ارداق نۇرعازىۇلى. قۇلايزم تەاترى جانە «گودوتتى توسۋ»
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باتىستىڭ تەاتر ساحناسىنا داستۇرلىك تەاتردان مۇلدەم باسقاشا، جاڭا تەاتر ومىرگە كەلدى. بۇل كەلگەن «ايتاتىنى جوق، ايتقىسى دا كەلمەيتىن، ايتا دا المايتىن، ايتۋعا دارمەنى دە جەتپەيتىن، ءتىپتى ايتا قويۋ نيەتى جوق، الايدا ايتۋعا مىندەتتى!» (س.بەككەت) «قۇلايزم تەاترى» (Theater of The Afsurd) ەدى. 1961 جىلى جاڭا تەاتر جونىندە ماڭىزدى زەرتتەۋ جازعان م.ەسسلين ولارعا ارناپ وسىنداي ماعىناداعى ات قويعان. بۇل پەسالاردىڭ اۆتورى مىنالار ەدى: س.بەككەت، ە.يونەسكۋ، ا.ارتۋر، ج.گەنت، ح.پەنتەر (2005 جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى).
باتىستىڭ سوناۋ اريستوتەلدەن باستاپ جۇيەگە تۇسكەن تەاتر داستۇرىندە سيۋجەت بايانداۋ باستى ورىندا تۇرادى. تراگەديا نەمەسە كومەديا بولسىن، ءتىپتى كەيىن پايدا بولعان ارالاسپا تەاترلاردا دا سيۋجەتكە قۇرىلعان وقيعا ساحناداعى ۋاقىت پەن كەڭەستىكتىڭ بىرلىگىن قالىپتاستىرادى. بۇل بىرلىكتىڭ ءتۇپ دانەكەرى بولىپ ءتىل تۇرادى. سودان دا ءداستۇرلى تەاتردا بايانداۋ قاشاندا باستى فاكتور. بەلگىلى ءبىر وقيعانى قايشىلىقتارعا توعىتىپ، سان قۇبىلتىپ، شيرىقتىرىپ كەپ ءبىر تۇيىنگە جيناقتايتىن مۇنداي تەاتردا ۋاقىت كوبىنەسە وقيعاعا قاجەت رەتىندە عانا كوزگە تۇسەدى، كەڭىستىك پەن ۋاقىت ءبىر-بىرىنەن ەكى ەلى اجىرامايدى، ءتىپتى ۇقساماعان ۋاقىتقا سوعاتىن شەگىنىستى بايانداۋ، قىستىرما بايانداۋ، مونولوگ دەگەندەردىڭ ءوزى دە وقيعا ءجۇرىپ جاتقان سول كەڭىستىكتىڭ بەلگىلى قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن عانا پايدالانىلادى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باتىستىڭ تەاتر ساحناسىنا داستۇرلىك تەاتردان مۇلدەم باسقاشا، جاڭا تەاتر ومىرگە كەلدى. بۇل كەلگەن «ايتاتىنى جوق، ايتقىسى دا كەلمەيتىن، ايتا دا المايتىن، ايتۋعا دارمەنى دە جەتپەيتىن، ءتىپتى ايتا قويۋ نيەتى جوق، الايدا ايتۋعا مىندەتتى!» (س.بەككەت) «قۇلايزم تەاترى» (Theater of The Afsurd) ەدى. 1961 جىلى جاڭا تەاتر جونىندە ماڭىزدى زەرتتەۋ جازعان م.ەسسلين ولارعا ارناپ وسىنداي ماعىناداعى ات قويعان. بۇل پەسالاردىڭ اۆتورى مىنالار ەدى: س.بەككەت، ە.يونەسكۋ، ا.ارتۋر، ج.گەنت، ح.پەنتەر (2005 جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعىنىڭ يەگەرى).
باتىستىڭ سوناۋ اريستوتەلدەن باستاپ جۇيەگە تۇسكەن تەاتر داستۇرىندە سيۋجەت بايانداۋ باستى ورىندا تۇرادى. تراگەديا نەمەسە كومەديا بولسىن، ءتىپتى كەيىن پايدا بولعان ارالاسپا تەاترلاردا دا سيۋجەتكە قۇرىلعان وقيعا ساحناداعى ۋاقىت پەن كەڭەستىكتىڭ بىرلىگىن قالىپتاستىرادى. بۇل بىرلىكتىڭ ءتۇپ دانەكەرى بولىپ ءتىل تۇرادى. سودان دا ءداستۇرلى تەاتردا بايانداۋ قاشاندا باستى فاكتور. بەلگىلى ءبىر وقيعانى قايشىلىقتارعا توعىتىپ، سان قۇبىلتىپ، شيرىقتىرىپ كەپ ءبىر تۇيىنگە جيناقتايتىن مۇنداي تەاتردا ۋاقىت كوبىنەسە وقيعاعا قاجەت رەتىندە عانا كوزگە تۇسەدى، كەڭىستىك پەن ۋاقىت ءبىر-بىرىنەن ەكى ەلى اجىرامايدى، ءتىپتى ۇقساماعان ۋاقىتقا سوعاتىن شەگىنىستى بايانداۋ، قىستىرما بايانداۋ، مونولوگ دەگەندەردىڭ ءوزى دە وقيعا ءجۇرىپ جاتقان سول كەڭىستىكتىڭ بەلگىلى قاجەتتىلىگىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن عانا پايدالانىلادى.
وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا جاڭا تەاتر ءداستۇرلى تەاتردىڭ ءدال وسى «ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەگى اجىراماس بىرلىگىن» تەرىستەۋمەن ورتاعا شىقتى.
بۇل تۋرالى م.ەسسلين: «قۇلايزم تەاترى كوتەرگەن تاقىرىبىمەن پارىقتالا بەرمەيدى. جەرلود، اينولين، ساراكروت، سارتر مەن كاميۋلاردىڭ باسىم كوپ ساحنالىق شىعارمالارىنىڭ تاقىرىبى دا ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسىز، قۇلازىعان جۇتاڭدىعىن، مۇرات پەن سەنىمنىڭ ازعىنداۋىن بەينەلەگەن. دەسە دە، بۇل دراماتۋرگتەر مەن «قۇلايزم تەاترىنىڭ» اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. جوعارىداعى دراماتۋرگتەر انىق دالدىك، قاتاڭ لوگيكالىق پايىمداۋىمەن ادامزاتتىڭ تاستاندى بولعان، سۇرەڭسىز، قۇلازىعان كوڭىل-كۇيىن ءسوز ەتەدى. ال «قۇلايزم تەاترى» الگىندەي اقىلدىق تانىمنىڭ سۇزگىسى مەن لوگيكالىق پايىمداۋ دەگەندى قاجەت ەتپەيدى. مۇندا انىقتاپ الۋعا ءتيىستى ءتۇيىن: سارتر، كاميۋلار داستۇرلىك فورماعا جاڭا مازمۇن بەرسە، «قۇلايزم تەاترى» ودان ءبىر قادام العا باسىپ، جەتكىزىلەتىن مازمۇن مەن ونى جەتكىزەتىن فورمانىڭ جاڭا بىرلىگىن تاپقان» دەگەن.
تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنداعى ءتۇيىن «بولمىس» دەگەن ءسوزدىڭ مازمۇنىمەن تىكە قاتىستى. سوعان دەيىن «بولمىسشىلدىققا» جاقىن اتالاتىن ءبىراز جازۋشىلار پروزادا الگى «جەتكىزىلەتىن مازمۇن مەن ونى جەتكىزەتىن فورمانىڭ جاڭا بىرلىگىن» تاپقان بولاتىن. ايتالىق، ف.كافكا ءومىردىڭ ماعىناسىز، ءمانسىز، سۇرەڭسىز تۇسىن وزگە جازۋشىلاردىڭ ستيلنەن مۇلدە بولەك تاسىلمەن جەتكىزگەن. ونىڭ 1917 جىلى جازعان «اۋىل دارىگەرى» اڭگىمەسى «قۇلايزم تەاترىمەن» الىستان ۇندەسەدى. بۇل اڭگىمەدە «الدە ءبىر اۋرۋ توسىپ وتىر» دەگەن حابار جەتىپ دەدەكتەگەن اۋىل دارىگەرى قىستى كۇنى ساپارعا شىعۋعا قامدانادى. ول ءمىنىس اتىن زورىقتىرىپ ءولتىرىپ العانىن، ەندى شاناعا شەگەر ات جوق ەكەنىن بىلەدى. نە ىستەرىن بىلمەي، ءۇي الدىندا سەندەلىپ ءجۇرىپ قالادى. وسى تۇستا دارىگەردىڭ ءوزى دە تانىمايتىن اتشىسى پايدا بولادى دا، الگىندە عانا بوس تۇرعان قورادان وقىرانعان ءبىر اتتى الىپ شىعىپ، دارىگەردىڭ الدىنا تارتادى. دارىگەر الدەنەدەن الاڭدايدى دا، ساپارعا شىققىسى كەلمەي قالادى. بىراق، ول بىردەن الگى سىرقاتتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنان بىراق شىعادى. ۇيگە كىرگەندە توسەكتە جاتقان، ەشبىر اۋرۋ بەلگىسى جوق بالانى كورەدى. وتباسىنداعىلاردىڭ ءبارى اۋرۋ مەن ونى اينالا قورشاپ العان. دارىگەر ارى تەكسەرىپ، بەرى تەكسەرىپ ناۋقاس بالادان ەشتەڭە تاپپايدى. بالا ونى وزىنە جاقىن تارتىپ «مەن اۋرۋمىن» دەپ سىبىرلايدى. سودان بارىپ دارىگەر ونىڭ دەنەسىنەن قۇرتتارى قۇجىناعان جاراقات تابادى. بالا دارىگەرگە «مەن ولەيىنشى!» دەپ جالىنىشپەن قارايدى. وسى كەزدە الگىندە ءمىنىپ كەلگەن اتى تەرەزەنى تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ اشىپ، ۇيگە باسىن كىرگىزەدى...
پروزاداعى بۇل «تۇيسىك» تەاترعا اۋىسقان تۇستا، وزگەشە مانەر پايدا بولدى. بۇل تۋرالى م.ەسسليننىڭ: «ەگەردە جاقسى پەسا كەرەمەت ويلاستىرىلعان سيۋجەتسىز بولمايدى دەسەك، وندا مىنا پەسادا («قۇلايزم تەاترىن» ايتادى) سيۋجەت نەمەسە سوعان جاقىن نارسە كەزدەسپەيدى; ەگەردە جاقسى پەسانىڭ ولشەمى تارتىمدى وبرازدار مەن ونداعى ءىس-ارەكەتتىڭ دالدىگى دەسەك، وندا مىنا پەسادا ول دا جوق; بۇلار ءوز كورەرمەنىنە قاتىپ سەمگەن، توڭازىعان دۇنيەنىڭ سىزىن سىيلايدى. پەسادا انىق اڭعارىلاتىن تاقىرىپ بولادى، ونىڭ باستالۋ، شارىقتاۋ، اياقتاۋ تۇسى بولادى دەسەك، وندا مىنا پەسادا باستالۋ دا، اياقتالۋ دەگەندە بولمايدى; ەگەردە جاقسى پەسا اينا سياقتى ادام حاراكتەرىن اشادى، ءداۋىر مەن سالتتىڭ ەرەكشەلىگىن ەسكەرەدى دەسەك، مىنا پەسالاردا كورەرمەن كوبىندە اڭكى-تاڭكى قالادى، ولاردى قيال مەن تۇسكە ۇقساس تۇيسىك شىرماپ الادى» دەگەن.
«گودوتتى توسۋ» دا بۇل ءتۇيىن ايقىن كورىنىس تابادى. ايتالىق، گودوت دەگەن كىم؟ گودوتپەن ەكى قاڭعىباستىڭ ورتاسىندا قانداي بايلانىس بار؟ ەكى قاڭعىباس گودوتتى نەگە توسادى؟ گودوت نەگە كەلمەيدى؟ دەگەن سۇراقتار باستان اقىر كولدەنەڭدەپ قالمايدى. پەسانىڭ تۇتاس قۇرلىمى دا وسى سۇراقتاردان تۇرادى. ال ول سۇراقتارعا باستان اقىر جاۋاپ جوق. سودان دا كەيبىر سىنشىلاردىڭ «قۇلايزم تەاترىن» «جىم-جىرت» تەاتر دەپ اتايتىنى بار.
مۇنداعى ەرەكشەلىك «قۇلايزم تەاترى» تىلگە جاڭا كوزقاراسپەن كەلگەندىگىندە. ال ونىڭ تاساسىندا داستۇرلىك تانىم-تۇيسىككە مۇلدە ۇقسامايتىن دۇنيەگە كوزقاراس جاتىر. بۇنداي دۇنيەگە كوزقاراستىڭ ءبىر پاراسىن كەزىندە ا.كاميۋ بىلاي تۇسىندىرگەن: «اقىلدىق تانىممەن تۇسىندىرۋگە بولاتىن دۇنيە، قالاي دەگەنمەن دە، كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتاتىن دۇنيە بولىپ قالادى. الايدا، عالام تۋرالى الگى قيال مەن شۋاق ءسونىپ قالسا، ادام ءوزىن قۇلا دۇزدە جالعىز تۇرعانداي سەزىنە باستايدى. ساپارىنىڭ دا ءمان-ماعىناسىن، ماقساتىن دا بىلمەيتىن، مەكەنىنەن ايىرىلعان، سەرگەلدەڭ بولعان بىرەۋگە اينالادى. ونىڭ بويىنان ءۇمىت دەگەن ءبىرجولا سونەدى. ادامنىڭ مۇنداي ءوزى مەن ءومىرىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسكەندەي بولۋى، اكتەر مەن ساحنانىڭ ءبىر-ءبىرىن جاتىرقاپ، الىستاۋى - تۇپتەپ كەلگەندە، الگى ءبىز ايتقالى وتىرعان قۇلازۋ». ءدال وسى ارادا م.حايدەگەردىڭ «پوەزيادا ءومىر ءسۇر» دەگەن قاناتتى ءسوزىن ەسكە الماي تۇرا المايمىز. ادام ەڭ اۋەلى تىلدە ءومىر سۇرەدى. دەگەنمەن ادام قۇلازىپ، رۋحاني مەكەنىنەن ايرىلعان شاقتا، الدىمەن تىلدەگى الگى مەكەنىنەن ايىرىلادى. وي مەن ءتىل اجىرامايتىن ءبىر نارسە ەمەس، قايتا وي تىلدەن، ادام ۇنىنەن اجىرايدى. ە.يونەسكۋدىڭ «تاقىرباس ايەل ءانشى» پەساسىنىڭ ءبىرىنشى كورىنىسىندە سيميت حانىم كۇيەۋى ەكەۋى وتىرعاندا، توعىز بولەكتەن تۇراتىن ۇزىن سونار ءسوز سويلەيتىنى بار. وسى سوزدەردىڭ اراسىندا سيميت مىرزا تۋرالى سەگىز رەت «گازەت وقىپ وتىر، ەرىنىن عانا جىبىرلاتادى» دەگەنى بولماسا، حانىمنىڭ بۇل سوزدەرىنىڭ كىمگە باعىتتاپ ايتىلىپ جاتقانى مۇلدە تۇسىنىكسىز. ول سوزدەردى مونولوگ دەۋگە دە كەلمەيدى. ءسوز مۇلدە ورنىن تاپپاي دالاعا كەتىپ جاتقانداي اسەر بەرەدى. «گودوتتى توسۋدا » پوززو باقتىبەككە ءسوز سويلەۋدى ءامىر ەتكەندە، ونىڭ شۇبالاڭقى ءسوزى كىمگە، نە ايتىپ جاتقانى دا مۇلدە تۇسىنىكسىز بولىپ كەتەدى. ح.پەنتەردىڭ «جاڭا پاتەرشى» پەساسىندا دا ءۇي كۇتۋشى ايەلدىڭ ءسوزى دە ءدال جوعارىداعىداي، ونىڭ كەلىپ وتىرعان قوناققا ايتىپ جاتقانى نەمەسە جيھاز تاسىپ كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەرگە ايتىپ جاتقانى بەلگىسىز، باس اياعى جوق بىلشىل بولىپ شىعادى.
«قۇلايزم تەاترىندا» ءسوز جوعارىداعىداي ماعىناسىز دۇنيەگە اينالىپ قانا قويماي، سول سوزدەردى سويلەگەن ادامداردىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى تۇسىنە بەرمەيدى، ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى توسپاي باس باسىنا سويلەيدى. سوزدەرى دە بىرىنە-ءبىرى قايشى كەپ جاتادى. ايتالىق، ە.يونەسكۋدىڭ جوعارىداعى «تاقىرباس ايەل ءانشى» پەساسىنىڭ العاشقى كورىنىسىندە، سويلەپ جاتقان ايەلىنە سيميت مىرزا ارا تۇرا ءسوز كىرىستىرىپ قويادى. ول سوندا «بوبي وسيم ەكى جىلدىڭ الدىندا ولگەن» دەيدى، سودان ءبىراز وتكەن سوڭ، «ونىڭ ولگەنىنە جارىم جىلدان استى-اۋ دەيمىن» دەپ قويادى، ودان بارىپ «بوبي وسيم ءۇش-ءتورت جىلدىڭ الدىىندا ءولدى ەمەس پە؟ ول حانىمىمەن قاي كەزدە نەكەگە تۇرعان ەدى؟» دەپ سۇرايدى. ودان بارىپ «ولاردىڭ بالاسى جوق قوي، ايەلى ەندى جالعىزسىرايتىن بولدى عوي» دەيدى. ءسال وتكەننەن كەيىن «حانىم تاعى تۇرمىسقا شىعىپ جاتسا، الگى ەكى بالانى - ۇل مەن قىزدى قايدا اپارادى ەكەن؟» دەيدى. وسى سوزدەردەن كەيىن كورەرمەن ايتىلىپ جاتقان بوبي ءوسيمنىڭ ءبىر ادام، الدە بىرنەشە ادام ەكەنىن بىلۋدەن قالىپ، دال بولادى. ح.پەنتەردىڭ «ءۇي قاراۋشى» پەساسىندا دا وسىنداي، تال دەسە تەرەككە ءتيىپ جاتاتىن سوزدەر بارشىلىق. بۇلار ديالوگتان گورى باس-باسىنا سويلەۋگە قاتتى ۇقسايدى.
مۇندا ديالوگ ءداستۇرلى تەاترداعىداي وقيعانىڭ قاجەتى ءۇشىن ەمەس، قايتا كورەرمەنگە كەيىپكەردىڭ سول مەزەتتەگى بولمىسىن ناقپا-ناق كورسەتۋ ءۇشىن نەمەسە ۋاقىتتى كورنەكتىلەندىرۋ ءۇشىن قاجەت. بۇنداي پەسادا وقيعا مەن ۋاقىتتىڭ بىرلىگى ايقىن اجىرايدى دا، ادام ءومىرىنىڭ ءسات سايىنعى بولمىسى كورنەكتىلەنىپ شىعا كەلەدى. كورەرمەن دە، كەيىپكەر دە ەندى قايتىپ ۋاقيعانىڭ قۇلى ەمەس، قايتا ءومىردىڭ تاساداعى بولمىسىنا ۇڭىلۋشىگە اينالادى. «قۇلايزم تەاترىنىڭ» وسى قاسيەتىنەن وي تۇيگەن م. ەسسليننىڭ: «ماعىنادان ايىرىلعان دۇنيەدە اۋىزدان شىققان ءسوزدىڭ ءوزى ارانىڭ ىزىڭى سياقتى بىردەڭەگە اينالىپ قالادى» دەيتىنى بار.
«قۇلايزم تەاترى» وسى ەرەكشەلىگىمەن ايعاي-شۋعا تولعان وسى زامانعى دۇنيەدەگى ادام بالاسىنىڭ كوكىرەگىندە جاسىرىنعان قۇلازۋ مەن جالعىزدىعىن، جان ۇشىرا جانتالاسقانداعى ۇنسىزدىگىن ءوز داۋىرىنە ءتان وبرازبەن كورسەتكەن.
* * * * * * *
گودوتتىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ بىلمەيسىز، ءسىز دە، مەن دە بىلمەيمىن. ونى س.بەككەت بىلەر، مۇمكىن، دەسە دە س.بەككەتتىڭ گودوت تۋرالى نە دەگەنىن قويا تۇرىپ، ءسىز بەن ءبىزدىڭ نەمەسە س.بەككەتتەن باسقا ادامنىڭ گودوت تۋرالى نە دەگەنىنە توقتالايىق.
«گودوتتى توسۋ» پەساسى 1953 جىلدىڭ 5 قاڭتار كۇنى پاريجدىڭ بابيلون تەاترحاناسىندا تۇڭعىش رەت قويىلدى. ساحناعا ىلگەرىندى-كەيىندى ءتورت كەيىپكەر شىقتى. ەكى قاڭعىباس - ەستراگون مەن ۆلاديمر; قوجايىن مەن قۇل - پوززو، باقتىبەك، جانە توسىننان پايدا بولاتىن حابارشى بالا. ەكى ءبولىمدى پەسادا كورىنىس تە، ۋاقىت تا وزگەرمەيدى - اۋىل اراسىنداعى جولدىڭ بويى، قۋراعان اعاش كورىنەدى، توپىراق ءۇيىندىسى بار. ۋاقىت ءىڭىر كەلەردەن بۇرىنعى بەيمەزگىل شاق (وزگەرىس - ەكىنشى كورىنىستە اعاش باسىندا بىرنەشە تال قۋراعان جاپىراق كورىنەدى). پەسادا ەكى قاڭعىباس باستان اقىر گودوت دەگەن بىرەۋدى توسادى، بىراق، گودوت كەلمەيدى، ءتىپتى ماڭگى كەلمەيتىن سىڭايلى. مۇنىڭ سەبەبىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ اتى گودوت (Godot), ول قۇداي دەگەندى مەڭزەيدى دەپ تۇسىندىرەدى (اعىلشىن تىلىندە «God» دەگەن ءسوز قۇداي دەگەندى دە مەڭزەيدى.)
«گودوتتى توسۋ» بابيلون تەاترحاناسىندا تۇڭعىش قويىلعاننان كەيىن، ۇزدىكسىز 400 رەت ساحناعا شىقتى، بىرنەشە جىل ىشىندە جيىرمادان ارتىق تىلگە اۋدارىلىپ، بەس جىل ىشىندە 22 ەلدە قويىلعان. بۇل دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىنگى ەۋروپا ادەبيەتىنە تىڭ سەرپىن اكەلىپ، جاڭا تەاتر قوزعالىسى - قۇلايزم تەاترىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە مۇرىندىق بولدى.
س.بەككەت: «گودوتتى توسۋ» پەساسىنىڭ جۇرت جاعىنان ءاۋ باستا قىزعىن قابىلدانۋى مۇلدە اعات تۇسىنىكتەردىڭ ورىن الۋىنان بولدى، سىنشىلار دا قاراپايىم جۇرت سياقتى ونى مىسقىل نەمەسە سيمۆول دەپ ءتۇسىندى. الايدا، پەسا ونداي قاراپايىم ەمەس ەدى» دەگەن. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا قۇلايزم تەاترىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن ەسكەرتۋ بار (بۇل ارادا س.بەككەتتىڭ «قۇلايزم» دەگەن اتاۋدى قابىل الماعانىن دا ويعا سالامىز). سىنشىلار «گودوتتى توسۋدى» باتىس ادەبيەتىندەگى مودەرنيزمدىك تەاتردىڭ پوستمودەرنيزمدىك تەاترعا ءوتۋدىڭ ايىرىعىندا تۇرعان شىعارما دەپ ەسەپتەيدى. س.بەككەت وسى شىعارماسىمەن وزىنەن بۇرىنعى انگليا-يرلانديا تەاترىنىڭ جۇلگەسىن قالاعان ج.راسنە، و.ۋيلدە، ج.بەرنارد شوۋدىڭ قاتارىن تولىقتىرعانىمەن، ولاردان مۇلدە وزگەشە قولتاڭبامەن كوزگە ءتۇستى. سودان دا شۆەتسيا ادەبيەت اكادەمياسى 1969 جىلى س.بەككەتكە نوبەل سىيلىعىن بەرگەندە: «ونىڭ جاڭا باعىتتاعى روماندارى مەن پەسالارى وسىزامان ادامىن رۋحاني قايىرشىلىقتان سەرپىلىتتى»، «ونىڭ پەسالارىندا بايىرعى گرەتسيا درامالارىنداعى تراگەديالارداي تازارتۋ ءرولى بار» دەپ باعا بەرگەن.
س.بەككەت شىعارمالارىنىڭ «بايىرعى گرەتسيا درامالارىنداعى تراگەديالارداي تازارتۋ ءرولى» «گودوتتى توسۋ» پەساسىندا انىق كورىنىس تاپقان. پەساداعى باستالا سالعانداعى اۋىل اراسىندا قاڭىراپ بوس جاتقان جول مەن قۋراعان اعاش، نە كۇندىز ەمەس، نە ءتۇن ەمەس - كەشكە جاقىنعى ءولارا مەزگىلدىڭ سۇرعىلىت بەينەسى كورەرمەن ساناسىندا وزگەشە تۇيسىك تۋدىرادى. بۇل قۇردىمعا بەت العان ادامزاتتىڭ كۇيرەگەن تىرشىلىك ورتاسىنىڭ جيناقى بەينەسىندەي اسەر بەرەدى. وسىنداي ورتادا ەكى قاڭعىباس «گودوت» دەگەن بىرەۋدى تاعاتسىزدانا توسادى. اۆتور ادامزات تىرشىلىگىندە ەرەكشە ماعىناسى بار ۋاقىتقا بولەكشە ءمان بەرگەن. پەسادا بارلىق كورىنىس كەشكە جاقىنعى كوزبايلانعان شاقتا ءوتىپ جاتقانىمەن، ادامزاتتىڭ داستۇرلىك ۋاقىت كوزقاراسى بۇزىلعان: وتكەن شاق، بۇگىنگى شاق جانە كەلەر شاق پارىقتالۋدان قالعان. پەسادا ەكى قاڭعىباستىڭ بىرەۋى: «سوندا قاي سەنبى، جانە بۇگىن سەنبى مە؟ مۇمكىن دۇيسەنبى شىعار؟ ءتىپتى جۇما ەمەس پە؟» دەيدى. بۇل سەنىمى مەن ءۇمىتىن ۋاقىتقا - كەلەشەككە بايلاپ ۇيرەنگەن ادام بالاسىنىڭ پەساداعى بولمىسى. ونىمەن قويماي الگى قاڭعىباستىڭ: «ءبىز ادامزاتپىز... ادامزات دەگەن ءبىز!» دەيتىنى بار. س.بەككەتتىڭ ادامزاتتىڭ تىرشىلىك بولمىسىنداعى ۋاقىت سىنىنا ءۇڭىلۋى تەك بۇل عانا ەمەس...
پەسادا ورتاعا شىعاتىن بەس كەيىپكەردى اۆتور ادامزاتتىق - جالپىلىق كەيىپكەر ەتىپ شىعارۋعا تىرىسقان. ەكى قاڭعىباستىڭ ءبىرىن ەستراگون (Estragon) دەپ اتايدى. بۇل ەسىمدە فرانتسۋز ءتىلىنىڭ سارىنى بار. ەكىنشى قاڭعىباستىڭ اتى ۆلاديمر (Vladimir), ول سلاۆيان حالىقتارىنىڭ ەسىمىنە جاقىندايدى. ودان قالسا اۆتور وسى ەكى قاڭعىباسقا تاعى ەكى قوسالقى ات - گوگو (Gogo), ديدي (Didi) دەگەن ەسىمدەر بەرگەن. بۇل ەكى ءسوز قىتاي تىلىندە «اعالى - ءىنىلى» دەگەن سوزگە دە كەلەدى. پەساداعى تاعى ءبىر ەسىم پوززو (Pozzo), بۇل ەسىم يتاليان، يسپان، فرانتسۋز تىلدەرىندە كەزدەسەدى، «قۇدىق» دەگەن ماعىناسى بار. ۇلى تەڭىزبەن سالىستىرعاندا قۇدىق «ءورىسى، اياسى تار» بولىپ شىعادى دا، «قاراۋ، تاياز» دەگەندى بىلدىرەدى. ال، باقتىبەك (Luchy) تازا اعىلشىن اتاۋى. ول «قورلاۋعا ۇشىراعان، سولاي دا قورلىقتى باقىت سەزەتىن» ادامدى مەڭزەيدى. وسىلاي ساحناعا شىققان بىرنەشە ادامنىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ ءبىراز بولەگىن قامتىپ جاتىر.
اۆتور جوعارىداعى كەيىپكەرلەردى جىككە بولگەن. ەستراگون مەن ۆلاديمر - ولار ءار كۇنى اعاش تۇبىنەن كەتپەي گودوتتى توسادى. بۇل ەكەۋدىڭ بويىندا وزگەشە ماعىناداعى «تۇراقتىلىق» بار. ەندى ءبىر توپ پوززو مەن باقتىبەك. بۇل ەكەۋى ءبىر جەردەن ەكىنشى ءبىر جەرگە تىنىمسىز قوزعالىپ وتىرادى، ولار «جىلجىمالى» ءتۇس الادى. ال، گودوت پەن ودان ءتىل اكەلەتىن بالا ءبىر توپ - ولار شىنايى مەن بەلگىسىزدىككە وكىلدىك ەتەدى. اۆتوردىڭ جوعارىداعى ءار جىكتەگى كەيىپكەرىنە بەرگەن حارەكترى دە ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. كورىنىستە گوگو مەن ديدي ەكى ادام سياقتى بولعانىمەن، ءمانى جاقتان ءبىر ادامنىڭ ەكى كەلبەتىن كورسەتەدى. پسيحولوگيا عىلىمىنان ايتساق، گوگو جاسىرىن سانانى (id) - ادامنىڭ ءناپسىسى مەن بەيساناسىن مەڭزەيدى. ديدي ادامنىڭ وزىندىك ساناسىن (ego) - قوعامنىڭ اسەرىن، اقىلدىق تانىمدى، ادامنىڭ ءوزىن تەڭشەۋىن كورسەتەدى. اباي اتامىزشا ايتقاندا، الدىڭعىسى ءتان قالاۋىن، سوڭعىسى جان قالاۋىن اڭعارتادى. سودان دا ەستراگون (گوگو) سپەكتاكل باستالا سالعاندا ەتىگىمەن الىسىپ وتىرادى. قاشاندا اھىلاپ-ۇكىلەپ، شارشاپ-شالدىعىپ، جاتا كەتىپ، قالعىپ كەتىپ، ۇيىقتاپ، تىنىمسىز شايناڭداپ، اشقاراقتانىپ تۇرادى. بىرەۋدەن پايدا كورسەم، جەسەم، السام دەيدى. پوززو لاقتىرا سالعان تاۋىقتىڭ سۇيەكتەرىن ول ەش ەكىلەنبەستەن باس سالادى. ونىڭ گودوتقا بولعان كوزقاراسى دا ديديگە سالىستىرعاندا تۇراقسىز كورىنەدى. گودوت جونىندە دە كوپ ويلاي دا، ويلانا دا بەرمەيدى. ونىڭ ەڭ ءبىر نازار اۋدارىپ بەرىلگەن جەرى ەتىكتىڭ ىشىنە قول جۇگىرتىپ، ودان ىشىنە ۇڭىلە قاراعان كەزى. ال، ديدي مۇنىڭ مۇلدە كەرىسىنشە، ول سۇراق قويۋعا، بىردەمەنى بىلۋگە اۋەس، باس كيىمىن قولىنا الىپ ىشىنە ۇڭىلە بەرەدى، ءىشىن سيپايدى، قاعىپ-سىلكيدى، ىشىنەن بىردەمە تۇسپەي مە دەپ جەرگە ۇڭىلەدى، كوپ ويلانادى. گودوتتى توسۋعا دا تاباندى بولادى، باسقالارعا جانى اشىپ، قولعابىس ەتۋگە بەيىم تۇرادى...
ديدي مەن گوگونىڭ ءبىر تۇلعا ەكەنىنىڭ ەندى ءبىر دالەلىن اۆتور ولاردىڭ ءار رەت كەزدەسكەن سايىن قۇشاقتاساتىن ادەتىمەن دە اڭعارتقان. ال، ايىرىلىسار دا ولار «كەتتىك» دەپ قول الىسادى، بىراق تۇرعان ورىندارىنان قوزعالمايدى. مۇنىڭ ءوزى ۇيقىدان تۇرعاننان كەيىن جان مەن ءتاننىڭ ءبىرىن-ءبىرى قايتا تاباتىنى سياقتى جاعداي. ولار كەلىسپەي ارازداسىپ قالعان كۇندە دە ءبىر-بىرىنەن ايرىلا المايدى. سودان دا، ولار ەرەگەسىپ، كەرىسىپ الىپ تا گودوتتى توسادى. جوعارىداعى ەكەۋ جان مەن ءتان بولسا، پوززو مەن باقتىبەك - ادامنىڭ قوعامدىق بولىستەگى ورىنىن كورسەتەدى، ايتالىق، ەكونوميكالىق نەگىزدەگى ءبولىنىس - ۇستەمدىك ەتۋشىلەر مەن ەزىلۋشىلەر. ءبىز ونى وسى ەكى كەيىپكەردىڭ ساحناعا شىققان كەزىندە-اق بايقايمىز. پوززو باقتىبەكتى يتشە ءجىپ تاعىپ، الدىنا سالىپ العان. پوززو مال-مۇلىكتىڭ، جەردىڭ يەسى، ونىڭ قولىندا دىراۋ قامشى بار، ۇنەمى باقتىبەكتى «شوشقا!» دەپ بوقتايدى. مۇندا، قامشى بيلىكتىڭ; مۇشتەك بايلىقتىڭ سيمۆول; كوزىلدىرىك ونىڭ ءوزىن مارتەبەلى ادام سانايتىنىن كورسەتەدى. ال باقتىبەك بارلىق جاقتان ەزىلۋشىنىڭ، ەزىلۋشى بولعاندا دا ءوزىنىڭ ەزىلىپ جاتقانىن سەزىنبەيتىن، ماڭگۇرتتەنگەن، بىلايعى قارا توبىردى ەلەستەتەدى.
جوعارىداعى ەكى توپتىڭ گودوتقا بولعان كوزقاراسى دا ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. بىراق، ەرەكشە كوزگە تۇسەتىنى پوززو. گوگو مەن ديدي گودوتقا بارىنشا سەنىم ارتادى. باقتىبەك ءۇشىن گودوتتىڭ بارى دا، جوعى دا ءبىر. ال پوززو ءۇشىن، گودوت ونشا ماڭىزدى ەمەس، ءجاي نارسە. بۇدان اڭعاراتىنىمىز: ادامزات بالاسى كەلەشەك ۋاقىتقا سەنىم ارتۋمەن كۇن كەشەدى، الايدا، قولىندا بيلىگى مەن بايلىعى بارلار ءۇشىن ماڭىزدىسى كەلەشەك ەمەس، بۇگىن. ولار قولىنان كەلىپ تۇرعاندا قانداي بوداۋ بەرگەندەرىنە قاراماي (باسقانىڭ ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماستان) قونىشىنان باسقىسى كەلەدى.
«گودوتتى توسۋدىڭ» اۆتورى پەسانىڭ سوڭىندا ادامزاتتىڭ بولاشاق كورىنىسىن جاساعان: پەسانىڭ ەكىنشى بولىمىندە پوززو سۋقاراڭعى سوقىر، ەكى اياعىنان باسا المايتىن دىمكاس بولىپ قالادى، ونىڭ الگى ءجىبى دە قىسقارعان، ونى ەندى باقتىبەك جەتەكتەپ ەرتىپ جۇرەدى. باقتىبەك تىلىنەن ءبىرجولا ايرىلادى. گوگو مەن ديديدە ونشا كوپ وزگەرىس بولا قويمايدى، دەسە دە، ولار دا وزگەرەدى. گوگونىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاعانى بايقالادى. ول ديديمەن كەزىككەندە زورلانا قۇشاقتايدى، وزدەرىنىڭ قاي جەردە، نە ءۇشىن تۇرعاندارىن بىلۋدەن قالعان سىڭاي تانىتادى. ديدي وعان «ءبىز گودوتتى توسىپ تۇرمىز» دەگەندە، ول: «بۇلاردىڭ ماعان نە قاجەتى بار؟» دەپ اشۋلانادى. «ەكەۋمىز ءوز جونىمىزگە كەتەيىك... ەڭ جاقسىسى مەنى ءولتىرىپ تاستا» دەيدى. ال ديدي باياعىسىنداي سەرگەك كورىنەدى، ول اندا ساندا ىڭىلداپ، ىسقىرىپ قويادى. گودوتتىڭ كەلەتىنىنە دە سەنىمدى كورىنەدى. گودوتتى توسىپ شارشاعان شاقتا ول وزىنە «ەرتەڭ تاعى كەلەمىز بە؟» دەگەن سۇراق قويادى. پەسانىڭ اقىرىندا گوگو: «ءبىز ءوز جونىمىزگە كەتكەنىمىز ءجون سياقتى، سوندا نە بولار ەدى؟» دەپ سۇراعاندا، ديدي وعان: «ەگەر ەرتەڭ گودوت كەلمەسە، اسپاققا اسىلايىق!» دەيدى.
* * * * * * * * *
س.بەككەت ومىرىندە كوپتەگەن پەسالار جازدى. بىراق، ءبارى «گودوتتى توسۋدان» باستالادى دەۋگە بولادى. اۆتوردىڭ ات-اتاعىن شىعارعان دا، الەم ادەبيەتى تاريحىن وزگەرتكەن دە وسى شىعارما. 1952 جىلى فرانتسۋز تىلىندە جازىلعان «گودوتتى توسۋعا» دەيىن س.بەككەتتىڭ درامالىق شىعارما جازباعانىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. س.بەككەت وسى شىعارمانى جازۋ ارقىلى وزىنە جاڭا كەڭىستىك اشتى. ەندەشە، وسى كەڭىستىككە اياق باسۋدان بۇرىن، س.بەككەت قانداي جولداردى باسىپ، نەلەردى ىستەدى. ونى جاڭا كەڭىستىكتىڭ ەسىگىن قاعۋعا يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟
«گودوتتى توسۋ» پەساسىنىڭ جازىلۋى تۋرالى س.بەككەت: «مەن «ۆاتتى» جازىپ جۇرگەن كەزىمدە-اق وزىمە جاڭا كەڭىستىكتىڭ قاجەت ەكەنىن سەزدىم. بۇل كەڭىستىكتە مەن كەيىپكەرلەرىمنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن تىرشىلىك ورتاسىن ەركىمشە مەڭگەرەمىن. ونان دا ماڭىزدىسى مەن ءوز ەركىمنىڭ قالاۋىن ورىنداي الامىن. سودان «گودوتتى توسۋدى» باستاپ جازدىم» - دەگەن. بۇل ءسوز ءبىراز نارسەنىڭ بەتىن اشادى. س.بەككەت «ۆاتتى» دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىس ءجۇرىپ جاتقان 1939-1945 جىلداردا جازدى. وسى جىلداردا ول «موللوي»، «مالونەنىڭ ءولىمى»، «اتى وشكەن ادام» سىندى تاعى ءۇش رومان جازعان. ودان وتكەن عاسىردىڭ 50 جىلدارىنىڭ سوڭىنا كەلگەندە بىردەن پەسا جازۋعا كوشكەن.
س.بەككەتتىڭ العاشقى «مەرفي»، «ۆات» روماندارى تۋرالى سىنشىلاردىڭ كوزقاراسى انىق. ولار بۇل شىعارمانى رۋح پەن تاننەن جارالعان ەكى جاقتىلى دۇنيەنىڭ كەرەعارلىعىن جازعان، مودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ وكىلى سانالاتىن ج.جويىس، م.پرۋست شىعارمالارىنىڭ اسەرى باسىم تۋىندىلار دەپ ەسەپتەيدى. تاريحتى سوناۋ 1930 جىلدان باستاۋعا بولادى. سول جىلى تامىز ايىندا س.بەككەت 16 تومنان تۇراتىن م.پرۋستتىڭ شىعارمالارىن ەكى قايتارا وقىپ شىعىپ، 72 بەتتەن تۇراتىن «م.پرۋست تۋرالى» دەگەن كولەمدى ماقالا جازعان. بۇل ماقالادان كەيىن س.بەككەت ىلە-شالا م.پرۋستتىڭ ايگىلى «جوعالعان ۋاقىتتى ىزدەۋ» كوپ تومدى رومانىن زەرتتەگەن ەڭبەگىن باستاعان. بۇل زەرتتەۋ 1931 جىلى جارىق كورەدى. باتىس زەرتتەۋشىلەرى بۇل ەڭبەكتى م.پرۋستتى زەرتتەۋدەگى تۇڭعىش سۇبەلى تۋىندى دەپ باعالايدى. وسى ەڭبەكتە: «دۇنيەنى ونەر ادامدارى مەتافورامەن كورسەتەدى. سەبەبى، ونەريەلەرى دۇنيەنى سولاي تۇسىنەدى» دەگەن جولدار بار. بۇل ءسوز س.بەككەت پەن م.پرۋستتىڭ دۇنيەسىن جالعاپ تۇرعانداي.
س.بەككەت پەن ج.جويىستىڭ بايلانىسى تىپتەن شىم-شىتىرىق. ج.جويىستىڭ ءجۇز جىلدىعى كەزىندە س.بەككەتتىڭ: «ول (ج.جويىس) ومىردەن وتۋدەن بۇرىن، ونىڭ ۇلى شىعارمالارى مەن ۇلى بولمىسىنىڭ الدىندا باسىمدى ءيىپ قۇرمەت بىلدىرەتىنىمدى ايتا العانىمنىڭ ءوزىن ماڭگىلىك قۋانىشىم سانايمىن» دەپ جازعان ەدى. ج.جويىس ونەر دە عانا ەمەس، ومىردە دە س.بەككەتكە وراسان ىقپال ەتكەن تۇلعا. س.بەككەت نوبەل سىيلىعىن العان كەزدە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا ج.جويىستى اۋىزعا الىپ: «ونىڭ ماعان مۇرالدىق جاقتان جاساعان اسەرى تەرەڭ ءارى ومىرشەڭ بولدى» دەگەن. ج.جويىس سياقتى س.بەككەتتە يرلانديالىق ەدى. وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارىندا س.بەككەت ءپاريجدى مەكەن ەتكەننەن كەيىن ج.جويىسپەن قويۋ قاتىناسقا بولدى. ولار 1928-1930ج، 1937-1939 جىلداردا ەرەكشە جاقىن ارالاستى. وسى جىلداردا ولار اراسىندا ءبىر ۇرپاق ايىرماسىنداي الشاقتىق بولعانىنا قاراماستان جۇپتارىن جازباي بىرگە جۇرگەن. ايتا بەرسەڭ، ەكى تۇلعانىڭ كوپتەگەن ۇقساستىقتارى بار. ەكى قالامگەردى تەرەڭ زەرتتەگەن زەرتەۋشىلەردىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ج.جويىستىڭ ونەر مەن ومىردە كەزدەسكەن سان قيلى كەدەرگى-كەشۋلەرى س.بەككەتكە زور ساباق بولعان.
س.بەككەتتىڭ جاسامپازدىعىنا ج.جويىستىڭ سوڭعى رومانى «فينيگىننىڭ ازا ءتۇنىن وتكىزۋدىڭ» (1939ج.) كورنەكتى ىقپالى بار. س.بەككەتتىڭ ءۇش رومانىنان بۇل ءتۇيىندى انىق بايقايمىز. «فينيگىننىڭ ازا ءتۇنىن وتكىزۋ» وتە كۇردەلى شىعارما. ونى ەكى اۋىز سوزبەن تولىق جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا ايتارىمىز، بۇل روماندى دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىن ەتەك العان پوستمودەرنيستىك دۇنيەتانىم مەن سانا-سەزىمنىڭ، پوستمودەرنيستىك ادەبيەتتىڭ «كيەلى كىتابى» دەۋگە تۇرادى. بۇل رومان مەن س.بەككەتتىڭ «موللوي» رومانى كوپ جاقتان ۇندەسەدى.
1952 جىلى جارىق كورگەن «موللوي» رومانىندا س.بەككەت الدىنعى كىتاپتارىنداعىداي دۇنيەنىڭ ءتان مەن جاننان تۇراتىن ەكى جاقتىلىعىن بەينەلەۋدەن باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا جاننىڭ شۇڭەتىن قازبالاۋعا بەت بۇرعان. بۇل روماننىڭ بايانداۋ ەرەكشەلىگى مەن ءتىل قولدانىسىندا، سيۋجەتىندە بىردەن كوزگە شالىنادى. ەكى بولەكتەن تۇرعان رومان موللوي جانە موللان دەگەن ەكى كەيىپكەردىڭ ساناسىن قازبالايدى. ءبىرىنشى بولىمدە موللوي شەشەسى تۇرعان كىشكەنتاي اعاش ۇيدە تۇرعانى جازىلادى. ول شەشەسىن، الىس قالعان وتكەن شاقتى ەسكە الۋعا تىرىسادى. وزىنە رۋحاني تايانىش - مەكەن ىزدەيدى. ەكىنشى بولىمدە ارنايى تاپسىرىس العان موللان دەگەن ادام جاپان ءتۇزدى مەكەن ەتكەن موللوي دەگەن بىرەۋدىڭ دەرەگىن ءبىلىپ، سول جونىندە قاتتاما جازۋعا ءتيىس بولادى. ول موللويدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كورگەن بىلگەنىن، ەستىگەنىن جازادى. روماندا جوعارىداعى ەكى بولەك ءبىر-بىرىمەن بارىنشا جىمداسىپ، شەبەر قيىستىرىلعان. دەگەنمەن، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر رومانداعى وسى ەكى كەيىپكەردىڭ نەنى مەڭزەيتىنىن ۇزاق ۋاقىت تۇراقتاندىرا الماي كەلدى. باتىس سىنشىلارىنىڭ بىرەۋى ولاردى «اكەلى-بالالى قاتىناستا» دەسە; ەندى بىرەۋلەر «اعايىندى ادامدار» دەگەن; ەندى بىرەۋلەرى «ەش قاتىسى جوق ادامدار» دەپ قاراعان. دەسە دە، ءبىراز زەرتتەۋشىلەر ولاردى ءبىر ادامنىڭ ەكى ءتۇرلى ساناسى دەگەنگە كەلىسەدى.
روماننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى موللويدىڭ وتكەن شاقتان اناسىن ىزدەۋىمەن باستالادى. اياعى كەمتار، ونىڭ ۇستىنە وتكەننىڭ كوبىن ۇمىتىپ قالعان بۇل ادام ءبىر كەزدە اناسى تۇرعان ۇيدە تۇرىپ، سوندا تىنباستان اناسىن ىزدەگەن ماشاحاتتى ساپارىن قاعازعا تۇسىرەدى. ءار اپتا سايىن ول وسى جازعاندارىن ەسىككە كەلگەن بىرەۋگە تاپسىرىپ بەرىپ، ودان قالاماقى الىپ وتىرادى. روماندا موللويدىڭ كىم ەكەنى، قايدان كەلگەنى، نە ىستەيتىنى ايتىلمايدى. موللويدىڭ ءوزى دە بۇل جاعىنان اۋىز اشپايدى. ءوزىنىڭ اناسىن نەگە ىزدەيتىنىن، ول كىسىنىڭ ءتىرى، نە ءولى ەكەنىن دە ءتىپتى اناسىن ىزدەگەن ساپارىن نەگە جازىپ جاتقانىن دا ايتپايدى. ونىڭ جازعاندارىنان بىلەرىمىز - اناسىن ىزدەگەن موللوي ۇزاق تا جاپالى ساپارعا شىققان. ەڭ اۋەلى ۆەلوسيپەتپەن جۇرەدى، ارتىنان ونى تاستاپ جاياۋ تارتادى، سوڭىنان جۇرۋدەن دە قالىپ يت تۇمسىعى وتپەيتىن ورماندا ەڭبەكتەيدى. سوڭىندا ءالى قۇرىپ توعاي ىشىندەگى ارىققا دومالاپ ءتۇسىپ ساپارىن اقىرلاستىرادى.
«انانى ىزدەۋ» تاقىرىبى باتىس ادەبيەتىندە ەجەلدەن بار تاقىرىپ. س.بەككەت بۇل تاقىرىپتى باسقالار سياقتى ءدىني ءتۇس بەرىپ، رومانتيكا ەتىپ جازباعان. شىعارمادان اڭعاراتىنىمىز موللويدىڭ ىزدەگەن اناسى باسقالارداعى سياقتى كورىكتى دە اقىلدى، مەيىرىمدى ەمەس، قايتا، شاشتارى دۋدىراعان، بەتىن اجىم باسقان، كىر-قوجالاق، اۋزىنان سىلەكەيى اعى،پ بازدانىپ جۇرەتىن، ءارى سوقىر، ءارى كەرەڭ، ءالجۋاز جىندى ايەلدىڭ بەينەسىندە...
روماننىڭ ەكىنشى بولىمىندە دەنە قۋاتى مىقتى، جالىندى موللان دەگەن ادام تاپسىرىسپەن موللوي دەگەن بىرەۋدىڭ دەرەگىن ءبىلىپ، سول جونىندە بايانداما جازىپ بەرۋ مىندەتىن الادى. ول بىردەن وقىرمانعا ءوزىنىڭ بالالى شاعالى باقىتتى وتباسى بارىن مالىمدەيدى. تامىز ايىنىڭ ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ونىڭ ەسىگىن گەربود دەگەن بىرەۋ قاعادى دا، وعان جوعارىداعى تاپسىرمانى بەرەدى. سونىمەن موللان قاسىنا ۇلىن ەرتىپ (كىتاپتاعى كوپ سيمۆولدىڭ ىشىندەگى ماڭىزدى ءبىر دەرەك) ساپارعا شىعادى. قىزىعى ولاردىڭ ساپارى موللويدىڭ شىعارماسىندا جازىلعان ساپاردىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعادى. ولار دا ۆەلوسيپەت ءمىنىپ شىعادى، جۇرە كەلە موللان ۇلىمەن ارازداسىپ قالادى دا، ۇلى ونى جولعا تاستاپ، ۆەلوسيپەتتى الىپ كەتەدى. ەڭ سوڭىندا قالىڭ ورمانعا كەزدەسكەن موللان ءال دارمەنى قۇرىپ، ەڭبەكتەپ قالادى دا الدىنان كەزدەسكەن ارىققا قۇلايدى. ول وسى ساپاردان ءبىر قىس وتكىزىپ ارەڭ ورالادى. ۇيىنە كەلسە باياعى تىنىش ءومىر تۇتاستاي وزگەرگەن: ءۇي توزعان، ءۇي مۇلكى شاشىلىپ دالادا جاتىر، ەسىكتە ۇلكەن قارا قۇلىپ تۇر، ماڭايدا جان بالاسى كورىنبەيدى. ءسويتىپ موللان نە ىستەرىن بىلمەي داعدارىپ قالادى...
جيىپ ايتقاندا جوعارىداعى روماننىڭ ەكى كەيىپكەرىن سىنشىلار ءبىر ادامنىڭ ەكى ءتۇرلى ساناسى - جاسىرىن ساناسى (id) مەن وزىندىك ساناسى (ego) دەپ توپشىلايدى. جازۋشى قالامىنداعى ادام ساناسىنىڭ بۇلاي بولشەكتەنۋى الاپات قىرعىنشىلىق اكەلگەن دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ اسەرىمەن (بۇل سوعىستى س.بەككەت باسىنان وتكىزگەن) تىكە قاتىستى. سوعىستان كەيىن س.بەككەت وسى شىعارمالارى ارقىلى «ادام دەگەن قانداي قۇبىلىس؟ ادامزات قوعامى دەگەن نە؟ ول قالاي باستالىپ، قايدا بەت الىپ بارادى؟ نەگە ءبىز - ادامزات - ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قۇرتۋدان تايىنبايمىز؟» دەگەن سۇراقتارعا ۇڭىلگەن. س.بەككەت «موللويمەن» باستالعان ءۇش رومانىندا مىنە وسى تاقىرىپتى وزگەشە جازۋ مانەرىمەن، جاڭا ەستەتيكامەن اشادى. ال بۇل ىزدەنىستىڭ اقىرى جالعاسا كەلىپ س.بەككەتتى «گودوتتى توسۋدىڭ» تابالدىرىعىنا الىپ بارعان.
«اباي-اقپارات»
