالىپ قويماۋ ءۇشىن دە قاجەت.

كوشى-قون جۇمىستارى دۇرىس ۇيىمداستىرىلىپ، ۇيلەستىرىلىپ وتىر ما؟

سوڭعى 10 جىلدا كوشى-قون جانە دەموگرافيا جونىندەگى اگەنتتىك تاراپ، سودان كەيىن دە كوشى-قون سالاسىمەن اينالىساتىن ورگان ءبىر ەمەس، ەكى رەت وزگەرىپ ۇلگەرىپ، قازىر قر ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ىشىنە ەنىپ كەتكەن كوشى-قون كوميتەتى مەن باسقا دا قۇزىرەتتى بيلىك تارماقتارىنىڭ ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ ماسەلەسىنە بايلانىستى قىرۋار جۇمىستارىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس ءبىر-بىرىمەن ۇيلەستىرىلمەگەن.  مىسالى، كۆوتا بەلگىلەۋ كوشى-قون كوميتەتىنىڭ شارۋاسى بولسا، جەر تەلىمدەرىن بەرۋ جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەردىڭ جۇمىسى، ازاماتتىق بەرۋ ءىسى - ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قارايدى، كۆوتا بەلگىلەۋ وسى مينيسترلىككە باعىناتىن كوشى-قون كوميتەتىنىڭ شارۋاسى. ۆيزا الۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە سابىلادى. الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ماسەلەسى - ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىندا. وسىنشاما كوپ مەكەمەلەردىڭ ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىنى بەلگىلى. وتانداستارىمىز وزگە ەلدەن ءوز ەلىنە قونىستانۋىنان تۋىندايتىن شارۋالارىندا تورەشىلدىك شىرماۋلار اراسىندا دوپشا تەبىلىپ، ابىگەرگە تۇسەدى. وسىنى بولدىرماۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ جانىنان ورالعان وتانداستاردىڭ شارۋاسىنا قاتىستى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى كىرەتىن ۇيلەستىرۋ كەڭەسىن قۇرۋ قاجەت. ەلگە ورالعان باۋىرلارىمىز دۇرىس نيەتتەردىڭ ورىندالۋىنا مۇرىندىق بولۋعا ءتيىس كوشى-قون كوميتەتىنىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى باسشىلىعىنىڭ جۇمىسىندا باستاماشىلىقتىڭ جوقتىعىنا قىنجىلىس بىلدىرە وتىرىپ، ارماندايتىنى: ەلگە ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىمەن اينالىسىپ، ونى ءبىر عانا جەردەن تەز، جيناقى، وڭتايلى شەشۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى دارەجەدە وكىلەتتىگى بار جەكە ءبىر مەملەكەتتىك مەكەمە قۇرىلىپ، ول تىكەلەي ەلباسىنىڭ نازارىندا بولعانى. بۇل قانداستارىمىزدىڭ وزدەرىن قازاقستانىمىزدىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنداي ەلىنىڭ قوجاسى رەتىندەگى جاۋاپتىلىعىن تەزىرەك سەزىنىپ، مەن ەلىمە قارىزىمدى قالاي وتەيمىن دەگەن ابزال ماقساتتى الاڭداماي جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋىنا، قازاقستانىڭ بولاشاعىنا، قازاق مەملەكەتتىگىن ورناتۋعا ءوز ۇلەستەرىن قوسۋعا مۇمكىندىكتەرىن تەزىرەك جۇمساۋعا سەبىن تيگىزەر ەدى.

بۇگىنگى كوتەرگەن ماسەلەلەردى اياقتاي كەلە، وقىرماندار نازارىن تاعى ءبىر جايتكە اۋدارىپ، وي تارازىسىنا سالعانىن قالار ەدىك.

ورالمان با، ورالعان وتانداس پا؟

قازاق ەلىن «ورالمان» دەپ، بايىرعى تۇرعىندار دەپ ءبولۋدى ۇناتپايتىنىمىزدى بايقاتىپ تا الدىق قوي دەيمىن. الەمدەگى قازاقتىڭ جالعىز عانا وتانى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى. «ورالمان» دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ تىلدىك قورىمىزعا زات ەسىم بولىپ ەنىپ كەتكەن. ولار كەزىندە ەلىمە ەشۋاقىتتا ورالمان (ەتىستىك) دەپ كەتكەن جوق. «ورالمان» دەگەن ءسوزدى الىستان كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدى قازاقتىڭ حالىقتىعىنان الىستاتىپ تۇرعان، ولار بەينە ءبىر كىنالىلىكتەن كەتىپ قالىپ، ەندى سول كىناسىن جۋىپ-شايىپ، كىشىرەيىپ كەلىپ جاتقان بۇراتانالار سەكىلدى ەستىلەتىن وعاش ءسوز ساناپ، ونىڭ ورنىنا ەلگە كەلگەن باۋىرلار»، «ورالعان وتانداستار» نەمەسە ءجاي عانا وتانداستار دەپ قولدانىسقا ەنگىزۋگە كۇش سالىپ، ءسويتىپ باۋىرلارىمىزدى باۋىرعا نەگە تارتپايمىز دەۋشىلەر از ەمەس. «ورالعان وتانداستاردىڭ «جاڭا ءومىر» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ كەڭەسى كەزىندە ءوزىنىڭ دايەكتەرى مەن ۋاجدەرىن كەلتىرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك تەرمينكومنان «ورالمان» دەگەن ءسوزدى رەسمي تۇردە قولدانىستان الىپ تاستاۋدى دا سۇراعان. «ورالمان» ءسوزىنىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرگە ەنىپ، ابدەن ءسىڭىستى بولىپ كەتكەنىندىكتەن بۇل ءبىر كۇننىڭ شارۋاسى ەمەس، ارينە.  دەسەكتە، ەرتە مە كەش پە قاتەنى تۇزەۋ كەرەك بولادى. ەلباسى ءوزىنىڭ «انا ءتىلى» (№19, مامىردىڭ 11-ءى - 17-ءى، 2006) ۇلتتىق گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا ىلكى كەزدەگى تەرمينكومنىڭ ۇستىرتتىگىنەن بەكىپ كەتكەن سوزدەردى قايتا قاراعاندى ءجون كورەتىنىن ايتىپ تا قالعان.

«ورالمان» ءسوزى قازاق حالقىنىڭ شەت ەلدەردەگى دياسپورالارى وكىلدەرىنىڭ تاريحي وتانى -قازاقستانعا كەلىپ، ونىڭ ازاماتتىعىن قابىلداعانعا دەيىن عانا ۋاقىتشا بەرىلەتىن مارتەبەسىن انىقتاپ تۇرعان ءسوز. بىراق، ول ءسوز ءباسپاسوز، تەلەديدار، راديو ارقىلى ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتىپ، ەلگە ورالعان قانداسىمىز ءۇشىن ۋاقىتشا ەمەس، ماڭگىلىك جاپسىرىلعان تاڭبا سەكىلدى الدىنان ورالىپ شىعادى دا تۇرادى. اتاجۇرتىمنىڭ ۇرپاعىنىڭ ءبىرىمىن دەپ مويىنداي بىلگەن، مويىنداتا بىلگەن قانداسىمىز ءارى قاراي «ورالمانمىن» دەپ بولىنگىسى كەلمەيدى. جۇرتىنا جەتىپ جىعىلعانداردىڭ كوبىسى وزدەرىنىڭ قازاقي بولمىسىن، ءدىلىن، ءتىلىن، مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ساقتاعان، ەلدەن جىراقتا جۇرگەندە اتامەكەنىم دەپ «اh» ۇرعاندا اۋىزدارىنان جالىن اتقان، وتانىنا تەك قازاعىم دەپ ورالعاندار ەكەنى اقيقات. كىم نە دەسە و دەسىن، ولاردىڭ اراسىندا ۇلتىمىزدىڭ شىرايىن كەتىرىپ جۇرگەندەر جوقتىڭ قاسى. بارلىق كەڭ اۋقىمدى سودىرلار دا، وبىرلار دا، جەبىرلەر دە نەگىزىنەن تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ اراسىنان شىققاندار. الىستان كەلگەن باۋىرلارىمىز ەل تىرلىگىنە ەتەنە ارالاسۋعا تىرىسىپ باعىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بەكىتۋگە قولدارىنان كەلگەنشە ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا.

بيىلعى جىلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولاتىن بولسا، قازاق ەلىنە ۇلى كوشتىڭ باستالعانىنىنىڭ دا 20 جىلدىعىنىڭ قارساڭىندا تۇرمىز. الەمگە تارىداي شاشىراپ كەتكەن قايران قازاقتى وركەنيەت جولىنا تۇسكەن ەرىكتى ەلىمىزگە جيناۋدا جۇرگىزىلىپ وتىرعان مەملەكەتتىك ساياساتتى بۇرىنعىدان دا جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى بىرگە، بىرىگىپ ىسكە اسىرايىق، اعايىن!

ءسىز بەن بىزگە وتانداستارىمىزدىڭ وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالعانىنا قۋانا بەرۋگە جازسىن!

ءسابيت بايدالى،

قر مادەنيەت قايراتكەرى،

جۋرناليست

«اباي-اقپارات»