ءىى ءبولىم

بۇگىنگى تاڭدا قوستاناي مەشىتىنىڭ عيماراتى 1893 جىلى پايدالانۋعا بەرىلدى دەگەن «باستى» دەرەكتىڭ ءوزى قاتە ەكەندىگى بايقالىپ وتىر. قازاندىق عالىم ز. ماحمۋدوۆتىڭ ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن زەرتتەۋلەرى بويىنشا، مەشىتتى سالۋ جۇمىسىنا رۇقسات الۋ باستامالارى 1900 جىلى كوتەرىلىپ، عيمارات نەگىزىن قالاۋ 1908 جىلى باستالعان. مەشىت سالۋ جۇمىسىنا اعايىندى ياۋشەۆتەر 60000 سوم قارجى قۇيعان ەكەن.

تاتار كوپەسىنىڭ مەشىت سالۋعا بولگەن قاراجاتىندا قازاق جۇرتىنىڭ باي-باعىلاندارىنىڭ ۇلەسى بار ەكەندىگى ءسوزسىز. سەبەبى كەڭ-بايتاق قازاق ساحاراسىن سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە تىكەلەي كەسىپ تاشكەنتكە دەيىن ساۋدا جاسايتىن، سول جولدا ساۋدا بەكەتتەرىن قۇرعان ياۋشەۆتەر دالانىڭ باي-باعىلاندارىمەن دە جاقسى قارىم-قاتىناستا، تۇسىنىۋشىلىكتە بولعانى ءسوزسىز. بۇعان حالىق اراسىندا قازاقتان شىققان باي كىسىلەردىڭ ۇلەستەرى تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن اڭىزدىق دەرەكتەردىڭ مازمۇنى كۋا. ونىڭ ۇستىنە ارحيۆتىك دەرەكتەردە «مۇسىلمان جۇرتىنىڭ اتىنان» دەگەن دەرەكتەردىڭ مازمۇنىندا جەر يەسى الاش جۇرتى دا بار ەكەنى ايقىن.

وسى ورايدا، تاتار باۋىرىمىزدىڭ رەسەي ارحيۆىنەن كەزىكتىرىپ، بىزگە سىيلاستىقپەن ۇسىنعان دەرەگىمەن بولىسكىمىز كەلەدى. ارحيۆتىك قۇجات - تورعاي وبلىسى اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.لوماچەۆسكيدىڭ 1905 جىلدىڭ 11 قاراشاسىندا وزىنەن جوعارى قۇزىرلى مەكەمەگە قىزمەتتىك حاتى. حاتتا ۆيتسە-گۋبەرناتوردىڭ دا قولى بار. قۇجاتتا باياندالعان ماسەلەلەردىڭ مازمۇندىق سيپاتىن شارتتى تۇردە 5-كە بولۋگە بولادى.

1 مازمۇن. تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري  گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بايانىندا پريسياجنىي پروۆەرەننىي، ياعني ادۆوكات نازاروۆتىڭ قوستاناي قالاسىندا تۇراتىن تاشكەنتتىك كوپەستەر اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ سەنىمحاتى ارقىلى 1905 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى مانيفەستكە سۇيەنە وتىرىپ ءوز قاراجاتتارىنا مەشىت سالۋدى سۇراپ وتىرعانىنى جازىلاعان.

بۇل حاتتىڭ كىرىسپە ءبولىمى ىسپەتتەس بولىپ تابىلادى. مۇندا اعايىندى ياۋشەۆتەردى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ «تاشكەنتتىك كوپەستەر» دەپ تانۋى قىزىقتى. ءسىرا، مۇندا تاتار كوپەستەرىنىڭ نەگىزگى ساۋداسى تاشكەنت جاقپەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان ايتىلسا كەرەك. ولاردىڭ تاشكەنتتە ساۋدا پاساجى بولعان. مۇستافا شوقايدىڭ جۇبايى ماريام ياكوۆلەۆنا ءوز ەستەلىگىندە ياۋشەۆتەردىڭ كەلىنى تاشكەنتتىك گەنەرال ەنيكەۆتىڭ قىزى ەدى دەپ جازادى. ال اتاقتى كوپەستەردىڭ ترويتسك قالاسىندا ۇلكەن ءۇي-جايى بولعاندىعى بەلگىلى. بالشەبەكتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىن دۇنيە-مۇلىكتەرى تاركىلەنگەن ياۋشەۆتەر شەتەلگە قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. ءبىر قىزىعى، 1919 جىلى جاپونيادان رەسەيگە قايتقان م. ياۋشەۆ  ترويتسكىگە ەمەس، تاشكەنتكە ورالادى. بۇل ء–بىر.

ەكىنشىدەن، ادۆوكات نازاروۆ سۇيەنىپ وتىرعان مانيفەست پاتشانىڭ 1905 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندە شىعارعان «وب ۋكرەپلەني ناچال ۆەروتەرپيموستي» اتتى جارلىعى ەدى. ول بويىنشا، رەسەي تەريتورياسىنداعى ازاماتتار ءدىني نانىم-سەنىم تۇرعىسىنان بولىنبەيتىنى، بولەكتەنبەيتىنى جاريا ەتىلەدى. پاتشالىق رەسەي وتارلاۋدىڭ العاشقى كەزەڭىندە قازاق دالاسىنداعى پروۆوسلاۆيا ءدىنىنىڭ وكىلدەرى تۇراقتاعان قالالىق مەكەندەرگە ءدىنى بولەك بوگدە جۇرتتاردىڭ تۇراقتى تۇرۋىنا تىيىم سالىنعان بولاتىن. ول تىيىم 1891 جىلدىڭ 25 ناۋرىزىندا قازاق دالاسى مەملەكەت مەنشىگى بولىپ جاريالانىپ، بەس اكىمشىلىك تۇرعىدان بەس وبلىسقا بولىنگەن جارلىقتا دا ساقتالدى. مىنە، ءدىن ساياساتىندا سول قاتال ءتارتىپتى جىبىتكەن ليبەرالدىق سيپاتى بار جاڭا جارلىققا سۇيەنگەن ياۋشەۆتەر مەشىت سالۋعا ەكىنشى مارتە ۇسىنىس تۇسىرگەنى بايقالادى. جارلىق شىعا سالىسىمەن ءوتىنىش جازۋ تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ شيراقتىلىعىن دا تانىتسا كەرەك.

2 مازمۇن. حاتتىڭ كەلەسى مازمۇندىق شەبىندە گەنەرال-گۋبەرناتور اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ 1900 جىلى قوستاناي قالاسىندا تاستان (كىرپىشتەن) مەشىت سالۋدى سۇراعانىن، سونىمەن قاتار قالانىڭ مۇسىلماندارى اتىنان زابيروۆ پەن راحيموۆ دەگەن كىسىلەردىڭ دە وتىنىشتەرى بولعانىنان حاباردار ەكەنىن باياندايدى.

ياۋشەۆتەردىڭ اتاقتى اۋلەتتىك كوپەستەر ەكەنى بەلگىلى. ال زابيروۆ پەن راحيموۆتار كىم؟ وكىنىشكە قاراي، ولار تۋرالى بىزدە دەرەكتەر جوق. دەگەنمەن، باي ءارى بەلسەندى كىسىلەر بولسا كەرەك.

مۇندا «قالانىڭ مۇسىلماندارى» دەگەن تىركەس كوڭىل اۋدارادى. قالانىڭ قازاق جەرىندە ورنالاسقانىن ەسكەرسەك، «مۇسىلماندار» ۇعىمىنىڭ استارىندا قازاق جۇرتىنىڭ مۇراتى دا جاتقانى ايقىن.

3 مازمۇن. گەنەرال بوگدە ءدىن ىستەرى دەپارتامەنتىنىڭ 1904 جىلدىڭ 19 قازانىنداعى №5342 شەشىمىمەن زابيروۆ پەن راحيموۆتىڭ وتىنىشەرى قابىلدانباعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ياۋشەۆتەردىڭ 1900 جىلى ۇسىنعان وتىنىشىندەگى جوسپاردى قابىلداۋ قاجەت دەپ سانايدى.

حات دەرەگىندە 366 مۇسىلمان جۇرتى تۇراتىن قوستانايدا ءمىناجات ءۇيى بولعاندىعى ايتىلادى. ول قازىرگى مەشىتتىڭ ورنىندا بولعان نەمەسە قالا سىرتىنداعى ناريمانوۆ اۋدانىنداعى اعاشتان قيىلىپ سالىنعان قۇلشىلىق ءۇيى بولۋى مۇمكىن.

4 مازمۇن. قىزمەتتىك حاتتا 1905 جىلدارى قوستانايدا تۇرىپ جاتقان مۇسىلمان جۇرتىنىڭ سانى كورسەتىلەدى. وندا قالادا تۇراقتى تۇردە تۇراتىن مۇسىلمان دىنىندە 638 ادام، ۋاقىتشا 467 ادام بار ەكەندىگى ايتىلا كەلە، ءوتىنىشتى قاناعاتتاندىرۋدى سۇرايدى. سونىمەن قاتار حاتقا مىناداي قۇجاتتار تىركەلگەنىن حابارلايدى:

1. تاشكەنتتىك كوپەس اعايىندى مۇحامەدشاريف ياۋشەۆتىڭ ادۆوكاتى نازاروۆتىڭ قۇجاتتار ءتىزىمى تىركەلگەن ءوتىنىشى;

2. كىرپىشتەن سالىناتىن مەشىتتىڭ سىزبا-جوسپارى;

3. قوستاناي ۋەزى باسشىسىنىڭ قوستاناي قالاسىندا تۇرىپ جاتقان تاتارلاردىڭ ەكى ءتىزىمى تىركەلگەن 1905 جىلدىڭ 17 قازانىنداعى  №6428 راپورتى سانايدى.

بۇل جەردە ۋاقىتشا تىركەلگەن ادامداردىڭ ءبىرشاما كوپ ەكەندىگى بايقالادى. ولاردىڭ سانى جالپى قالا مۇسىلماندارىنىڭ 42% قۇرايدى، ياعني جارتىعا جۋىق مولشەر. مۇنشا ادام قالا ىشىندە تىركەۋسىز ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. بىزدىڭشە، مۇنىڭ سەبەبى قالا شەكاراسىنىڭ سىرتىنداعى قونىستاردا مۇسىلمان جۇرتىنىڭ كوپ شوعىرلانۋىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. كونە قوستاناي قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىنداعى تابيعي شەكاراسى «ءابىلساي» بويىمەن بەلگىلەندى. ءابىلسايدىڭ سىرتىندا تاتار سلابودكاسى نەمەسە قازىرگى تاڭدا «ناريمانوۆ بازارى» دەپ اتالاتىن مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قونىسى بولدى. مۇندا اعاشتان سالىنعان مەشىت، تاتار بازارى بولعان دەپ ايتىلادى. مۇسىلمانداردىڭ ەسكى قورىمى دا وسى بەتتە. ناريمانوۆكادا كەشەگى كۇنگە دەيىن «كازاحسكايا» دەگەن كوشە بولدى. قازىر «ءابىلساي» بولىپ وزگەرتىلدى.

5 مازمۇن. حاتتىڭ سوڭىندا، قورىتىندى بولىمدە اسكەري گەنرال-گۋبەرناتور مەشىت سالۋ رۇقساتىن الۋدى تاتارلاردىڭ تاعاتسىزدانا كۇتىپ جۇرگەنىن، مۇنداي جاعدايعا ءدىني توزىمدىلىك تۋراسىنداعى مانيفەستىڭ جاناما اسەر ەتىپ وتىرعانىن  ايتا كەلە، وڭ قابىلدانعان شەشىم ساياسي جاعدايعا دا يگى اسەر ەتەتىنىن ەسكە سالادى سانايدى.

گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ساياسي جاعدايدى تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعانى بەكەر ەمەس. 1905 جىلدىڭ قاڭتارىندا باستالعان («قاندى جەكسەنبى») رەسەيدەگى بۇلعاقتىڭ اسەرى قازاق دالاسىنا دا جەتىپ، ماۋسىم- شىلدە ايلارىندا  قوياندى جارمەڭكەسىندە الاش زيالىلارى 14 مىڭنان استام ادام قول قويعان اتاقتى «قاراقارالى پەتيتسياسىن» پاتشاعا جولداعان بولاتىن. باسقاشا ايتساق، قازاق دالاسى وتارشىلدىققا قارسى بەيبىت ساياسي كۇرەس جولىنا تۇسكەن ەدى.

گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قىزمەتتىك حاتىنىڭ مازمۇنىنان تۇيىندەي كەلىپ مىناداي وي تۇيۋگە بولادى: 1905 جىلعا دەيىن قوستانايدا تاستان (كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن) سالىنعان مەشىت بولماعان، ونى سالۋ باستاماسى اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ، زابيروۆ پەن راحيموۆ دەگەن كىسىلەردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ءتيىستى قۇزىرلى مەكەمەلەرگە ۇسىنىلعان. سول جىلدارى قالادا مۇسىلمان ءدىنىن 1105 ادام ۇستانىپ، ولار قالادا تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا مەكەندەگەن. سونىمەن قاتار، قالادا مۇسىلماندىق ءدىني ىستەردەگى ىسكەرلىكتە تاتار جۇرتىنىڭ شيراقتىق تانىتقانى بايقالادى.

جالعاسى بار.

ءى ءبولىم: اعايىندى ياۋشەۆتەر جانە تۇركى بىرلىگىنەن بىرەر ءسوز...

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي.

Abai.kz