مۇقاعالي ماقاتاەۆ: «قازاقتىڭ اشۋىمەن ويناماۋ كەرەك»

ەسبول ءومىرجانوۆ. مۇقاعاليدىڭ مەملەكەتشىلدىگى

حح عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ورىن العان رەپرەسسيا، ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىننەن سوڭ قازاق زيالىلارى ءوز ساياسي-قۇقىقتىق ۇستانىمدارىن اشىق جاريالاماسا دا مۇمكىندىگىنشە ءارتۇرلى جولدارمەن وقىرمانعا جەتكىزۋگە تالپىنىس جاساپ وتىرعان دەپ ايتۋعا باتىلىمىز جەتەدى. كوپتەگەن قازاق زيالىلارى كەڭەستىك زاماننىڭ جاقسىلىعىن عانا جاريالايتىن قاتال تسەنزۋراعا قاراماستان ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى ءوز پايىمدارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، سول كەزدە جاريالاي الماسا دا بولاشاققا امانات ەتىپ قالدىردى. كەيبىرى شىعارمشىلىقتا ويدى استارلاپ جەتكىزۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن پايدالانىپ شىنايى پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ال ەندى بىرەۋلەرى ەشتەڭەدەن تايسالماستان اقيقاتتى ايتا الدى. جالپى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستار جايلى ءسوز قوزعالعان كەزدە سول داۋىردەگى اقىن-جازۋشىلاردى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بارلىق كەزدەردە دە اقىن-جازۋشىلار ءوز ءداۋىرىنىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى، سول كەزەڭنىڭ سيپاتىن وزدەرىنشە شىعارمالارىندا بەرە ءبىلدى. بيىلعى جىلى 80 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاعان اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ تا ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ جايلى، ونىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن جىبەرگەن ولقىلىقتارى تۋرالى ءوز شىعارمالارىندا تۇشىمدى اقپار بەرە الدى.

«ەي، باۋىرىم!

نەگە سونشا مۇڭايدىڭ؟

 

مۇقاعالي ماقاتاەۆ: «قازاقتىڭ اشۋىمەن ويناماۋ كەرەك»

ەسبول ءومىرجانوۆ. مۇقاعاليدىڭ مەملەكەتشىلدىگى

حح عاسىردىڭ باستاپقى كەزەڭىندە ورىن العان رەپرەسسيا، ءتۇرلى قۋعىن-سۇرگىننەن سوڭ قازاق زيالىلارى ءوز ساياسي-قۇقىقتىق ۇستانىمدارىن اشىق جاريالاماسا دا مۇمكىندىگىنشە ءارتۇرلى جولدارمەن وقىرمانعا جەتكىزۋگە تالپىنىس جاساپ وتىرعان دەپ ايتۋعا باتىلىمىز جەتەدى. كوپتەگەن قازاق زيالىلارى كەڭەستىك زاماننىڭ جاقسىلىعىن عانا جاريالايتىن قاتال تسەنزۋراعا قاراماستان ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنداعى ءوز پايىمدارىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، سول كەزدە جاريالاي الماسا دا بولاشاققا امانات ەتىپ قالدىردى. كەيبىرى شىعارمشىلىقتا ويدى استارلاپ جەتكىزۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن پايدالانىپ شىنايى پىكىرلەرى مەن كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. ال ەندى بىرەۋلەرى ەشتەڭەدەن تايسالماستان اقيقاتتى ايتا الدى. جالپى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستار جايلى ءسوز قوزعالعان كەزدە سول داۋىردەگى اقىن-جازۋشىلاردى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بارلىق كەزدەردە دە اقىن-جازۋشىلار ءوز ءداۋىرىنىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى، سول كەزەڭنىڭ سيپاتىن وزدەرىنشە شىعارمالارىندا بەرە ءبىلدى. بيىلعى جىلى 80 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاعان اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ تا ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ جايلى، ونىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرى مەن جىبەرگەن ولقىلىقتارى تۋرالى ءوز شىعارمالارىندا تۇشىمدى اقپار بەرە الدى.

«ەي، باۋىرىم!

نەگە سونشا مۇڭايدىڭ؟

مەن مۇڭايسام، سەنەن بەتەر جىلايمىن.

كوپ ويلانىپ، از كۇرسىنگەن حالقىما،

قارايمىن دا،

قايراتتانام، شىدايمىن» (9,02,1976) - دەپ جىرلاعان اقىننىڭ شىعارمالارىنا قاراپ ونىڭ دا ءوزىن قورشاعان ورتا مەن سول كەزدەگى مەملەكەتتەگى ساياسات پەن يدەولوگيا جايلى دەربەس پىكىرىنىڭ بولعاندىعىن اڭعارۋعا بولادى. ياعني، ءبىز مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق كوزقاراستارىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى ونىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەگى مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قۇبىلىستارعا قاتىستى دەربەس كوزقاراستا بولعانىن العا تارتقىمىز كەلەدى. اقىننىڭ ءوزى دە بۇل تۋراسىندا ويىن كەلەسىدەي ساباقتاعان ەدى: «شىنايى شىن اقىن - ءوز حالقىنىڭ شاتتانسا شاتتىعى مەن قۋانىشى، جىلاسا كوكىرەك شەرى مەن كوزىنىڭ جاسى. وسىدان بارىپ ونىڭ ازاماتتىعى دا، اقىندىعى دا ساراپقا تۇسپەك» [1, 199 ب].

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، مۇقاعالي ماقاتاەۆ اقىن رەتىندە ءوزىن قورشاعان ورتانىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن وندا كەزدەسەتىن جايلاردى تەرەڭىنە ۇڭىلە وتىرىپ جىرلادى. ول ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعام ءومىرى مەن مەملەكەتتىلىك تۋراسىندا قالام تارتۋدىڭ جاقتاۋشىسى بولدى. زەينوللا شۇكىروۆكە جازعان حاتىندا (15 مارت 1964 جىل) ول قازاق پوەززياسىنداعى ولقى تۇستار جايلى ايتا كەلە ءوز ويىن كەلەسىدەي جالعاستىرعان:  «بىزدەگى تاعى ءبىر اۋرۋ - الەۋمەتتىك، قوعامدىق تاقىرىپتارعا بارعاندا الدىمىزدا تۇرعان شىڭ-جارتاسقا ورمەلەپ شىعۋدان گورى اينالىپ وتۋگە تىرىسامىز. ونىڭ كۇنگەي جاعىنان توبەسىنە شىعىپ الامىز دا كوكىرەك قاعىپ، ۋرالايمىز. ال وعان شىعۋ ءۇشىن قارمانعان، جول-جونەكەي قيىنشىلىقتار بىزگە بارماعىن شىعارىپ قالا بەرەدى» [2, 37-38 بب.].

1956 جىلى اقىن قازمۋ-دىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە قابىلدانىپ، وندا ءبىر جىل ءبىلىم الادى. اقىننىڭ زاڭ پاندەرىن اسا ىقىلاسپەن وقىپ، جاقسى باعامەن سەسسيانى جاپقانى جايلى ونىڭ سول كەزدەگى كۋرستاستارى دا جاعىمدى ەستەلىك قالدىرعان ەدى (ت.قاۋپىنبايۇلى. مۇقاعالي زاڭعا نەگە قۇشتار بولدى ەكەن؟ جەتىسۋ، 20.01.1998 ج.). بىزدىڭشە، مۇقاعالي زاڭگەر ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الۋ بارىسىندا مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قۇبىلىستاردى جەتە ءتۇسىنىپ، وندا كەزدەسەتىن ماسەلەلەردى دە كورە ءبىلدى دەۋگە بولاتىن سياقتى. سودان دا بولار مۇقاعالي پوەزياسىندا وتان تاقىرىبىنداعى ولەڭدەر كوپتەپ سانالادى، وتاننىڭ قادىرىنە جەتە ءبىلۋ مەن وعان ادال قىزمەت ەتۋ ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ باستى يدەياسى بولدى. مۇقاعالي وتانشىلدىقتى تۋ ەتىپ كوتەردى، ادامداردى وتاندى سۇيۋگە ۇندەدى، وتاندى ءسۇيۋدى تەك ءسوز جۇزىندە قالدىرماۋ قاجەتتىگىن العا تارتى. «وڭاي ءسوز عوي وتاندى سۇيەم» دەگەن ولەڭىندە وتانعا دەگەن سەزىمدى تەك سوزبەن ەمەس، ىسپەن دالەلدەۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، جالعاندىقتان ساقتاندىردى.

«...وڭاي ءسوز عوي «وتاندى سۇيەم» دەگەن،

ءىس تىنبايدى «جانامىن، كۇيەممەنەن»...

وگەي اكە ەمەس قوي وتان دەگەن،

وتاندى مەن اتامداي يەمدەنەم».

 

وتان جايلى ويىن «ءۇش باقىتىم» ولەڭىندە دە كەڭىنەن تاراتا ءبىلدى، ادامنىڭ باستى باقىتىنىڭ ءبىرى وتانى ەكەندىگىن قايتارا ەسكە سالدى.

 

«باقىتىم بار ءۇشىنشى - وتان دەگەن،

قۇداي دەگەن كىم دەسە، وتان دەر ەم!

...وتى سونگەن جالعاندا جان بارسىڭ با؟

ويلانباي-اق كەل داعى وت ال مەنەن».

وتاندى ءسۇيۋ تۇتاستىقتى تالاپ ەتەتىندىگىن تۇسىنگەندىكتەن ول ءوز ويىن كەلەسىدەي ساباقتايدى:

«بار جاندىگىن سۇيەمىن قىبىرلاعان،

ءبارى ماعان وتان دەپ سىبىرلاعان.

جانىم مەنىڭ،

كەۋدەمدى جارىپ شىق تا،

بوزتورعايى بول، ونىڭ شىرىلداعان!»

رەۆوليۋتسيا، سوتسياليزم مۇراتتارى تاقىرىپتارىنا اقىن كوپتەگەن شىعارمالارىن ارنادى. اقىننىڭ كەڭەستىك يدەولوگياعا قاتىسى جايلى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر (ب.الدامجاروۆ. «وتىرساڭ - وپاق، تۇرساڭ -سوپاقتىڭ» كەرى...جۇلدىز، №2, 2005 -.) بىراق، اقيقاتى اقىننىڭ سول كەزەڭدەگى ساياساتتان تىس قالماعاندىعى. اقىن سوعىس تاقىرىبىن، سوعىس كەزىندەگى اۋىل تىرشىلىگىن وزىندىك ەرەكشەلىكپەن جىرلادى. ول جايلى اقىننىڭ زامانداستارى دا جوعارى باعالارىن بەردى. «سوعىس جىلدارىنداعى اۋىل ءومىرىن، اۋىلدىڭ قايعى-قاسىرەتىن قازاقتا مۇقاعاليداي جەرىنە جەتكىزىپ جىرلاعان اقىن جوق دەسەم، مەن قاتەلەسپەيمىن» (ت.مولداعاليەۆ مۇقاعالي جايلى ەستەلىك).

«چيلي - شۋاعىم مەنىڭ» پوەماسىن جازۋ ارقىلى اقىن عالامدىق ماسەلەلەرگە دە ءوز ءۇنىن قوسا ءبىلدى، بۇل پوەما دا اقىننىڭ تالانتىنا باس يۋشىلەر تاراپىنان جوعارى باعانى يەلەندى. «پلانەتا تىنىسىن، حح عاسىردىڭ ءدۇبىرى مەن دۇربەلەڭىن شىنايى جىرلاي ءبىلۋ كوپ اقىندارعا تىزگىنىن ۇستاتا قويمايدى. مۇندايدا كوپشىلىگىمىز فاكتىنىڭ توڭىرەگىندە، پلاكاتشىل ۇراننىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويامىز. گەنريح گەينە ايتقانداي، جۇرەكتەن وتكىزە ءبىلۋ جەتىسپەيدى. سوندىقتان با حالىقارالىق جاعدايلاردىڭ وتكىر، ءزارۋ، كوكەيكەستى پروبلمالارىن جىرلاعان «چيلي - شۋاعىم مەنىڭ» ءتارىزدى پوەمالار سوڭعى كەزدە پوەززيامىزدا جوقتىڭ قاسى» [3, 11 ب. ].

مۇقاعالي كەڭەستىك ءداۋىردىڭ پەرزەنتى، سوندىقتان دا ول ءوز ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنە دەيىن سول كەڭەستىك يدەولوگيانى ماداقتاپ، ونىڭ ارتىقشىلىقتارىن دارىپتەدى جانە ول ءۇشىن اقىندى جازعىرۋدىڭ ورنى جوق. بۇل جايلى اقىننىڭ ءوزىنىڭ پىكىرى وتە ورنىقتى بولعان. «اقىن دا - قوعام قايراتكەرى. بەگىلى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ، ونىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعاسىن، اقىن سول ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتاعا الدىمەن قىزمەت ەتۋگە مىندەتتى. سول قوعامنىڭ بيىك پاراساتى مەن سول قوعامعا رۋح بەرۋشى، قوزعاۋشى كۇشى بولىپ وتىرعان جارقىن يدەيانى جان سالا قورعاۋعا مىندەتتى. ول - ءبىزدىڭ سوۆەتتىك ءداۋىر. ول يدەيا - ماركسيزم-لەنينيزم يدەياسى، كوممۋنيستىك يدەيا. دەمەك، ءبىزدىڭ تالانتىمىزدىڭ تۇعىرى، جىرىمىزدىڭ ارقاۋى - كوممۋنيستىك ينتەرناتسيوناليزم، سوۆەتتىك بولمىس پەن تۇرمىس. قانداي دا تاقىرىپتى جىرلامايىق، ونىڭ توعىسار ارناسى - سوتسياليستىك رەاليزم» [1, 216 ب].

مۇقاعالي ينتەرناتسيوناليستىك رۋحتا تاربيەلەنگەنىمەن ونىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا دەگەن كوزقاراسى دەربەس قالپىندا قالدى. ول ينتەرناتسيوناليستىك ورتادا ءجۇرىپ تۋعان ءتىلىنىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ساقتالۋىنىڭ جاقتاۋشىسى بولدى، جاستاردى ءوز ءتىلىن قۇرمەتتەۋگە شاقىردى. ءتىلدى ۇلتتىڭ باقىتى دەپ جىر ارنادى:

 

«ال ەكىنشى باقىتىم - ءتىلىم مەنىڭ،

تاس جۇرەكتى تىلىممەن تىلىمدەدىم.

كەي-كەيدە دۇنيەدەن تۇڭىلسەم دە

قاسيەتتى تىلىمنەن تۇڭىلمەدىم».

كەڭەستىك ساياساتتىڭ باستى قۇرالدارىنىڭ ءبىرى اتەيزم يدەياسى بولعانى بارشاعا ءمالىم، كەڭەستىك زاماننىڭ ۇرپاقتارى وسى اتەيستىك ۇرانعا ەلگىپ ءوز دىنىنەن بەزىندى، اللانىڭ بار ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىردى. جاسىنان كەڭەستىك رۋحتا تاربيە العانىمەن مۇقاعالي ءدىن، ءتىل، ءدىل سەكىلدى ادامنىڭ ءۇش تۇعىرلى قۇندىلىقتارىنان استە باس تارتقان ەمەس. اقىن ءوزى مۇشە بولعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بيلەتىنەن وعان سالعىرت قاراعانى ءۇشىن ايىرىلىپ قالسا دا ءوزىنىڭ اتا دىنىنەن ەشقاشان دا باس تارتقان ەمەس. «جانى جارالى بولىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ ىشىندە جالعىزسىراپ، سەرگەلدەڭدە جۇرگەندە تۇلا بويىنا، تابيعي بولمىسىمەن ەنگەن مۇسىلماندىق نۇرىن شاشپاي-توكپەي ساقتاپ، ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءدىن تۋرالى ءوزىنىڭ فورمۋلاسىن ۇسىندى، ول ءدىندى عىلىمنىڭ اناسى دەگەن دانالىقتىڭ ۇلگىسى ەدى» [10, 90 ب]

اقىننىڭ ەلگە بارعاندا زيراتتارعا سوعىپ ارۋاقتارعا قۇران باعىشتايتىندىعىن ونىڭ جارى لاشىن ءازىمجانوۆا دا ءوز ەستەلىكتەرىندە ايتىپ كەتكەن بولاتىن. اناسى ناعيمان ءوزىنىڭ كەزەكتى ەستەلىگىندە بالاسىنىڭ بىردە وزىنە «شەشە، امان بولسام، سەنى ءالى مەككە، مەدينەگە اپارىپ قايتام. الاي-بۇلاي بوپ كەتسەڭ، سول قاسيەتتى مەكەنگە جەرلەيمىن. قاسيەتتى ساپارعا توتەپ بەرسەڭ، قايتىپ اكەپ، ءوز ورتاڭدا «قاجى اپا» اتاندىرامىن» دەگەنىن ەسكە العان ەكەن [8, 36 ب.]. ءتىپتى ول اللانىڭ اق ءدىنى جايلى ولەڭدەر جازىپ، ولاردى بولاشاققا امانات ەتىپ قالدىرعان ەدى، سول ولەڭدەردىڭ ءبىر توبى سەگىزىنشى اقپان 1991 جىلى «جاريالانباعان جىرلار» دەگەن تاقىرىپپەن «لەنينشىل جاس» گازەتىندە باسىلىپ شىققان بولاتىن. وسى ولەڭدەردىڭ ىشىندە ەرەكشە نازار اۋدارتاتىنى 21 شىلدە 1970 جىلى جازىلعان «بۇكىل دۇنيە مۇسىلماندارىنا حات» ولەڭى.

«قايماعى بۇزىلماعان قايران ءدىنىم،

قايماعىڭ بىت-شىت بولدى قايدان بۇگىن!!

قۇبىلاعا بەت الىپ، قول قۋسىرىپ،

ساجدەگە باس قوياتىن قايدا كۇنىم؟

 

ساتپايمىن، ساتقان ەمەن ءدىنىمدى مەن،

ولمەيتىن، وشپەيتۇعىن كۇنىن بىلەم.

تاپپايتىن كۇندە تىنىم، تۇندە تىنىم،

مۇسىلمان مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتىمىن.

 

ءبارى راس ايتقانىنىڭ اق اللامنىڭ،

قۇم مەنەن توپىراقتان جارالعانمىن.

قۇدايدىڭ قۇلىمىن مەن - مۇسىلمانمىن،

دەنەمدە ءتۇيىرى جوق ارام قاننىڭ،

اقيقاتىن اڭسايمىن اق ارماننىڭ.

 

قانى اققان، قايران مەنىڭ مۇسىلمانىم،

وسى ما ەكى ورتادا قىسىلعانىڭ؟!

بەيىشتىڭ اق قاناتتى اق قۇستارىن

ايىرىپ، ۇياسىنان ۇشىرعانىڭ.»

ماتەرياليستىك تەوريا شەگىندە ءبىلىم العان اقىن ول كەزدەگى دارۆينيزم ءىلىمىن جوققا شىعارىپ، ونى مۇلدە مويىندامايتىندىعىن بىلدىرەدى. وسى ولەڭى ارقىلى اقىن ءوزىنىڭ اتا دىنىنە بەرىكتىگىن عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان قاۋىمى ءۇشىن جانى اۋىرىپ، مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىندىعىن ايتىپ كەتكەن بولاتىن.

اقىننىڭ ءوزى سۇرگەن كەزەڭنىڭ ساياساتى بويىنشا جادىدان شىعۋى ءتيىس ۇلتتىق تاريحتى، ونداعى تاريحي تۇلعالاردى جاقسى ءبىلىپ قانا قويماي، ءوز ءتول تاريحىنا ولەڭمەن ۇلەس قوسۋى ونىڭ سول كەزدەگى بيلىكتەن تايسالماعاندىعى دەپ بىلەمىز. 1971 جىلى جازىلعان «رايىمبەك! رايىمبەك!» داستانى 1981 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ 26-28 قاراشا كۇندەرىندەگى ءۇش سانىندا قاتار جاريالانادى. «رايىمبەك! رايىمبەك!» پوەماسىندا اقىن تەك رايىمبەك باتىردىڭ بەينەسىن عانا جاساپ قويماي، سول كەزدەگى قازاقتىڭ باسىنا تونگەن اۋىر كۇندەردى جانە ونىڭ سەبەپتەرىن ءوز بەتىنشە باياندايدى، قازاقتىڭ وزگەلەردىڭ بودانى بولۋىنىڭ قاسىرەتىن سيپاتتاپ پوەما سوڭىن كەلەسىدەي جولدارمەن اياقتايدى:

«ءوزىڭنىڭ تۇرماعاسىن ۋسىڭدا،

ءوز جەرىڭ وزىڭە جات، قۇرىسىن دا!..

جەر شەتىمەن شەكاراڭ شەكتەلسە عوي.

جاتسا عوي الىپ مۇحيت شىعىسىندا.

...جالعاننىڭ جارتىسىنداي مىناۋ ولكەڭ

كىم ءبىلسىن، سورىڭ با الدە ىرىسىڭ با؟!

 

پايدالانىپ بىلىعىڭ-شىلىعىڭدى،

جاۋىڭ كەپ شىرىلداتتى شىبىنىڭدى.

جاۋ دا، ءوزىڭ دە لاستاپ تۇنىعىڭدى،

جاياۋ ۇستاپ قولىڭا قۇرىعىڭدى،

قايدا بوسىپ باراسىڭ، قايدا، قايدا؟

اقتابان شۇبىرىندى!

اقتابان شۇبىرىندى!!!

اقتابان شۇبىرىندى!!!

 

...بوسا بەرگەن.

ارتىنا قاراماعان.

وزىنە جات ءوز جەرىن ارالاعان،

تاۋ قۋىسى، وزەندى ساعالاعان.

ءبىرى بارىپ قۇل بولىپ حيۋاعا،

ەكىنشىسى ورىستى پانالاعان». (1971)

كوزى اشىق، ءوز وتانىنا دەگەن سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسپەگەن ازامات رەتىندە ونىڭ كوممۋنيستىك پارتيا مەن كەڭەستىك يدەالدار تۋراسىنداعى شىعارمالارى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن كوزگە تۇسەدى. «كەڭەستىك زاماننىڭ يدەولوگياسىنىڭ شىڭى - ماركيزم-لەنينيزم بولاتىن. ال مۇنى مۇقاعالي سارقىپ وقىدى. «كاپيتالدى» باقايشاعىنا شەيىن تالداي ءبىلدى. ءسويتىپ ول «ماۆر»، «يليچ»، «بولشەۆيكتەر» اتالاتىن داستاندارىن جازدى. بۇل ءوزى بۇعان دەيىن دە اركىمدەر جىرلاپ، ابدەن قاساڭ تارتقان تاقىرىپ بولاتىن. سوعان قاراماستان مۇقاعالي ءوز سوقپاعىمەن جارق ەتكىزىپ الىپ شىقتى» [5, 17 ب.]. مۇقاعاليدىڭ اكەسى العاش قۇرىلعان كولحوزداردىڭ باسشىسى بولىپ، كەيىننەن وتان سوعىسىندا قازا بولسا، ءوزى كوزىن اشقاننان باستاپ كوممۋنيستىك پارتيا ۇسىنعان يدەولوگيا نارىمەن سۋسىنداعان ونىڭ سوتسياليزم يدەالدارى جايلى جىرلاماۋى مۇمكىن دە ەمەس ەدى. العاشقى كەزدەگى جىرلارىندا كەڭەستىك ساياساتتىڭ ىشكى مانىنە ۇڭىلۋدەن اۋلاق بولسا كەيىنگى جىرلارىندا سوتسياليزم يدەالدارى مەن كەڭەستىك بيلىكتىڭ ۇستانىمدارىنىڭ ارا جىگىن اجىراتا العاندىعىنا كۋا بولامىز. كوزى اشىق ادام رەتىندە مۇقاعالي دا كەڭەستىك ساياساتتىڭ كەمشىن تۇستارىن كورە ءبىلدى، ءوز قولىنان كەلەر ەشتەڭە بولماسىن تۇسىنگەندىكتەن ول ءوز ولەڭدەرىندە سول زاماننىڭ شىندىعىن استارلاپ بولسا دا كورسەتۋگە تىرىستى. «حالقىما حات» ولەڭىندە ول سول كەزدەگى ءومىردىڭ شىندىعىن ناقتى كورسەتە ءبىلدى، ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ بوياما ۇراندار استىندا سول باياعىشا ەزىلۋشى بۇراتانا قالپىندا قالعانىن تۇسىنگەنىن جەتكىزدى.

«اجىراتسام دەپ ەدىم اق، قارانى

ىلعي كورەم ەزۋ مەن تاپتاعاندى

كۇيزەلىپ تاڭ اتقانشا تاڭدى كۇتەم

ويپىرماي، تاڭنىڭ ءوزى قاپ-قاراڭعى!»

جالپى، اقىن تۆورچەستۆوسىنا كوز جىبەرە وتىرىپ، ونىڭ ءومىرىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە، جاستىق كەزەڭىندە وزگەلەر سەكىلدى ءوزىن تاربيەلەگەن كەڭەستىك ساياساتقا قۇلاي بەرىلىپ، ونىڭ بولاشاعىنا سەنگەندىگىن بايقايمىز. ال، ەسەيىپ، كەمەلدەنگەن شاعىندا ءوزى سەنگەن كەڭەستىك ساياساتقا كۇمانمەن قاراپ، ءوز ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا الاڭداعانىن كورۋگە بولادى. مەنىڭ ماقساتىم ولەڭىندە اقىن ءوز باسىنداعى ەكىگە بولىنۋشىلىكتى مويىندايدى، ءسويتىپ، ءوزىنىڭ العاشقى كەزدەرگى جىرلارىنداعى ۇستانىمدارىنىڭ وزىنە شىن مانىندە جات ەكەندىگىن جاريالايدى.

«تىپتەن دە مەن ەمەس-ءتى،

«مەن» دەگەنىم،

سەندىرمەيمىن،

سەنبەڭدەر سەنبەگەنىڭ.

باسقانىڭ جانى-سىرىن ۇعۋ ءۇشىن،

ءوزىمدى زەرتتەگەندى ءجون كورەمىن». (12, 02, 1976)

ءوز كۇندەلىگىندە اقىن 31 قاڭتار 1975 جىلى ءوزىنىڭ ءومىرى جايلى اششى شىندىقتى كەلەسىدەي باياندايدى: «جەتىسپەۋشىلىكتە تۋىپ جانە ۇنەمى جەتىسپەۋشىلىكتە ءومىر ءسۇرۋ قانداي وكىنىشتى. ەگەر بالا، بوزبالا كەزىمدى ەسىمە السام، سۇمدىق ۇرەيلەنەم، قاتتى جابىرلەنەم. بۇكىل جاستىق شاعىم مەنىڭ وزىمە سوقپاي ءوتىپ كەتكەن. سانامدا تيتىمدەي ءبىر قۋانىشتىڭ ءىزىن قالدىرعان، ەڭ قۇرىسا، ءبىر كۇنىمدى ەسىمە تۇسىرە المايمىن. مەن بۇل جارىق دۇنيەگە كەلگەلى، مىنە، قىرىق ءتورتىنشى جىلعا اياق باسىپ بارادى ەكەن، بار ءومىرىمنىڭ قور، جيىركەنىشتى بولىپ كورىنەتىنى سونشالىق، كەيدە ءبارىن دە ءوز ىرقىممەن-اق قيىپ كەتە سالعىم كەلەدى...»[9, 43 ب]. ەگەر ول بۇرىنعىشا سوتسياليزم يدەالدارىنا بەرىك بولسا ومىرىنە بۇل تۇرعىدان قاراماس ەدى، مۇنشالىقتى ومىردەن تۇڭىلمەس تە ەدى. بۇل جولداردان اقىننىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭدى تولىقتاي تەرىستەپ، ونىڭ ادامدارعا جاقسىلىق سىيلاي الماعاندىعىن تۇسىنگەندىگىن كورۋگە بولادى.

مۇقاعاليدىڭ «قازاق ادەبيەت» گازەتىندە 14. 06. 1969 جىلى جاريالانعان جىرلارىنا قاتىستى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارماسى سەكرەتارياتىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس ولاردى وسى گازەت بەتىنە جاريالاعان گازەت باسشىلارىنا گازەتكە باراتىن ماتەريالدارعا جاۋاپسىز قاراعاندىعى ءۇشىن ەسكەرتۋ جاريالانعان ەدى. قاۋلىدا «م.ماقاتاەۆتىڭ جاريالانعان ولەڭدەرىندە كۇڭگىرت، كومەسكى ويلار، جۇمباق، جۇتاڭ جولدار بارشىلىق. اقىن ءومىردىڭ سان الۋان سىرىن استارلاپ جىرلايمىن دەپ وتىرىپ، جەكە ادامنىڭ باسىندا كەزدەسەتىن كۇيرەكتىلىك، كۇيبەڭ سارىنعا بوي ۇرىپ كەتكەن» دەگەن پىكىر بەرىلگەن [6, 26 ب]. مۇنداي جاعدايدا ءوز ويىن اشىق ايتۋ اقىن ءۇشىن اسا اۋىر بولعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار، سوندىقتان، ءبىز اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جازىلعان شىعارمالارىنان استارلى تۇردە بوستاندىقتى اڭساۋ اۋانىن بايقايمىز، اسىرەسە، اقىن ەركىندىك سيمۆولى بولىپ سانالاتىن قىرانعا ارنالعان جىرلارىندا استارلى تۇردە ەركىندىكتى ارمانداۋىن ۇتىمدى جەتكىزە بىلگەن. «قىراندار، قوش بولىڭدار» پوەماسىنىڭ سوڭى كەلەسىدەي باياندالادى:

«و، ەركىندىك!

نە دەگەن ارمان ەدىڭ!

قىراننىڭ قاناتىنا جالعا مەنى.

اقيىق قايدا كەتتى، قايدا كەتتى؟

اقيىق -

ەركىندىكتىڭ ارداگەرى.

 

ەركىندىكتى ۇيرەنىپ قىرانداردان،

مەن دە سوعان جان ەدىم قۇمارلانعان.

...بەلگىسىز ءبىر توبەدە قالعانىم با؟

ارىلماي وڭشەڭ قۇنىس سۇراۋلاردان؟» (7-9. 10. 1972)

مۇقاعاليدىڭ ب.مومىشۇلىنا ارنالعان «مۇزبالاق» پوەماسى قاپىدا قولعا قولعا تۇسكەن ەركىندىك سيمۆولى ىسپەتتەس قىران قۇسقا ارنالادى، قاپىلىستا قولعا ءتۇسىپ ءوزىن تۇتقىنداۋشىنىڭ قولىنان اس ىشكەننەن گورى اش ولگەندى ارتىق كورگەن قىران قۇستىڭ باسىنداعى ءحالدى سۋرەتتەيدى. وسى پوەمانى وقىپ وتىرىپ كەيىپكەرى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلى ب.مومىشۇلىنا ارناۋ ارقىلى اقىن ءوز حالقىنىڭ باسىنداعى ءحالدى سول قاپاستاعى قىران قۇستىڭ بەينەسىمەن جەتكىزۋگە تىرىستى ما ەكەن دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى. ءالدىنىڭ السىزگە كورسەتكەن قورلىعىن سيپاتتاي كەلە اقىن ءوز ويىن كەلەسىدەي ساباقتايدى:

«مەكەنى بوپ ماڭگى جەر،

ەندى كۇنى قاراڭ عوي.

السىزدەردى الدىلەر،

تۇتقىنداعان جامان عوي...»

مۇقاعاليدىڭ ازاتتىقتى اڭساعانى جونىندە كەيبىر اۆتورلار پىكىرلەرى باسپاسوزدە جاريالانىپ ءجۇر، مىسالى، اقىن ورازاقىن اسقار مۇقاعاليدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ جەلتوقسانشىلارمەن ۇندەستىگى جايلى ايتسا (جاس قازاق ءۇنى №29, 28.07.2011 7ب.), جۋرناليست ا.ءيسادىل مۇقاعاليدىڭ ولەڭدەرىندەگى بوستاندىقتى اڭساۋ مەن ەركىندىككە ۇمتىلىس تۋراسىندا تىڭ پىكىرلەر بىلدىرەدى (الاش ايناسى، №132(584), 29. 07. 2011 ج. 4 ب.).

قالامگەر ج.كاتتەبەكتىڭ مۇقاعاليمەن ماسكەۋدە وتكىزگەن كۇندەرى  جونىندەگى ەستەلىگىندە اقىننىڭ ءوزى جايلى ايتقاندارىن كەلتىرىلەدى. «ەگەر ولەڭ جازباسام مەن ەشقاشان دا قازاقتى تانىماس ەدىم. مەن كەيدە ءوز بويىمنان باقسىنىڭ جىنى سەكىلدى ادۋىندى دۇلەي كۇشتى كورەم. بۇل قازاقتىڭ رۋح كۇشى. ەگەر سەندەر مەنى قازاققا تانىتا الساڭدار، باس اياعى ون جىلدىڭ ىشىندە مەن سەندەرگە جاڭا كەنەسارى شىعارىپ بەرەم. جوق، بۇل ءازىل ەمەس. مەن بۇنى تۇلا بويىمدى كەرنەپ تۇرعان الگى دۇلەي كۇشتىڭ قۋاتىنان سەزىنىپ جۇرەم. ۇدايى سەزەم دە جۇرەم، بىراق ەشكىمگە ايتا المايمىن. قازاقتىڭ اشۋىمەن ويناماۋ كەرەك. «جۋاستان جۋان شىعادى». بىرەۋلەر ءبىزدى ورىسقا بەيىمسىڭدەر دەپ ءجۇر. سەن ودان قورىقپا. ەگەر قازاق ورىس بولسا، ءوزىن ورىس قىلعانداردى كورىندە وكىرتەتىن قىلادى. سەن نە، ارۋاقتارمەن ويناپ ءجۇرمىسىڭ؟ مەن قازاق پوەزياسىندا قازىرگى داۋىردەگى ناعىز قازاقتىڭ جانىن ءبىرىنشى اشقان اقىنمىن. سول ءۇشىن مەنى ۇناتپايتىندار كوپ. جەك كورەدى. قىزعانادى. كۇندەيدى. ويتكەنى وزدەرى بۇيتە المايدى. بۇيتۋگە قورقادى. ولار مەنىڭ پوەزياداعى ءماجنۇن بولىپ جۇرگەنىمدى دە ۇناتپايدى. ماجنۇندىكتەن ەسۋاستىق تۋادى دەيدى. ۇلى ولەڭدى ەسۋاستار جازادى دەسەڭ تاڭدانادى. ەل امان، جۇرت تىنىشتا رۋحقا ەركىندىك سۇراپ ەرەۋىلگە كىمدەر شىعاتىنىن بىلەسىڭ بە؟ جانىنان بەزگەندەر شىعادى. مەن جانىنان بەزگەن اقىنمىن»[4, 9 ب.].

مۇقاعاليدى كەيبىر اۆتورلار ءتىپتى، ليدەر رەتىندە تانىپ ءجۇر، ونىڭ سول كەزدە قاعاجۋ كورۋىن بيلىكتىڭ ساياساتىمەن بايلانىستىرادى. «مۇقاعاليدىڭ ادەبي ورتادان شەتتەتىلۋى كەزدەيسوق جاعداي نەمەسە «ىشكەنىنە»، «ەركەلىگىنە» بايلانىستى ەمەس. ءبىز ءالى كۇنگە وسىنىڭ بايىبىنا بارا الماي قالاتىنىمىز راس. ول سول كەزدەگى قوعام ءۇشىن «قاۋىپتى ەلەمەنت» بولاتىن. اسىرەسە، جاستاردىڭ ساناسىنا ىقپالى وتە زور بولاتىن. ەگەر مۇقاعالي ۇران سالىپ «ليدەرگە» اينالسا، بۇكىل ستۋدەنت جاستار قاۋىمى ونىڭ ىزىنەن ويلانباي ەرەر ەدى. بيلىك، مىنە، وسىدان ولەردەي قورىقتى» [7, 24 ب.].

ءوزىنىڭ كيىكتەرگە ارنالعان ولەڭىن ول اشىق تۇردە باسقىنشىلىق ساياساتقا قارسى ۇرانمەن اياقتايدى. بۇل جولداردى وقي وتىرىپ شىندىعىندا دا اقىننىڭ كەمەلدەنە كەلە باسقىنشىلىق ساياساتتىڭ قىر-سىرىنا ءۇڭىلىپ، وعان اشىق قارسىلىق بىلدىرگەندىگىن كورە الامىز. جىردىڭ باس جاعى كيىكتەرگە ارنالعانىمەن اياعىندا وزگە وي جاتىر:

«كيىكتەر، مۇندا جۇرمەڭدەر،

باس باعىپ وتىر سۇر مەرگەن.

قارۋىن كەزەپ مەرگەندەر،

قاندارىن تالاي كومگەن جەر،

كيىكتەر تالاي ولگەن جەر،

كەتىڭدەر اۋلاق، كەلمەڭدەر!

جەرىمە جەرىك بولعاندار،

كيىكتەرىمدى قورعاڭدار!

قۇستارىمدى دا اتپاڭدار،

قۇراقتارىمدى ورماڭدار!» (17.01.1975)

مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ مەملەكەت، قوعام، ساياسات جايلى وي-پىكىرلەرى باستاپقى كەزدە ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭمەن ۇندەس بولسا، ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي مۇلدە وزگەرگەندىگىن ءبىز جوعارىدا اتاپ كەتكەن بولاتىنبىز. اقىن ءوز حالقىنىڭ وداق قۇرامىنداعى مۇشكىل ءحالىن، بولاشاعىنىڭ بۇلىڭعىرلىعىن ءتۇسىنىپ، الاڭداۋلى بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بىراق، مۇقاعالي دا وزگە ۇلى اقىندار سياقتى ءوز حالقىنىڭ باسىنا باقىت ورنىعاتىنىن الدىن-الا بولجاپ، وپتيميستىك جىرلار جازىپ قالدىردى. ويىمىزدى اقىننىڭ كەلەسى شۋماعىمەن اياقتاعىمىز كەلەدى:

بىلەمىن، كەرەمەت ءبىر كۇن كەلەدى!

جاينايدى جاسىل باعىم، گۇلدەنەدى!

«اباي-اقپارات»

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. م.ماقاتاەۆ قازاق جىرىنىڭ ءبىر جىلى. جۇلدىز 1972 №7
2. ە.زاڭگىروۆ. جۇلدىز بوپ جانىپ، جۇلدىز بوپ قالعان زەينوللا. مۇقاعالي جۋرنالى. №4(28) 2008ج.
3. س.جۇمابەكوۆ. ادامعا -ادامزاتقا. مۇقاعالي جۋرنالى. №8 (32) 2008.
4. گ.بەكتاسوۆا. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ بۇلتتى اسپانى. تۇركىستان، 3 اقپان، 2011 جىل.
5. ن.قازىبەك. ورتەنىپ كەتكەن ءور تۇلعا. مۇقاعالي جۋرنالى. №5(29) 2008.
6. و.اسقار. جازىقسىز جازالانعان جىرلار. مۇقاعالي جۋرنالى. №2(38) 2009.
7. م.بەكەي. اقىننىڭ سىر ساندىعىن اقتارعاندا. مۇقاعالي جۋرنالى. №11(59) 2010.
8. ن.ۇركىمباي. «اسار شىڭدار جەلپيدى بەسىگىمدى». مۇقاعالي جۋرنالى. №5(65) 2011.
9. مۇقاعالي. كۇندەلىك. الماتى، قازاقپارات، 2009.
10. ع.ەسىم.مۇقاعالي جىرىنىڭ فيلوسوفيالىق سىرى// بىلگىڭ كەلسە الدىمەن زەرتتە مەنى. «سارىجايلاۋ» قوعامدىق قورى، 2010

 

P.S.

بيىل مۇقاعاليدىڭ 80 جىلدىعىنا اقتاۋدان ءبىر دوسىم جۇمىسىنان سۇرانىپ كەلىپ ەكى كۇن اقىن تۋعان جەردە بولىپ ارتىنشا قايتىپ كەتتى. كەتەرىندە وسى تويعا قاتىسقانىنا ريزا بولىپ، قاناتتانىپ كەتتى. ماماندىعى زاڭگەر بولسا دا ول ءوز باسىنداعى بارلىق جايعا قاتىستى سۇراقتارىنا جاۋاپتى مۇقاعاليدان تاباتىندىعىن ايتقان ەدى. مەنىڭ ويىمشا، مۇقاعاليدىڭ وقىرمانىنىڭ كۇننەن كۇنگە كوبەيىپ كەلە جاتقانى ونىڭ جىرلارىنىڭ بۇقارالىق سيپاتىندا. ونىڭ جىرلارى جۇرەكتەن شىققان، سوندىقتان كەز-كەلگەن ادامنىڭ جۇرەگىمەن ۇندەستىك تاۋىپ كەتە الادى.