قازىرگى داستۇرگە سالساق، جاڭا (جاس) جىل قىستا كىرەدى، ال قازاق ۇعىمى بويىنشا قىستا «كارى قۇدا كەلىپ الەك سالادى». اباي مۇنى ايتقاندا، قازاقتىڭ عانا ەمەس، كەمىندە ونداعان عاسىرلىق تەگى بار تانىمعا سۇيەنىپ وتىر. اتا قازاق جىلدى رۋحاني-پالساپالىق جاعىنان ءبىر بىرىنە قارسى ەكى ماۋسىمعا - التى اي قىس پەن التى اي جازعا  بولگەنىمەن، تىرشىلىك ماۋسىمىن 4-كە جىكتەگەن [1]: جازعىتۇرىم (كوكتەم), جاز، كۇز، قىس. اڭداپ قاراساق، قازاقتان (تۇركىدەن) باسقا ەشبىر ەتنوستا تابيعاتتىڭ جىل ماۋسىمدارىنا قاراي بولاتىن قۇبىلىستارىن سيپاتتايتىن اتاۋ جوققا ءتان: قىستا تابيعات «قىسىلادى»; جازدا - «جازىلادى»; كۇزدە - «كۇزەلەدى»، ال كوكتەمدە - «كوكتەيدى»! ءاربىر جىل ماۋسىمى - 90 كۇننەن تۇرادى، قالعان بەس كۇن «قوناق» اتالىپ، سوعان سايكەس «بەسقوناق» ءميفى قالىپتاسقان. ءتىپتى، ەلدىڭ باتىسىنداعى قازاقتار [3]  جىل سايىن 13-18 كوكەك اراسىن الگى «بەس قوناقتىڭ»  مەيماندايتىن كۇندەرى رەتىندە اۋا رايىنىڭ بۇزىلىسىن الگى ميفتىك-استرولوگيالىق قۇبىلىسقا بالايدى: سول كۇندەرى كادىمگىدەي، كوكتەم شىقسا دا، قار ارالاس جاڭبىر جاۋىپ، كەيدە بورانداتىپ، بىردە نايزاعاي ويناپ، بۇرشاق جاۋاتىن كەزدەرى بولادى. قىسقاسى، بۇل بەس كۇندە تابيعات ءوزىنىڭ جىلدىق مىنەزىنەن «مينيسپەكتاكل» كورسەتەدى. الايدا، كليماتى وزگەرگەن قازىرگى ۋاقىتتا مۇنىڭ ءبارى بولا بەرەدى دەۋ قيىن.

قازىرگى داستۇرگە سالساق، جاڭا (جاس) جىل قىستا كىرەدى، ال قازاق ۇعىمى بويىنشا قىستا «كارى قۇدا كەلىپ الەك سالادى». اباي مۇنى ايتقاندا، قازاقتىڭ عانا ەمەس، كەمىندە ونداعان عاسىرلىق تەگى بار تانىمعا سۇيەنىپ وتىر. اتا قازاق جىلدى رۋحاني-پالساپالىق جاعىنان ءبىر بىرىنە قارسى ەكى ماۋسىمعا - التى اي قىس پەن التى اي جازعا  بولگەنىمەن، تىرشىلىك ماۋسىمىن 4-كە جىكتەگەن [1]: جازعىتۇرىم (كوكتەم), جاز، كۇز، قىس. اڭداپ قاراساق، قازاقتان (تۇركىدەن) باسقا ەشبىر ەتنوستا تابيعاتتىڭ جىل ماۋسىمدارىنا قاراي بولاتىن قۇبىلىستارىن سيپاتتايتىن اتاۋ جوققا ءتان: قىستا تابيعات «قىسىلادى»; جازدا - «جازىلادى»; كۇزدە - «كۇزەلەدى»، ال كوكتەمدە - «كوكتەيدى»! ءاربىر جىل ماۋسىمى - 90 كۇننەن تۇرادى، قالعان بەس كۇن «قوناق» اتالىپ، سوعان سايكەس «بەسقوناق» ءميفى قالىپتاسقان. ءتىپتى، ەلدىڭ باتىسىنداعى قازاقتار [3]  جىل سايىن 13-18 كوكەك اراسىن الگى «بەس قوناقتىڭ»  مەيماندايتىن كۇندەرى رەتىندە اۋا رايىنىڭ بۇزىلىسىن الگى ميفتىك-استرولوگيالىق قۇبىلىسقا بالايدى: سول كۇندەرى كادىمگىدەي، كوكتەم شىقسا دا، قار ارالاس جاڭبىر جاۋىپ، كەيدە بورانداتىپ، بىردە نايزاعاي ويناپ، بۇرشاق جاۋاتىن كەزدەرى بولادى. قىسقاسى، بۇل بەس كۇندە تابيعات ءوزىنىڭ جىلدىق مىنەزىنەن «مينيسپەكتاكل» كورسەتەدى. الايدا، كليماتى وزگەرگەن قازىرگى ۋاقىتتا مۇنىڭ ءبارى بولا بەرەدى دەۋ قيىن.

ءسويتىپ، جىلدىق ۋاقىت ءتورت توقسانعا بولىنەدى جانە ءار توقساننىڭ وزىنە ءتان جاستىق ماۋسىمىنا سايكەستىگى بايقالادى. جىل باستالاتىن جازعىتۇرىمنىڭ «كوكتەم» اتالىپ، تابيعات كوكتەۋ ۇدەرىسىنە كىرىسسە، ودان سوڭ جاز كەلگەندە جانسىز زاتتىڭ ءوزى بويىن «جازىپ»، كۇن جىلىنعاندا كولەمىن ۇلعايتاتىنى فيزيكا عىلىمىنان بەلگىلى. كۇزدە تابيعات بىتكەن بارلىق ءوسۋ-وركەندەۋ ۇدەرىسىن توقتاتادى دا، مالدىڭ ءجۇنى تۇگىلى، وسىمدىك بىتكەن جاپىراعىنان ارىلا باستايدى - كۇزەلەدى. ال قىستا بارلىق ۇدەرىس قاڭتارىلادى. قىستىڭ ناق ورتاسىن قازەكەڭ «قاڭتار» دەپ ايدار تاققانى دا سودان.

تاڭ قالارلىعى سول، بۇل تانىم مامانداردىڭ ەسەبى بويىنشا بۇدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىنعى دەلىنەتىن، [3]  الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شاقىرىم جەردەگى اڭىراقاي تاۋىنداعى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن. وندا كۇن ديدارلى ادام كەيىپتى تۇلعا (بۇنى «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش دەپ پايىمدايمىز) مەن ءتۇن ديدارلى  - ءىڭىر (بۇل قازاق ۇعىمىندا كۇن باتقاننان كەيىنگى كەش تۇسكەن ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ۇعىم تۇرىندە قالعان) ورتاسىندا ساعات تىلىنە قارسى باعىت بويىنشا سيىر  جىلىنىڭ 4 ماۋسىمى بەينەلەنگەن: جاڭا تۋعان بۇزاۋ، ونىڭ ءۇستىن الا باسپاق جايىلىپ تۇر، ال ونىڭ سول جاعىندا سەمىز دە ءمۇيىزى قاراعايداي  ءىرى بۇقا تاڭىرگە قاراپ تۇر دا، ونىڭ استىن الا ءمۇيىزى تۇسكەن، اۋرۋ دا كوتەرەم سيىر تالتىرەكتەپ تۇر. بۇل سايكەس تۇردە بەينەلەنگەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى - كوكتەم، جاز، كۇز جانە قىس.

بۇل قاشاما سۋرەتتەن «جاڭا جىلدىڭ» نەگە كوكتەم بولعاندىعى دا وسىدان تۇسىنىكتى، ويتكەنى، كوكتەمنىڭ نىشانى - جاڭا تۋىلعان ءتول! جوعارىداعى قىستىڭ كەيپىن كورسەتىپ تۇرعان كوتەرەم سيىر جىلدىڭ قارتايعان، ولەر شاعىن بەينەلەيدى: قار كەيپىندەگى بار (ماتەريا) ەرىپ جوعالادى، كەڭىس «قىسىلادى»، ۋاقىت «قاڭتارىلادى». قازاق تانىمىنداعى قىستىڭ كارى بەينەسى و باستان كەلەتىن دايەككە نەگىزدەلگەن. ەندەشە، كارى قىستا جىلدىڭ تۋىلۋىن مەرەكەلەۋىمىزگە جول بولسىن!..

بۇل ەجەلگى پايىمعا قاراپ، ءبىر جىلدىق ۋاقىت تولىق عۇمىردىڭ ءتورت كەزەڭىن سيپاتتايتىنىن اڭعارۋعا بولادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلدىڭ باتىس ايماعى 90 كۇن قىسپەن 13-ناۋرىزدا قوشتاسىپ، [3] استرولوگيالىق جاڭا جىلدى 14-نە قارسى الىپ كەلەدى. سول سەكىلدى، شامامەن العاندا، 14 جەلتوقسان - قىستىڭ العاشقى كۇنى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇعان دەيىن قازاق كۇزدىك سويىپ، «ىقتىرمامەن وتىرىپ» كۇن وتكىزسە، اتالمىش كۇننەن بىلاي قاراي سوعىم سويۋدى قولعا الادى.

حالقىمىزدا جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىنان باستالاتىن [2,3] «سوعىم» (كەي جەرلەردە «سوعىم باسى») اتالاتىن ءىرى مالدى سويۋ ءراسىمى بار. الايدا، ءبىز ونىڭ تەك قانا تۇرمىستىق-شارۋاشىلىق مانىنە ءۇڭىلىپ ءجۇرمىز. شىن مانىندە ول - ەجەلگى زاماندارداعى ون ەكى جىلىككە بولشەكتەۋ ارقىلى «جىلىكتەمە» ۇلەستىرۋ جورالعىسى. مۇسىلمانشا ايتقاندا - قۇرباندىق. بەرتىن كەلە ول تازا تۇرمىستىق مازمۇنعا اينالىپ، قىسقا ەت ازىرلەۋ ءۇردىسى بولىپ كەتتى. باسقا جاعىنان العاندا، سوعىم ناۋرىزدا «تۋعان» جىل كەيپىنىڭ عۇمىر كەشىپ ءبىتۋ عۇرپىن پاش ەتكەن بولۋى كەرەك. جىلدىق كيەنىڭ  كەيپى ءبىر جاعىنان عالامدىق ۇلى قۇدىرەتكە سوعىم-قۇربان بولادى دا، دۇنيەنى ەسكى جىل رەتىندە ەسىركەيدى. مىنە، وسىلايشا سوڭعى ءۇش اي بويى «ءولىم» ۇدەرىسىن باستان كەشكەن ەسكى جىل، قىستا اپپاق ارۋاق-قارعا اينالىپ كەلمەسكە كەتەدى دە، ونىڭ الاساپىرانىنان (توپان سۋىنان)  ناۋرىزدا جاسىل ءشوپ نەمەسە جاس ءتول اتريبۋتى بولىپ تابىلاتىن جاڭا ۋاقىت (جىل) تۋىلادى.

جىلدىڭ بۇل جازعىتۇرعى ماۋسىمى قازاقتاردا جىلتوقسان [1] اتالعان. بۇل، ءسىرا، جىلدىق اينالىم مەجەسىن ايقىندايتىن تۇركىلىك تەرمين بولسا كەرەك. ال، جىلدىڭ وزگە ماۋسىمدارى رەتىمەن ءار توقسانىنا [1] سايكەس  - جازتوقسان، كۇزتوقسان جانە جەلتوقسان اتالادى. جالپى قىسقى ماۋسىمنىڭ «جەلتوقسان» اتالۋىنا قاراپ، وزگە توقسانداردىڭ دا سايكەس اپاتتىق (ستيحيالىق سيپاتى) بارلىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. «جەلدىڭ» باسقاشا اتاۋى - اۋا. قىسقى قار ەرىپ، اينالانى كوكتەمدە سەل باساتىنى، قىزىلسۋ ءجۇرىپ، الاساپىران بولاتىنىن سۋ اپاتىنا بالاعان ابزال. ال، ءشوپ شىعىپ، مالعا قولايلى جازعى ماۋسىمعا سايكەس - وت، بۇل ءسوز و باستان قۋات، قورەك ۇعىمدارىنا ماندەس، ءتىپتى، قۋراعان ءشوپتىڭ جازعى ءورت كوزى ەكەندىگى دە بەلگىلى; ال كۇزدە جىل بويعى ءوسىپ-ونگەننىڭ ءبارى كۇزەلىپ، توپىراققا اينالادى. وسى اڭعارىلعان جايتقا قاراي وتىرىپ، جىل ماۋسىمدارى ءتورت اپاتتىڭ كەيپىن دە توقسان كۇن بويى «كيىم» ەتەتىنى شىعادى.

كەلتىرىلگەن دايەكتەردى قورىتا كەلە، تۇركىلىك جىل ماۋسىمدارىنىڭ تەرەڭ مازمۇن مەن تانىمعا تولى ەكەنىنە كوزدىڭ كوبىرەك جەتەتىنىن جاسىرۋ قيىن. اتا-بابامىز تانىعان جىل-ۋاقىتتىڭ ءاربىر قۇرامتاسى (كومپانەنتى) مەن سيپاتى بارىنشا شۇيگىن، مەيلىنشە باي. سونى بۇگىنىمىزگە جاراتا الساق، قانەكي! سوعىم شۇيگىن  [2] بولسىن، اعايىن!

سەرىك ەرعالي،

ەتنوگراف، مادەنيەتتانۋشى

«اباي-اقپارات»

ادەبيەتتەر

1. اقسەلەۋ سەيدىمبەك، «قازاق الەمى»، «سانات»، 1997

2. سەيىت كەنجەاحمەتۇلى، «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، «الماتىكىتاپ» 2007. - 284 بەت.

3. سەرىك ەرعالي، «ناۋ مەن ىرىس»، «قازىعۇرت»، 2011. - 184 بەت