باتىرحان دارىمبەت : «مەن قاي نارسەگە دە قازاقى كوزقاراسپەن، قازاقى تۇرعىدان قارايمىن»
باتىرحان دارىمبەت - 90-شى جىلدار مەن جاڭا عاسىر باسىنداعى قازاق
دەموكراتياسى تاريحىنىڭ شەجىرەشىسى
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جالىندى كۇرەسكەرى، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارىستارىنىڭ
ءبىرى باتىرحان دارىمبەتتىڭ 60 جىلدىعىنا وراي.
2011 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا باتىرحان دارىمبەت 60 جاسقا تولعان بولار ەدى. ونىڭ الپىس جىلدىعى قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىمەن قاۋىشقانىنا 20 جىل تولۋىمەن دە سايكەس كەلۋى ءجايدان ءجاي ەمەس. سەبەبى ب.دارىمبەتتىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى، تاۋەلسىزدىك جولىنا بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن الاشتىڭ الىبى مۇستافا شوقايدىڭ ءومىر جولىن، ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋگە، ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى. ونىڭ مۇستافا شوقاي اتىنداعى قور قۇرۋى، شوقايدىڭ شەتەلدە ءجۇرىپ شىعارىپ، توقتاپ قالعان «جاس تۇركىستان» جۋرنالىن قايتا جانداندىرىپ شىعارۋى، مۇستافانىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ تۇرىك الەمىن زەرتتەۋدى قولعا الۋى، تۇرىك دۇنيەسى الەمىنىڭ بىرلىگىن ناسيحاتتاۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس-ءتى. باتىرحان ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن م.شوقايمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق، «الاشتىڭ» باسقا الىپتارى - ءاليحان بوكەيحان، ماعجان جۇماباەۆ، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءومىر جولدارىن زەرتتەۋمەن، ولاردىڭ ەڭبەگىن قازاق جۇرتشىلىعىنا جەتكىزۋمەن اينالىستى.
باتىرحان دارىمبەت - 90-شى جىلدار مەن جاڭا عاسىر باسىنداعى قازاق
دەموكراتياسى تاريحىنىڭ شەجىرەشىسى
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جالىندى كۇرەسكەرى، «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارىستارىنىڭ
ءبىرى باتىرحان دارىمبەتتىڭ 60 جىلدىعىنا وراي.
2011 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا باتىرحان دارىمبەت 60 جاسقا تولعان بولار ەدى. ونىڭ الپىس جىلدىعى قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىمەن قاۋىشقانىنا 20 جىل تولۋىمەن دە سايكەس كەلۋى ءجايدان ءجاي ەمەس. سەبەبى ب.دارىمبەتتىڭ ساياسي كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋى تىكەلەي تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى، تاۋەلسىزدىك جولىنا بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتكەن الاشتىڭ الىبى مۇستافا شوقايدىڭ ءومىر جولىن، ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋگە، ناسيحاتتاۋعا بايلانىستى. ونىڭ مۇستافا شوقاي اتىنداعى قور قۇرۋى، شوقايدىڭ شەتەلدە ءجۇرىپ شىعارىپ، توقتاپ قالعان «جاس تۇركىستان» جۋرنالىن قايتا جانداندىرىپ شىعارۋى، مۇستافانىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ تۇرىك الەمىن زەرتتەۋدى قولعا الۋى، تۇرىك دۇنيەسى الەمىنىڭ بىرلىگىن ناسيحاتتاۋى بەكەردەن بەكەر ەمەس-ءتى. باتىرحان ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن م.شوقايمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق، «الاشتىڭ» باسقا الىپتارى - ءاليحان بوكەيحان، ماعجان جۇماباەۆ، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ءومىر جولدارىن زەرتتەۋمەن، ولاردىڭ ەڭبەگىن قازاق جۇرتشىلىعىنا جەتكىزۋمەن اينالىستى.
م.شوقاي مەن ءا.بوكەيحانعا ارنالعان دەرەكتى «قوس بايتەرەك» اتتى ستسەناريدى جازۋدى باستادى، سماعۇل سادۋاقاسۇلىنىڭ ەكى تومدىق شىعارمالارىن شىعارۋعا قاتىستى، م.جۇماباەۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنا ارنالعان كىتاپ جازا باستاعان بولاتىن، بىراق ءبىتىرىپ ۇلگەرە المادى. بۇل جەردە ب.دارىمبەت «الاش» الىپتارىنىڭ ساياسي ءومىرىن ارنايى عىلىمي ەڭبەك ەتىپ جازۋدى، عالىمدىق جولعا ءتۇسۋدى وزىنە ماقسات ەتىپ قويماعان ادام دەر ەدىم. وعان ونىڭ ۋاقىت مۇمكىندىگى دە بولعان جوق، ۋاقىتى وتە تىعىز بولدى. ول وزىنە تاعدىر ولشەپ بەرگەن عۇمىردىڭ ازدىعىن سەزگەندەي وتە قاۋىرت قيمىلداپ، اسىعىس جۇمىس ىستەدى. ول بارىنە ۇلگەرۋگە اسىقتى. 90-جىلداردىڭ باسىندا «ازات» قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋعا بار جان-تانىمەن كىرىستى، دەرەۋ قوزعالىستىڭ ءباسپاسوز ورگانى - «ازات» گازەتىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا كىرىسىپ، ونى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بۇكىل قازاق قاۋىمىنىڭ سۇيىكتى باسىلىمىنا اينالدىردى. بۇل جۇمىسقا «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تىلشىلىگى قىزمەتىن قوسا اتقاردى.
ونىڭ باستى ماقساتى - تاۋەلسىزدىككە قولىن جەتكىزگەن قازاق قاۋىمىنىڭ اراسىندا ساياسي ۇگىت جۇمىسىن جۇرگىزۋ، قازاق قاۋىمىن دەموكراتيالىق ساياسي اعارتۋ جۇمىستارىن اتقارۋ جولىمەن ساياسي ساۋاتتاندىرۋ، بۇرق-سارق قايناعان رەسپۋبليكانىڭ ساياسي-قوعامدىق ومىرىنە ەتەنە ارالاسا وتىرىپ، قوعامنىڭ شىنشىل تاريحىن، شەجىرەسىن كۇندەلىكتى جازىپ وتىرۋ بولدى. باتىرحاننىڭ ايتارى دا، جازارى دا كوپ بولاتىن. ول كوپ دۇنيەنى ايتىپ تا، جازىپ تا ۇلگەردى. قالامىنان شىققان «ازات» قوزعالىسى»، «ەلۋ ماقالا»، «جابايى دەموكراتيا»، «دەموكراتيا مەن اۆتوكراتيا» سياقتى كىتاپتارى سونىڭ ايعاعى. بۇل كىتاپتاردى ەلىمىزدىڭ ساياسي-قوعامدىق ءومىرىنىڭ جىلناماسى، شەجىرەسى دەسە دە بولادى.
مىنە، وسىنداي جاعدايدا بۇگىنگى ەل بيلىگىنىڭ قازاق ەلىنىڭ الىس-جاقىن تاريحىنا دەگەن ۇستانىمى، كوزقاراسى وزگەرمەي كەشەگى كەڭەستىك كوممۋنيستىك ىزبەن جالعاسىپ كەلەدى. بيلىك تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى تاريح كەزەڭدەرىنىڭ بەتتەرىن وزىنە بەيىمدەپ، بۇرمالاي جازىپ، جەكەشەلەندىرىپ الۋعا تىرىسۋدا. ەل ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن باستى تۇلعا رەتىندە ءبىر عانا ادامنىڭ - ەلباسىنىڭ اتى باسىمدىق الىپ بارادى.
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى تاريح بەتتەرىندە التىن ارىپپەن جازىلۋعا ءتيىس 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، «الاش» پەن «الاشوردا» تاقىرىبى، 1917-1920 جىلدارداعى بولشەۆيكتەردىڭ زورلىعىمەن بولعان اشتىق پەن ىندەت قىرعىنى، 1925-30 جىلدارداعى قازاقتى كۇشتەپ وتىرىقشىلداندىرۋ ناۋبەتى، 1930-32 جىلعى ۇلى اشتىق قىرعىنى بۇگىنگى بيلىكتىڭ نازارىنان الىستاپ بارادى. ول وقيعالاردىڭ ورنىن پارلامەنت پەن استانانىڭ، 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ 10 جانە 15 جىلدىقتارى، سودان كەيىنگى جىلدىق مەرەيتويلارى باسۋدا. جىل سايىن وتەتىن 6 شىلدە كۇنگى مەرەيتويلاردى اسقاقتاتىپ اتاپ ءوتۋدىڭ تاساسىندا قالعان تاريح بەتتەرى از ەمەس. مىسالى، تاۋەلسىزدىكتىڭ بيىلعى 20 جىلدىعىمەن قاتار كەلەتىن «جەلتوقساننىڭ» 25 جىلدىعىن، ورال وقيعاسىنىڭ 20 جىلدىعىن، «الاشتىڭ» ءىزباسارلارى «ازات» پەن «جەلتوقساننىڭ» جانە تاعى باسقا ساياسي-قوعامدىق ۇيىمداردىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ەڭبەكتەرىن تاريح شاڭىنا كومۋ نيەتى بايقالادى. بيلىك ولاردىڭ اتتارىن جاڭا بۋىن ۇرپاقتىڭ جادىنان شىعارۋ ماقساتىن ۇستانىپ وتىر.
مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ قاجەت؟ وتپەلى، ءولىارا تاريحي كەزەڭدەردەگى ەل ءومىرىنىڭ قالىپتاسۋ ءىس-قيمىل ارەكەتتەرىنە قاتىسقاندار، وعان تىكەلەي ارالاسقاندار سول كەزدىڭ جىلناماسىن وزدەرى جازىپ وتىرۋى كەرەك. بۇل ورايدا باتىرحان ءوزىنىڭ 2004 جىلى شىققان «دەموكراتيا مەن اۆتوكراتيا» كىتابىنا جازعان كىرىسپە سوزىندە بىلاي دەپ جازعان ەدى: «1991-1992 جىلداردا مەن راديودان سويلەيتىن ءسوزىمدى قاعازعا جازباي تۋرا سويلەي بەرەتىنمىن. جازىپ وتىرۋعا ۋاقىت جوق ەدى. وكىنىشتىسى سول، ەڭ قاۋىرت تا قىزىق كەزەڭدە ايتقان سوزدەرىم اۋاعا ۇشىپ كەتىپ، عايىپ بولدى. 1995 جىلدان باستاپ بۇل اعاتتىقتى تۇزەتىپ، ايتاتىن ءسوزىمدى اۋەلى جازىپ الاتىن بولدىم. كەيىن بۇل جازبالاردى جيناقتاي كەلە زەر سالسام، ولاردا دا ءوز كەزەڭىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى ءسوز بولعان ەكەن. سولاردى جاس ۇرپاققا ساباق بولسىن، ءبىز جىبەرگەن قاتەلىكتەردى ولار قايتالاماسىن، ىرگەسى مىقتى مەملەكەت قۇرسىن دەپ ىرىكتەپ جيناقتاپ، ەڭ تاڭداۋلىسىن ۇسىنىپ وتىرمىن».
باكەڭنىڭ وسى ايتقان كەڭەسى 90-شى جىلدارداعى قازاق دەموكراتياسىنىڭ العاشقى تولقىن وكىلدەرىنە، اتاپ ايتقاندا «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارداگەرلەرىنە دەر كەزىندە ايتىلعان ۇران بولدى. كوپ ۇزاماي «ازاتتىڭ» اقتوبەلىك ارداگەرى نۇرلىباي سيسەنباي «ازات» ازاتتىق جولىندا» دەگەن جانە ورال وقيعاسىنا ارنالعان ەكى كىتاپتى جازسا، ورالدىق ارداگەر ورىنباي جاكىباەۆ «ازاتتىق» اتتى ءۇش تومدىقتى، مەن «ازات پەن امانات»، «ادىلەتقيسسا» اتتى تاريحي-دەرەكتى كىتاپتاردى دۇنيەگە كەلتىردىم.
... 2011 جىلدىڭ قاڭتارىندا الماتىداعى باتىرحاننىڭ پاتەرىندە ونىڭ جارى گۇلشارا جانە ۇلى انۋارمەن داستارحان ۇستىندە اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ باكەڭنەن قالعان قولجازبالار، كۇندەلىكتەر، جول، ءىسساپار جازبالارىن، «ازاتتىق» راديوسىنان بەرىلگەن حابارلاردى جيناق ەتىپ شىعارۋ مىندەتىن موينىما العان ەدىم. جازبالاردى قىزىلورداعا الىپ كەلىپ باتىرحاننىڭ پويىزدا، ۇشاقتا، اۆتوكولىكتە وتىرىپ، تۇرەگەپ، تىزەرلەپ جازعان شيماي-شاتپاقتارىن قاعازعا ءتۇسىرۋدى باستادىم. «شيماي-شاتپاق» دەپ وتىرعانىمدى جۋرناليستيكاعا جاقىن كىسىلەر تۇسىنەر. جۋرناليستەر كوپ جاعدايدا ستەنوگرافيستەر سياقتى جازادى، ءوزىنىڭ جازعانىن ءوزى عانا تۇسىنەدى. «باكە، مىناۋ جازعانىڭ قانداي ءسوز ەدى؟» دەپ سۇراپ الاتىن باتىرحان جوق. جارتى جىلدىق تەر توگۋدىڭ ناتيجەسىندە باتىرحاننىڭ كالليگرافياسىنىڭ ورتاڭ قول مامانىنا اينالدىم. ارينە، بۇل جەردە ايتپاعىم بۇل ەمەس. ەڭ باستىسى، وسى جازبالار ارقىلى باكەڭدى باسقا قىرىنان تانىدىم، جاڭا باتىرحاندى، جاڭا تۇلعانى كوردىم. مىسالى، ب.دارىمبەتتىڭ عالىم ادەبيەتتانۋشى بولعانىن بىلەتىنمىن، بىراق ونىڭ تاماشا كينوسىنشىسى بولعانىن، «ارا» جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى بولعانىن، ساتيرا مەن يۋمور تاقىرىبىنا دا قالام تارتقانىن وسى جولى عانا ءبىلدىم. ونىڭ كينو تاقىرىبىنا جازعان سىن ماتەريالدارى تەك قانا قازاق باسىلىمدارىندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تاجىك، وزبەك باسىلىمدارىندا جارىق كورىپتى. 1983 جىلى تاجىكستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «سادوي شارق» (№10) دەگەن جۋرنالىندا «فيلمباردوري وسوري ادابي» دەگەن كولەمدى ماقالاسى جارىق كورسە، 1986 جىلى وزبەكستاننىڭ «سوۆەت ۋزبەكيستوني» جۋرنالىندا (№ 6) «مۋۆاففاقيات گاروۆي» اتتى ماتەريالى جاريالانعان.
كەيدە ويلايمىن، ەگەر باتىرحان دەموكراتيالىق كۇرەسكەرلىك جولىنا تۇسپەگەن بولسا، ول ءسوز جوق قازاق حالقىنىڭ وي-ساناسىن وياتاتىن، جوعارى دارەجەگە كوتەرەتىن تاماشا ادەبيەتشى نەمەسە سىنشى، اعارتۋشى عالىم بولعان بولار ەدى. ەگەر ول ح1ح عاسىردا تۋىپ ءومىر سۇرگەن بولسا، قازاق ەلىنىڭ ۇلت-ازاتتىق جولىنا ءومىرىن ارناعان ەرجۇرەك باتىرى بولعان بولار ەدى.
جالپى العاندا، باتىرحاننىڭ ايتقان، جازعان تاقىرىپتارىندا نەگىزىنەن تاۋەلسىزدىك، ۇلت-ازاتتىق توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر باسىم. ول شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتىڭ، ۇيعىردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى تاقىرىبىنان باستاپ، اتاپ ايتقاندا وسپان باتىر، قاليبەك حاكىم باتىر جايلى مالىمەتتەردى قازاق وقىرماندارى مەن تىڭدارماندارىنا جەتكىزدى. سونىمەن بىرگە «ازات» قوزعالىسىنىڭ، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ تاريحتارىن ەگجەي-تەگجەيلى جازباق بولىپ كىرىسىپ تە قويعان ەكەن، اتتەڭ ۇلگەرمەپتى.
«ازاتتىق» راديوسىندا ىستەپ جۇرگەندە «ۇكىمەت پەن وپپوزيتسيا»، «وزگەرگەن دۇنيەدەگى ورتالىق ازيا» اتتى ايدارمەن بەرىلەتىن تۇراقتى حابارلاردى ۇيىمداستىرعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ ون جىلدىعىنا ارناپ «تاۋەلسىزدىك تالاپتارى» دەگەن ايدارمەن حابارلار توپتاماسىن بەرىپ تۇرعان.
ونىڭ حابارلارى مەن جازعاندارىنا قاراپ وتىرساڭ ول سوقپاي كەتكەن ساياسي وقيعالار جوقتىڭ قاسى. قازاق-وزبەك شەكاراسى ماسەلەلەرى، باعىس رەسپۋبليكاسى، ورالماندار، قازاق ءالىپبيى مەن لاتىن ءالفاۆيتى، جەر ساتۋ، اۋعان، ءدىن، يسلام قوزعالىسى، وپپوزيتسيا، قازاق-قىتاي، قازاق-ورىس، قازاق-وزبەك قاتىناستارى، بوسقىندار ماسەلەسىنە دەيىن، ودان قالدى تەمىرتاس تىلەۋلەسوۆ، ە.ەرقوجا، ك. اسانوۆ سياقتى جەكە ادامداردىڭ تاعدىرىنا دا نازار اۋدارىپ ايتىپ، جازىپ وتىرعان.
سونىمەن بىرگە، بۇل جيناققا ب.دارىمبەتتىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءىرى ساياسي وقيعا سانالاتىن، قازاق وپپوزيتسياسىنىڭ وكىلى رەتىندە ەكى رەت بيلىك وكىلى ۇ.قارامانوۆپەن تۇسكەن سايلاۋ توڭىرەگىندەگى جاعداياتتار سيپاتتالعان ماتەريالدار ەندى. اتاپ ايتقاندا، 1999 جىلعى سايلاۋ جونىندە جازعان «جابايى دەموكراتيا» كىتابى مەن 2004 جىلعى سايلاۋ بارىسى جايلى «ازات» گازەتىندە جاريالانعان رەپورتاجدار مەن ماتەريالدار كىرگىزىلدى. «قاتەپتى قارانار» دەپ اتالاتىن بۇل كىتاپ قازىر باسپادا، قۇداي قالاسا، شامالى كۇندەردە باكەڭنىڭ جاڭا كىتابى وقىرمانداردىڭ قولىنا تيەدى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، باتىرحان دارىمبەتتىڭ ارتىندا قالدىرعان دۇنيەلەرى وسىمەن ءتامامدالدى دەۋگە بولمايدى. ونىڭ كوپتەگەن ايتقان، جازعان ماتەريالدارى «ازاتتىق» راديوسىنىڭ قورلارىندا، ەلەنبەگەن، زەرتتەلمەگەن ەڭبەكتەرى مەن جازبالارى وتاندىق، شەتەلدىك باسىلىمداردا ءالى دە از ەمەس. ولاردى ىزدەۋ، تابۋ، زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، ولاردى جاڭا ۇرپاق يگىلىگىنە اينالدىرۋ، جاڭا قوعام قۇرىپ جاتقان ءىس-ارەكەتتەرىمىزدە ۇتىمدى پايدالانا ءبىلۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز. ەلۋ ءتورت جىلدىق ءومىرىن تۋعان ەلىنىڭ بۇگىنگى بولاشاعىنا جانقيارلىقپەن ارناپ، «ەلىم-اي!» دەپ ەڭىرەپ وتكەن تاماشا پۋبليتسيست، جۋرناليست، شوقاي جانە ماعجانتانۋشى، ادەبيەتشى، تاريحشى، تۇرىكشىل عالىم، ساياسي كۇرەسكەر، دەموكرات ب.دارىمبەتتىڭ قالامىنان تۋعان اسىل مۇرالاردىڭ ءالى دە ارنايى زەرتتەلەرىنە، ولار جونىندە تالاي ەڭبەكتەر جازىلارىنا سەنىم مول.
ەندى وسى كىتاپتان ءۇزىندى رەتىندە «ب.دارىمبەت ايتقان مارجان وي-پىكىرلەردى» وقۋشىلارىمىزدىڭ نازارىنا ۇسىنامىن.
ساعات ءجۇسىپ
ب.دارىمبەت ايتقان مارجان وي-پىكىرلەر
تاريحتى ميلليوندار جاسايدى. تاريحتى بەلگىلى ءبىر جەكە تۇلعانىڭ اتىنا بايلانىستىرىپ جازۋعا، جەكە ءبىر ادامعا بەيىمدەپ جازۋعا بولمايدى. بۇل اقيقاتتى سول كەزدە، سول ۋاقىتتا، سول كەزەڭدەگى كۋالەردىڭ ءتىرى كەزىندە، ءتىرى كۋالەر ءوز پىكىرىن ايتا الاتىن كەزدە اشىپ ايتۋ كەرەك.
* * *
ادام، ءوزىن شىن مانىندەگى اداممىن دەگەن پەندە، قوعامنان، حالقىنان، ونىڭ تاعدىرىنان بولەك، وزگەشە ءومىر سۇرە المايدى. حالقى قانداي جاعدايدا بولسا، ول دا سونداي جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. حالقى قايىرشى، باسشىلار ميللياردەر بولسا، ول ەلدىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت.
* * *
..عىلىم كانديداتىمىن، قوعام قايراتكەرىمىن، ءجۋرناليستپىن، گازەتتىڭ باس رەداكتورىمىن. ەشتەڭەنى ۋايىمداماسام، حالقىم ءۇشىن جانىم اۋىرماسا، دوكتورلىعىمدى قورعاپ الىپ، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، سولاردىڭ ىڭعايىنا قاراپ جىعىلىپ جۇرسەم، ەندىگى ءبىراز جەرگە بارىپ قالار ەدىم. جوعارى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى ما، مينيستر مە، سول سەكىلدى ءبىر شەندى-شەكپەندى بيلىكتىڭ كرەسلوسىندا شالقايىپ وتىرار ەدىم. ادىلدىك جولىندا كۇرەسەمىن دەپ ونداي دارەجەگە قول جەتكىزە المادىم. بار كىنام - بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگىن ايتىپ، بارشاعا جار سالىپ، جاعاسىنا جارماسقانىم. ادىلدىك، شىندىق جولىندا جۇرگەنىم. بۇل ءۇشىن دە ءوزىمدى باقىتتىمىن دەپ سانايمىن.
* * *
مەن ۇكىمەتكە قارسى ەمەسپىن. بيلىك ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنىم جوق. بىراق، ادىلەتسىزدىگىنە، جەمقورلىققا قارسى كۇرەسپەي، بۇعىپ وتىرا المايمىن.
ءوز حالقىنىڭ قامىن جەپ
قايران قىلماس كىسىنى
اتاماڭىز ادام دەپ
ۇقساسا دا ءمۇسىنى، - دەگەن عوي الىشەر ناۋاي. وسىندايلار كوپ زاماندا، شىنىمدى ايتسام، كىم ەكەنىمىزدى دە بىلمەي قالدىق.
* * *
مەن قاي نارسەگە دە قازاقى كوزقاراسپەن، قازاقى تۇرعىدان قارايمىن. قازاقتىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان قارايمىن. جەر ساتقانعا ءاۋ باستان قارسى بولعانمىن، ساتۋعا دا، جەكە مەنشىككە بەرۋگە دە. ول - بۇكىل قازاققا، قازاقستان حالقىنا ورتاق قازىنا. ونى ساتقانىمىز، جەكە مەنشىككە بەرگەنىمىز جەتىسكەندىك ەمەس. مۇنىڭ اقىرى جاقسىلىققا اپارمايدى. جاماندىققا ۇرىندىرادى. وبال-ساۋابى بۇگىنگى ەلباسى مەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارىنا. قاراپايىم حالىقتىڭ، اسىرەسە قازاقتىڭ تۇك جازىعى جوق. بىراق، جەر ماسەلەسى ۇلكەن داۋدىڭ، بولاشاق قىرعىننىڭ باسى. بۇگىنگى بيلىكتەگىلەر سونى ادەيىلەپ جاساپ وتىر. بۇل سوزىمە قاشان دا جاۋاپ بەرەمىن. بارىنە كونگەن، شىداعان قازاق جەرگە كەلگەندە باس كوتەرسە قاجەت..
* * *
پىكىرى قازاق مۇددەسىنە ساي كەلسە، جاۋىمىزبەن دە ءتىل تابىسۋعا، پىكىرىن گازەت بەتىنە جاريالاۋعا ارلانبايمىز. ال كوزقاراسى قايشى كەلسە... ەڭ جاقىن دوسىمىزبەن دە ات قۇيرىعىن كەسىسەمىز...
* * *
..مەن ۇلتشىل بولعاندا - باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قارسى جۇمىس ىستەپ، ولاردى كەمسىتكەن كەزىم جوق. مەن ەشۋاقىتتا قازاقتان باسقا ۇلت وكىلدەرى قازاقستاننان كەتۋى كەرەك، ولاردى تاريحي ءوز وتانىنا قۋ كەرەك دەگەن ەمەسپىن. مەن قاشان دا ءبىزدىڭ اتامەكەنىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا شاقىردىم، شاقىرۋمەن كەلەمىن. شاقىرا دا بەرەمىن. مەن اركىمدى قازاقتىڭ مۇددەسىن وسى جەردىڭ يەسى رەتىندە ەسكەرۋگە، اياق استى ەتپەۋگە شاقىرامىن. ويتكەنى، قازاق ۇلتىن اللا تاعالا وسى جەردىڭ يەسى ەتىپ جاراتتى. سوندىقتان ەگەر اللاعا شۇكىرشىلىك جاسايتىن بولساق، وسى جەردىڭ بايىرعى تۇرعىنىن، وسى جەرگە سان عاسىرلار بويى يەلىك ەتىپ كەلگەن قازاقتاردى اركىم-اق قۇرمەتتەۋگە، قولداۋعا ءتيىستى دەپ ويلايمىن. حۋ111-ح1ح عاسىرعا دەيىن بۇل جەردە قازاقتان باسقا ۇلت بولعان جوق. ەۋروپالىقتاردى بىلاي قويعاندا، جاقىن كورشىلەرىمىزدىڭ دە تاباندارى تيمەگەن بۇل ۇلى دالاعا. قازاقتار تەك وسى جەردە ءوسىپ ءوندى. وسى جەردى سىرتقى جاۋلاردان قورعادى. وسى جەرگە قالالارىن سالدى. ءوزىنىڭ وركەنيەتىن اكەلدى. ءسويتىپ ادامزاتتىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىنا قازاق حالقى ۇلكەن دارەجەدە ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە، تاريحقا ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ بەرگەن، قوسقان ۇلەسى زور. ونىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە اشىلماي، ايتىلماي، ناسيحاتتالماي جاتىر.
* * *
..ءابۋناسىر ءال-فارابي، شوقان ءۋاليحانوۆ، مۇستافا شوقاي، دۇنيە جۇزىندەگى ۇلى اقىنداردىڭ ەڭ بىرەگەيى اباي.. وسىنداي ءتورت تۇلعاسى بار ۇلت جەر بەتىندەگى وركەنيەتكە ۇلەس قوستىم دەۋگە ابدەن قاقىسى بار. بۇلارداي ماقتانىش ەتەر جالعىز تۇلعاسى جوق قانشا ۇلت بار جەر بەتىندە. سوندىقتان ۇلى بابالارىمىزدى، ۇلىلارىمىزدى، سولاردى ومىرگە اكەلگەن ۇلتىمىزدى ماقتانىش ەتىپ، ونى سۇيگەنى ءۇشىن مەنى ۇلتشىلسىڭ دەۋگە ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق دەپ بىلەمىن. ءبىز ۇلتشىلدىقتان ەمەس، ۇلتسىزدىقتان سورلاپ اۋزىمىز كۇيىپ جۇرگەن حالىقپىز.
* * *
..دۇنيەدە ۇلت ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتى الماستىراتىن ەشنارسە جوق ەكەنىن ايقىن سەزىنۋىمىز قاجەت.
* * *
..جەر بەتىندەگى نەگىزگى ينفورماتسيالىق ورتالىقتاردا ءوز وكىلدەرى بولماعان قازاقستان اقپاراتتىق قۇرالدارىنىڭ شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى مۇمكىن ەمەس.
* * *
پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ قازاقتىڭ بيزنەس وكىلدەرىنە: «سەندەردىڭ ءبارىڭ دە قىلمىسكەرسىڭدەر، مەن سەندەردىڭ قىلمىستارىڭدى تولىق بىلەمىن. كەز كەلگەن ۋاقىتتا قولدارىڭنان ۇستاپ، سوتقا تاپسىرامىن» دەدى. قىلمىسكەرلەردىڭ قىلمىسىن كورە وتىرىپ، ولاردى قىلمىستىق جازاعا تارتپاعان لاۋازىم يەسىنىڭ دە سول قىلمىسكەرلەردەن قاي جەرى ارتىق.
* * *
ساياسي وپپوزيتسيالىق كۇرەسكە ادام بالاسى كەزدەيسوق كەلمەيدى. بىرەۋلەر ءوزىنىڭ ىشكى وي-تولعانىمىنان، قوعامدىق كوزقاراستاردىڭ تىكەلەي اسەر ەتۋىنەن كەلەدى. بۇنداي ادام سانالى تۇردە ءوزىنىڭ ومىرلىك مۇراتى رەتىندە وپپوزيتسيالىق كۇرەستى تاڭداپ الادى. وپپوزيتسيالىق توپتىڭ ەكىنشى ءبىر وكىلدەرى - ولاردىڭ ساياسي كۇرەسكە تۇسۋىنە ءبىر جاعداي تۇرتكى بولادى. ياعني، بۇنداي ادامدار بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ نە بولماسا اينالاسىندا قالىپتاسقان جاعدايدىڭ اسەرىمەن وسىناۋ كۇردەلى دە مازاسىز جولعا تۇسەدى.
«اباي-اقپارات»
