زايلاعي كەنجاليەۆ. ۇستاز ۇلاعاتى
/زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك
سالىق زيمانۇلى زيمانوۆتى ەسكە الۋ/
2011 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا 90 جاستان اسىپ 91-گە قاراعان شاعىندا زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك زيمانوۆ سالىق زيمانۇلى ومىردەن وزدى... تەلەديداردان دا، راديودان دا رەسمي تىلدە ورىلگەن وسى سۋىق حابار ەلگە تەز تارادى.
ساكەڭ تاڭەرتەڭگىسىن ساعات 7-دە ءۇزىلىپتى. 4 قاراشا - جۇما كۇنى، ىشىمنەن بۇنى جاقسى نىشانعا جورىدىم. يماندى بولعىر، جاقسى كىسى ەدى، اللا تاعالا جاقسى كۇنى العان ەكەن، ول دا بولسا جاراتقاننىڭ پەندەسىنە كورسەتكەن مەيىرىمى شىعار دەپ ءتۇسىندىم.
«جۇرتتان اقشا جيناماڭدار، جەرلەۋىمە ءوزىمنىڭ ادال ەڭبەگىممەن تاپقان قاراجاتىمنان جۇمساڭدار، باسىما ۆەنوك اكەلمەڭدەر» دەپ، بالاسى مۇحتارعا اماناتىن تاپسىرىپ كەتىپتى.
ادالدىقتى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى دەپ ءتۇسىنىپ، وسى قاعيداعا ساي ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان اكادەميك ءوزىن اقتىق ساپارعا اتتاندىرۋعا جينالار جۇرتتىڭ دا نيەتىنىڭ اق، ايتار ءسوزىنىڭ حاق، جاراتقانعا ارنار ساداقالارىنىڭ ادال بولۋىن مەڭزەپ كەتكەنىن سەزدىك.
اكادەميكتىڭ رەسمي ءومىربايانى جالپى جۇرتقا ءمالىم. مەن ول كىسىنىڭ ءوز ءومىرناماسىنىڭ كەيبىر تۇستارىن ونىڭ ءوزى قالاي قابىلداعانىن ەسكەرە وتىرىپ قايتا ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزسەم دەيمىن.
جاراتقان يەمىز سالىق زيمانۇلىنا سىناعى دا مول، دەگەنمەن جاقسىلىعى مەن جەڭىسى دە جەتكىلىكتى تاعدىر سىيلادى.
/زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك
سالىق زيمانۇلى زيمانوۆتى ەسكە الۋ/
2011 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا 90 جاستان اسىپ 91-گە قاراعان شاعىندا زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك زيمانوۆ سالىق زيمانۇلى ومىردەن وزدى... تەلەديداردان دا، راديودان دا رەسمي تىلدە ورىلگەن وسى سۋىق حابار ەلگە تەز تارادى.
ساكەڭ تاڭەرتەڭگىسىن ساعات 7-دە ءۇزىلىپتى. 4 قاراشا - جۇما كۇنى، ىشىمنەن بۇنى جاقسى نىشانعا جورىدىم. يماندى بولعىر، جاقسى كىسى ەدى، اللا تاعالا جاقسى كۇنى العان ەكەن، ول دا بولسا جاراتقاننىڭ پەندەسىنە كورسەتكەن مەيىرىمى شىعار دەپ ءتۇسىندىم.
«جۇرتتان اقشا جيناماڭدار، جەرلەۋىمە ءوزىمنىڭ ادال ەڭبەگىممەن تاپقان قاراجاتىمنان جۇمساڭدار، باسىما ۆەنوك اكەلمەڭدەر» دەپ، بالاسى مۇحتارعا اماناتىن تاپسىرىپ كەتىپتى.
ادالدىقتى ادام ءومىرىنىڭ ءمانى دەپ ءتۇسىنىپ، وسى قاعيداعا ساي ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلعان اكادەميك ءوزىن اقتىق ساپارعا اتتاندىرۋعا جينالار جۇرتتىڭ دا نيەتىنىڭ اق، ايتار ءسوزىنىڭ حاق، جاراتقانعا ارنار ساداقالارىنىڭ ادال بولۋىن مەڭزەپ كەتكەنىن سەزدىك.
اكادەميكتىڭ رەسمي ءومىربايانى جالپى جۇرتقا ءمالىم. مەن ول كىسىنىڭ ءوز ءومىرناماسىنىڭ كەيبىر تۇستارىن ونىڭ ءوزى قالاي قابىلداعانىن ەسكەرە وتىرىپ قايتا ءبىر وي ەلەگىنەن وتكىزسەم دەيمىن.
جاراتقان يەمىز سالىق زيمانۇلىنا سىناعى دا مول، دەگەنمەن جاقسىلىعى مەن جەڭىسى دە جەتكىلىكتى تاعدىر سىيلادى.
ەڭ ءبىرىنشى. تۇڭعىش. ەڭ العاشقى... مىنەكي، سالىق زيمانۇلى تۋرالى ايتقاندا اۋىزعا ءجيى-ءجيى تۇسەتىن سوزدەر وسىلار. شىنىندا دا، سالىق زيمانۇلى، قازاقتان شىققان جانە قازاق رەسپۋبليكاسىنان شىققان تۇڭعىش زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، زاڭگەرلەر اراسىنان شىققان تۇڭعىش اكادەميك، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى دەكانى، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلوسوفيا جانە زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ەڭ العاشقى ديرەكتورى، تاعىسى تاعى بولىپ جالعاسا بەرەدى.
رەسپۋبليكا زاڭ عىلىمىنىڭ پاتريارحى اتانعان سالىق زيمانۇلى زيمانوۆ 1921 جىلى 19 اقپاندا گۋرەۆ /اتىراۋ/ قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەدى. وسى جەردە ول جامبىل اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىن بىتىرەدى. اكەسى زيمان جارىلعاسىنوۆ سۋرەتشىلىك ونەرمەن اۋەستەنگەن كىسى ەكەن. ول كىسىنىڭ كەنەتتەن قايتىس بولۋىنا بايلانىستى الماتىداعى دارىگەرلىك ينستيتۋتقا تۇسسەم دەگەن ويى ىسكە اسپاي قالادى. ول مۇعالىمدىك كۋرستى ءبىتىرىپ فورت-شەۆچەنكوداعى ورتا مەكتەپتە ماتەماتيكا جانە فيزيكا ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. 1939 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ، گرۋزيادا اسكەري بورىشىن وتەپ جۇرگەندە سوعىس باستالادى.
سالىق زيمانۇلى ۇلى وتان سوعىسىنا باستان اياق قاتىسقان مايدانگەر جانە جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيتىن ءبىر ءجايت، ول كىسى - قاتارداعى سولداتتان باستاپ پولك كومانديرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن قولباسشى جاۋىنگەر. ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ساكەڭ ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە پولك كومانديرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن ەڭ العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى. كەيدە «وسى مەن پولك كومانديرى دارەجەسىنە باۋىرجانمەن /باۋىرجان مومىشۇلىن ايتادى - ز.ك./ قاتار جەتتىم-اۋ دەيمىن» - دەپ وتىراتىن. ويتكەنى پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزىندە پولك كومانديرى ۇرىستا قازا بولىپ، ونىڭ ورنىنا ۋاقىتشا 3 ايداي پولك كومانديرى قىزمەتىن اتقارعانمىن دەيتىن. ول كىسىنىڭ مايدانگەر رەتىندە العان اسۋلارى سوعىستان كەيىنگى بەيبىتشىلىك زاماندا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان سياقتى. سوندىقتان، سالىق زيمانۇلىنىڭ مايدانگەر-سولدات رەتىندەگى بەينەسى اسكەري تاريح ماماندارى تاراپىنان ارنايى زەرتتەۋدى تالاپ ەتىپ، سۇرانىپ تۇرعاندىعىن ەسكە سالا كەتسەك دەيمىز.
سوعىسقا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسسا دا سوعىس ءجايلى ساكەڭ كوپ ايتپايتىن. جەڭىس كۇندەرى تويلاناتىن ساتتەردە عانا از-كەم اشىلىپ سويلەيتىن. وندا دا ءوزىنىڭ باتىرلىعىن ەمەس، سوعىس ۋاقىتىنىڭ اۋىرلىعىن جانە مايدان كورىنىستەرىنىڭ اششى شىندىقتارىن تۇسپالداپ جەتكىزۋگە تىرىساتىن. نە دەگەنمەن دە سوعىس ادام ءولتىرۋدىڭ اشىق جانە زاڭداستىرىلعان نىسانى جانە جۇيەسى ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايتىن.
ساكەڭنىڭ سوعىس ۋاقىتىندا ورىن العان مىنا وقيعانى بىرنەشە رەت ەسىنە العانى بار. «ەۆروپانىڭ ءبىر قالاسىن الدىق - دەيدى ساكەڭ. - سودان جاۋىنگەرلەرگە ارناپ كونتسەرت بەرەتىن بولىپ تەاترعا باردىق. ساحناعا كوتەرىلگەن ارتىستەر بي بيلەۋدەن باستادى. ءبىر بي، ەكى بي، ءۇش بي... قاسىمداعى سوداتتار «قاشان ءان ايتادى»؟ - دەپ مەنى مازالاي باستادى. «شىداڭدار، قازىر ايتادى» - دەيمىن. بىراق كونتسەرتتىڭ سوڭىنا دەيىن بىردە-ءبىر ءان سالىنباي، كىلەڭ بي بيلەنە بەردى. مىنەكي، بالەت دەگەننىڭ نە ەكەنىن مەن وسىلاي ءبىلدىم» - دەپ، جارىقتىق، قارقىلداپ كۇلەتىن.
سوعىستان ەكى دۇركىن 1 دارەجەلى «ۇلى وتان سوعىسى» جانە «قىزىل جۇلدىز» وردەندەرىمەن، سانسىز مەدالدارمەن ماراپاتتالىپ، گۆارديا مايورى دارەجەسىندە /سوڭعى شەنى پولكوۆنيك/ ەلگە ورالعان 25 جاسار جاس جىگىت بەيبىت ومىرگە قۇلشىنا ارالاسادى.
ساحارانىڭ اپتاپ ىستىعىنان ازەر قۇتىلىپ، كەپكەن كەنەزەسىن قاتالاعان ءشولىن باسۋ ءۇشىن ءمولدىر بۇلاق سۋىنا قۇمارلانا ءارى قۇشتارلانا بار ەپكىنىمەن باس قويعان جولاۋشى ىسپەتتەس، سالىق زيمانۇلى دا بەيبىت ءومىردىڭ ايدىنىنا سۇڭگىدى دە كەتتى. جانە ەرتەگىلەردىڭ جىل سايىن ەمەس اي سايىن، كۇن سايىن وسەتىن الىپتارىنداي ءوزى تاڭداپ العان ءبىلىم مەن عىلىم جولى - زاڭتانۋ سالاسىندا زامانداستارى عانا ەمەس، كەيىنگى بۋىن وكىلدەرى مەن ۇرپاقتارى دا تاڭ قالاتىنداي ايتۋلى ادىمدار، قارىشتى قادامدار جاسادى. شىن مانىندە دە ول كىسى 2 جىل ىشىندە بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىن ەكستەرنمەن ءبىتىرىپ /1946-1948جج./, ال ودان كەيىنگى 2 جىلدا اسپيرانتۋرا ءبىتىرىپ /1948-1950جج./, بىتىرىسىمەن ماسكەۋدە زاڭ عىلىمى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعايدى /1950ج./. ءسويتىپ، سوعىستان كەيىنگى باس-اياعى 4 جىل ىشىندە زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولىپ شىعا كەلدى.
سالىق زيمانۇلىنىڭ قىزمەت بابىندا ءوسۋى دە وسى جىلداردان باستاۋ الادى. ارينە، ساكەڭ ءۇشىن مانساپ جولى ەشقاشان دا باستى باعىت بولىپ ەسەپتەلگەن جوق، دەگەنمەن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى مەن جۇرتتى ىزىنە ەرتە بىلەر تالانتىن بايقاعان رەسپۋبليكا باسشىلارى /ولاردىڭ ىشىندە قانىش ساتپاەۆتىڭ ساكەڭە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە ەدى/ جاس عالىمدى باسشى قىزمەتتەرگە تارتا باستايدى. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى قۇقىق سەكتورىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ باستاعان ول، كەيىن وسى سەكتوردىڭ مەڭگەرۋشىسى /1950-1952جج./, ودان كەيىن الماتى زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى /1952-1955جج./, س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى /1955-1958جج./, ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلوسوفيا جانە زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى /1958-1969جج./ بولىپ قىزمەتتەر اتقارادى. 40 جاسىندا ماسكەۋدە زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن ديسسەرتاتسيا قورعاپ /1961ج./, 46 جاسىندا رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلانادى /1967ج./.
سالىق زيمانۇلى وسى جىلدار ىشىندە زاڭگەر-عالىم رەتىندە قالىپتاسىپ، جازعان ەڭبەكتەرى رەسپۋبليكا جانە وداق قۇقىقتانۋشىلارى تاراپىنان جاقسى باعالانىپ، ەسىمى تانىمال بولا باستايدى. ول كىسىنىڭ وسى ۋاقىت ارالىعىندا جازعان كوپتەگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن 3 مونوگرافياسىن اتاپ وتۋگە بولادى. ولار - 1958 جىلى الماتىدان شىققان «وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا» ەڭبەگى، 1960 جىلى شىققان «پوليتيچەسكي ستروي كازاحستانا كونتسا XVIII ي پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا» كىتابى جانە 1965 جىلى ا.اتيشەۆپەن بىرىگىپ جازعان «پوليتيچەسكيە ۆزگليادى چوكانا ۆاليحانوۆا» مونوگرافياسى. بۇل ەڭبەكتەر جىل وتكەن سايىن ءوز قۇندىلىقتارىن ەسەلەپ، قازاق زاڭ عىلىمىنداعى ەرەكشە ورىنعا يە عىلىمي ىزدەنىستەر ەكەندىگى ايقىندالىپ كەلەدى.
سالىق زيمانۇلى 1970 جىلدان 1990 جىلداردىڭ باسىنا دەيىن كۇرەكتەي 20 جىل بويى مانساپ پەن لاۋازىمنان بويىن اۋلاق سالىپ، تازا عىلىمي ەڭبەكپەن اينالىسادى. /تەك 1976-1977 جىلدار ارالىعىندا عانا عىلىم اكادەميانىڭ عىلىمي حاتشىسى بولىپ ىستەگەنى بولماسا/.
مىنەكي، وسى جىلدار كەزىندە ساكەڭ زاڭ عىلىمىنىڭ كۇردەلى دە قيىن تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرىن ارنايى قويىپ، تەرەڭدەپ زەرتتەۋگە مۇمكىندىك الادى. ارينە، بۇل ماسەلەلەردىڭ تۇپكى توعىساتىن تۇسى جانە باستى باعىتى مەن ماقساتى بىرەۋ-اق ەدى. ول - قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى مەن قۇقىعىنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنگىسى جانە بولاشاعىنىڭ تەورياسى ءارى تاريحى بولاتىن. سوندىقتان دا بولار اكادەميك زيمانوۆتىڭ پارتيالىق يدەولوگيا مەن تاپتىق دۇنيەتانىم تولىق ءامىرىن جۇرگىزىپ تۇرعان وسى زاماننىڭ وزىندە جازعان ەڭبەكتەرى بۇگىنگە دەيىن تانىمدىق تارتىمدىلىعىن جانە عىلىمي قۇندىلىعىن ساقتاپ قالدى. ول ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن ارنايى اتاپ ءوتۋدى تالاپ ەتەتىندەرى مىنالار: «ۆ.ي. لەنين ي سوۆەتسكايا ناتسيونالنايا گوسۋدارستۆەننوست ۆ كازاحستانە» /1970ج./, «كازاحسكي وتدەل نارودنوگو كوميسسارياتا پو دەلام ناتسيونالنوستەي رسفسر» /1976ج. س.ا. داۋلەتوۆامەن بىرىگىپ جازىلعان/, «وت وسۆوبوديتەلنىح يدەي ك سوۆەتسكوي گوسۋدارستۆەننوستي ۆ بۋحارە ي حيۆە» /1976ج./, «كازاحسكي رەۆوليۋتسيوننىي كوميتەت» /1981ج./, «روسسيا ي بۋكەەۆسكوە حانستۆو» /1982ج./, «وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكيە ۆزگليادى م. سەرالينا» /1989ج. ك.ز. يدريسوۆپەن بىرگە جازىلعان/.
ال كەڭەس وكىمەتى قۇلاپ، ەلىمىز ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىككە بەت بۇرعان 90-جىلدارى سالىق زيمانۇلى ءوزىن جاڭا زاماننىڭ جاڭاشا ويلاۋ مەن جاڭاشا ءىس-ارەكەتتەرگە دايىن جاسىنداي جالىندى مەملەكەت قايراتكەرى ەكەندىگىن كورسەتە ءبىلدى. ءسويتىپ، ول رەسپۋبليكالىق جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولىپ 2 دۇركىن سايلانادى. 1990-1993 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ اتىنان حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانسا، 1994-1995 جىلدارى اتىراۋ وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا تۇسكەن 3 كانديداتتىڭ ىشىنەن ءبىرىنشى ورىن الىپ، قايتادان حالىق دەپۋتاتى اتاعىنا يە بولادى.
مەملەكەتىمىز بەن قۇقىقتىق جۇيەمىز اياعىنا جاڭا تۇرىپ، «ءتاي-ءتاي» باسىپ كەلە جاتقان وسى ۇرىمتال كەزەڭدە ولاردىڭ ىشكى ءمانى مەن مازمۇنى، باعىت-باعدارى مەن قۇندىلىقتارى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراقتار قوعامدا دا، جوعارعى كەڭەس ىشىندە دە كەسكىلەسكەن تالاس-تارتىس، داۋ-داماي ارقىلى شەشىلىپ جاتتى. مىنەكي وسى تۇستا سالىق زيمانۇلىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى، كورەگەندىگى مەن وتكىرلىگى، ەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن شەشەندىگى ۇلتىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن مۇدىرمەي قورعاپ، زاڭ جۇزىندە بەرىك بەكىتۋگە قىزمەت جاسادى. مەملەكەتتىك ەگەمەندىك، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك، مەملەكەتتىك ءتىل، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ورالماندار تاعدىرى، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، مەملەكەتتىڭ ەڭ جوعارعى بيلىك ورگاندارىنىڭ مارتەبەسى - مىنەكي، ساكەڭ ارالاسىپ وڭ شەشىمىن تابۋعا سەپتىگىن تيگىزگەن كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ قىسقاشا عانا تىزبەگى وسىنداي.
سالىق زيمانۇلى مۇنان كەيىنگى جىلدارى دا ءوزىنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىك تۇعىرىنان تايعان جوق. سونىڭ ايشىقتى دالەلى رەتىندە 1995 جىلى قازاق اكادەميالىق ۋنيۆەرسيتەتى اتتى مەملەكەتتىك ەمەس جوعارعى وقۋ ورىنىن اشقاندىعىن ايتۋعا بولادى. ومىردەن قايتقانعا دەيىن ساكەڭ وسى ۋنيۆەرسيتەت نەگىزىندە قۇرىلعان «پاراسات»، كەيىننەن «ينتەللەكتۋال-پاراسات» اتالاتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ عىلىمي ىزدەنىس قىزمەتىن جالعاستىرادى.
سوڭعى جىلدارى ساكەڭ ءوزىنىڭ پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ ىستەگەن ۋاقىتتاعى كورىپ-بىلگەندەرىن جانە وي ەلەگىنەن وتكىزىپ تۇيگەندەرىن «كونستيتۋتسيا ي پارلامەنت رەسپۋبليكي كازاحستان» /1996ج./ ەڭبەگىن جاريالادى. ال، ول كىسىنىڭ «تەوريا ي پراكتيكا اۆتونوميزاتسيا ۆ سسسر» /1998ج./ كىتابى عىلىمي جۇرتىشىلىق تاراپىنان اسا جوعارى باعا الىپ تا ۇلگەردى.
سالىق زيمانۇلىنىڭ ارنايى اتاپ وتۋدە تالاپ ەتەتىن عىلىمي جەتىستىگى - ول كىسىنىڭ ءداستۇرلى قازاق قۇقىعىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا جازىلعان 10 تومدىق «قازاقتىڭ اتا زاڭدارى» اتتى ەڭبەگى. بۇل ەڭبەكتىڭ جۇيەلى تۇردە قولعا الىنىپ، جازىلىپ باسپادان شىعۋىنا ون جىلدان استاپ ۋاقىت ءوتتى. قازىر بۇل سەريانىڭ 10 تومدىعى تولىق جارىق كوردى. سالىق زيمانۇلىنىڭ اتالمىش ەڭبەگى ۇلتتىق قانا ەمەس الەمدىك قۇقىقتانىمداعى ۇلكەن قۇبىلىس، زاڭ عىلىمىنداعى بيىك جەتىستىك، الەم حالىقتارىنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن زەرتتەۋ ىسىندەگى اسا ءىرى تابىس ەكەندىگى قازىردىڭ وزىندە مويىندالۋدا.
ارينە، اينالىپ وتۋگە بولمايتىن جانە زيالى قاۋىم تۇگەل مويىنداعان سالىق زيمانۇلىنىڭ تاعى ءبىر قىرى - ول كىسىنىڭ مايتالمان شەشەندىگى. وسى جەردە مەنىڭ ەسىمە ساكەڭمەن العاشقى جۇزدەسكەن ستۋدەنتتىك ءومىردىڭ ءبىر ءساتى ءتۇسىپ وتىر.
1980 جىل. قازگۋ- ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتىمىن، 4-ءشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىم. ءبىر كۇنى قاسىم ماۋلەنوۆ /سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ بالاسى، قازىر-پروفەسسور/ مەنى وقۋ كورپۋسىندە كەزدەستىرىپ، «ءجۇر، اكادەميك سالىق زيمانوۆ بۇگىن كەشكى ءبولىم ستۋدەنتتەرىنە لەكتسيا وقيدى ەكەن، سوعان بارايىق» - دەدى. زيمانوۆتىڭ ەسىمىن سىرتتان ەستىگەنىم بولماسا، ءوزىن بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەس ەدىم. اتاعى جەر جارىپ تۇرعان، رەسپۋبليكانىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى زاڭگەرى، قازاقتان شىققان تۇڭعىش زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءارى تۇڭعىش زاڭگەر - اكادەميك ەكەنىن بىلەتىنبىز. ول كىسىنىڭ نەگىزگى جۇمىس ىستەيتىن جەرى - عىلىم اكادەمياسى، ۋنيۆەرسيتەتكە ساعات الىپ قانا ساباق بەرەدى. ءبىر جاعى - قولىم بوس، ەكىنشى جاعىنان «قانداي كىسى ەكەن كورەيىك» دەگەن ويمەنەن كەلىسە كەتتىم.
ساكەڭ لەكتسياعا 5 مينۋتتاي ەرتە كەلدى. قاسىم ەكەۋمىز قاسىنا بارىپ امانداسىپ، لەكتسياسىنا كىرۋگە رۇقسات سۇرادىق. ول كىسى قارسى ەمەس ەكەندىگىن ءبىلدىردى.
ارينە، مەن بۇعان دەيىن تالاي عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلاردىڭ لەكتسيالارىن تىڭداپ، تالاپ-تالعامىم ءبىرشاما قالىپتاسىپ قالعان كانىگى ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى ەدىم. ال، اكادەميك زيمانوۆتىڭ لەكتسياسى مەنى «اپىراي، لەكتسيا وقۋدىڭ وسىنداي دا شىرقاۋ شىڭى، ءبىتىم-بولمىسى تۇگەل دە تولىق ونەر /يسكۋسستۆو/ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ءتۇرى دە بولادى ەكەن-اۋ» دەگەن وي-اسەرگە الىپ كەلدى.
زيمانوۆتىڭ شەشەندىك قابىلەتىنىڭ ەرەكشەلىگى - تىڭداۋشىنىڭ تىڭداۋشى رەتىندەگى بارلىق مۇمكىندىگى مەن پوتەنتسيالىن، تالانتىن /تىڭداۋشى بولا ءبىلۋ دە - تالانت /تولىق اشا الۋىنا جاعداي جاسايدى ەكەن. ونىڭ بارلىق زەيىنى مەن ىقىلاسىن ءوزى ايتىپ وتىرعان ماسەلەگە اۋدارا وتىرىپ جانە سول ماسەلەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كوز الدىڭنان تۇيدەك-تۇيدەك سۋرەتتەر ارقىلى ەلەستەتە وتىرىپ، سونىمەن بىرگە، تىڭداۋشىنىڭ وزىمەن-ءوزى قالۋىنا، ۇسىنىلىپ وتىرعان وي-وقيعا الەمىن جەكە-دارا بارلاپ، ءوز كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋىنا تولىق جاعداي جاسايدى ەكەن. اكادەميك لەكتسيا وقۋ كەزىندە تىڭداۋشىنىڭ ينفورماتسيانى قابىلداۋ جانە ونى قورىتۋ بوستاندىعىنا قول سۇقپايدى، ونىڭ اقپاراتتى تىڭداي وتىرىپ سول اقپاراتتان جەكە-دارا قالۋ جانە سول اقپارات الەمىندە جەكە-دارا ساياحات جاساپ، ءوز اسەرىن ءوزى ەمىن-ەركىن قالىپتاستىرۋعا بار مۇمكىندىكتى بەرەدى ەكەن. جانە مۇنداي مۇمكىندىك - ۇسىنىلىپ وتىرعان وي جانە وقيعالىق اقپاراتتىڭ بارىنشا ايقىندىلىعىمەن، دالدىگىمەن ءارى لەكتوردىڭ سوعان دەگەن شىنايى سەنىمدىلىگىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى ەكەن. ال، لەكتوردىڭ ءوز تىڭدارماندارىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ءارى قامقورلىعى جانە ولاردىڭ تىڭدارمان ەسەبىندەگى تابيعي تالانتتارىن اشۋعا دەگەن شىنايى ىنتاسى لەكتسيا اسەرىن ەسەلەپ قانا قويماي، ونى قۇدىرەتتى ءسوز ونەرىنىڭ قايتالانباس تۋىندىسى دەڭگەيىنە - «زيمانوۆ لەكتسياسى» دارەجەسىنە كوتەرىپ جىبەرەدى ەكەن.
ءيا. زيمانوۆ لەكتسياسى - ونەر تۋىندىسى، ءارى ءسوز قۇدىرەتىنىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن ۇلى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى، وي مەن وقيعانىڭ، ءسوز بەن سۋرەتتىڭ استاسقان اسقار بيىگى جانە ۇيلەسىمدى ۇندەسۋى دەسەم ارتىق كەتكەندىك بولماس.
سالىق زيمانۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى جانە ءىس-ارەكەتتەرى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز وقيعالار كوپ. سونىڭ ءبىرى، ارينە، ساكەڭنىڭ 1986 جىلعى «جەلتوقسان» وقيعاسى كەزىندە ماسكەۋ وكىلى، كوممۋنيستىك پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى سولومەنتسەۆكە، قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى كولبينگە قارسى شىعىپ سويلەۋى. «پارتيالىق بيلەتتەن ايىرىلىپ قالاسىڭ، قارسى شىعىپ سويلەمە» - دەپ ۇگىتتەگەندەردىڭ ءتىلىن الماعان ايبارلى اكادەميك «جەلتوقسان» وقيعاسىن «جالاڭ ۇلتشىلدىق» دەپ ايىپتاۋشىلارعا بوي بەرمەي، ءوز سوزدەرىندە جانە ماقالالارىندا بۇل وقيعانىڭ سىرى مەن سيپاتى تەرەڭدە جاتقانىن، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك مۇددەسىنەن باستاۋ الاتىنىن جانە سوعان قىزمەت ەتەتىنىن مەڭزەگەن.
ارينە، كولبين دە جانە سول كەزداگى پارتيا قايراتكەرلەرى دە ساكەڭنەن اقىلارىن الىپ، «كەكتەرىن» قايتارىپ قالۋعا تىرىستى. ءسويتىپ، «قالادا ەكى ءۇيى بار» دەگەن جەلەۋمەن ساكەڭنىڭ تاۋ بوكتەرىندە سالىنعان داچاسىن ساتۋعا ماجبۇرلەدى. ايتپەسە، پارتيالىق جانە وزگە دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىندارىن مالىمدەدى. داچاسىن ساتۋعا قويعاننان كەيىن، ونداعى مۇلىكتەرىن كوشىرۋگە مەن دە بارىپ كومەكتەستىم. ساكەڭ داچانىڭ پودۆالىنان ءارتۇرلى زاتتاردى جيناستىرىپ ءجۇرىپ، بۇل ءۇيدى 20 جىلداي ءوزى سالعانىن، قاي قابىرعاسىن قالاي كوتەرگەنىن ايتىپ، ۇيىنە دەگەن قيماستىق سەزىمىن اشىق ءبىلدىرىپ ءجۇردى. ءۇيىن وتە اسىعىس جانە ارزانعا ساتقان ساكەڭ ء(ۇيدى ساتۋ كەزىندە ساكەڭنىڭ قاسىندا كومەكتەسىپ مەن دە ءجۇردىم) ول اقشانى جيناق كاسساسىنا سالادى. ەكى جەتىدەن كەيىن اقشا قۇنسىزددانىپ وزگە جۇرتتىڭ اقشاسىمەن بىرگە ساكەڭنىڭ دە بار جيعان - تەرگەنى «كۇيىپ» كەتتى. اقشا قۇنسىزدانعان سول كۇنى ءبارىمىز جۇمىسقا جينالدىق. ول كەزدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ فيلوسوفيا جانە زاڭ ينستيتۋتىندا ىستەيمىز. ساكەڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەدى. كابينەتكە كۇلىپ كىرگەن ساكەڭ «زايلاعي، 20 جىل سالعان ءۇيدى ءبىر كەلى كولباسانىڭ قۇنىنا ساتىپ جىبەرىپپىز عوي» - دەپ ازىلدەدى. اقشاسىن جوعالتقان اكادەميا قىزمەتكەرلەرى جينالىپ، ساكەڭە شاعىمدانا باستادى. سوندا ساكەڭ ءوزىنىڭ سوعىس كەزىن ەسىنە ءتۇسىرىپ: «مەن ارتيللەريست بولدىم عوي. - دەدى. - شابۋىل جاساردا ءبىزدى ساعات تاڭعى 3-تە وياتىپ، «ارتپودگوتوۆكاعا» دايىندايدى. ول ساعات تاڭعى 4-تە باستالادى. 4-كە 10-15 مينۋت قالعان كەزدە بۇكىل فرونتتا مۇلگىگەن تىنىشتىق ورنايدى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن وسى تىنىشتىقتى بۇزىپ ارتيللەريالىق جويقىن اتىس بولاتىنىن سەزىپ، ءبارىمىز ىشتەي ويعا كەتەمىز. ويتكەنى، مۇنداي شابۋىلداردان كەيىن الدىڭعى شەپتەگى سولداتتاردىڭ جارتىسىنان كوبى قىرىلادى. سوندا، وسى تىنىشتىق بۇزىلماسا ەكەن، ماڭگى سوزىلا بەرسە ەكەن دەپ ءبارىمىز ارماندايتىن ەدىك. جانە بىرىمىزگە ءبىرىمىز ءارى وزىمىزگە - ءوزىمىز انت بەرىپ ەدىك، ەگەر وسى سوعىستان امان قالساق ەشتەڭەگە مويىمايمىز دەپ. بۇگىن سول ۋادەم ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. دەنىمىز ساۋ، ءوزىمىز ءتىرىمىز، ءالى ءومىر الدا، جىگىتتەر مويىماڭدار، ەلمەن كورگەن ۇلى توي» - دەپ، اقشالارىنىڭ قاراپتان - قاراپ ءبىر كۇندە «كۇيىپ» كەتكەنىنە رەنجىگەن جىگىتتەرگە باسۋ ايتتى. ساكەڭنىڭ ءوزى دە، ونىڭ جۇبايى - شاربانۋ باتتالقىزىنىڭ دا 30 جىلدان استام اكادەميك بولىپ قىزمەت ىستەگەنىن جانە جيناعان قاراجاتتارىن ەڭ كوپ جوعالتقانداردىڭ ءبىرى دە وسى كىسىلەر ەكەندىكتەرىن ىشتەي بىلەتىن ءبىز اكادەميكتىڭ بۇل وقيعاعا اسا قىنجىلماي، كەرىسىنشە وزگە جۇرتتى جۇباتۋعا كۇش سالعان قايسارلىعىنا ءبارىمىز ريزا بولىپ، ءسۇيسىنىپ ەدىك.
كوپ جۇرت بىلە بەرمەيتىن مىنا ءبىر وقيعانى دا ايتا كەتسەم دەيمىن. 2003 جىلى بولۋى كەرەك. ساكەڭنىڭ ۇيىنە جانە ونىڭ كورشىلەرىنە ۇرى ءتۇستى. ءبىر كۇنى ساكەڭ ۇرىنىڭ ۇستالعانىن جانە ونىمەن سويلەسكەنىن ايتىپ كەلدى. «ءوزى رەتسيديۆيست» ۇرى ەكەن. تۇرمەدەن شىققانىنا 4-5 اي بولىپتى. ەشكىم جۇمىسقا الماپتى. ۇيلەنەيىن دەپ ءجۇر ەكەن. امالسىزدان ۇرلىققا بارىپتى» - دەدى. «جۇمىسقا تۇرعاندا ۇرلىق جاساماس پا ەدى. ەندى سوتقا قاتىسىپ ونى قۇتقارىپ قالۋىم كەرەك» - دەدى. كەيىن ءبىلدىم، ساكەڭ، ءوزى جانە ۇرىدان جاپا شەككەن كورشىلەرىنەن /كىلەڭ اكادەميكتەر/ «ۇرىنى كەشىردىك، وعان قويار تالابىمىز جوق» دەگەن حاتتى ۇيىمداستىرىپ سوتقا بەرىپتى. جانە الماتى قالالىق سوتىنىڭ توراعاسىنا بارىپ ۇرىنى بوساتىپ جىبەرۋدى سۇراپتى. «ساكەڭ ءوزى كەلگەسىن ۇرى رەتسيديۆيست بولسا دا، زاڭ شەڭبەرىندە مۇمكىن بولعان بار جەڭىلدىكتى جاسادىق » - دەيدى سول كەزدەگى قالالىق سوت توراعاسى مۇسابەك الىمبەكوۆ، وسى وقيعا تۋرالى سۇراعانىمدا. اياعىن جازا باسقان وسى ازاماتقا ساكەڭ كەيىن دە قول ۇشىن بەرىپ تۇردى، ءجيى-ءجيى حابارىن ءبىلىپ، كەرەك بولسا جۇمىسقا تۇرۋىنا كومەكتەسىپ ءوز تانىستارىنا تەلەفون شالىپ جۇرگەنى ءالى ەسىمدە.
سالىق زيمانۇلى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ول كىسىنىڭ جۇبايى- حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، مارقۇم شاربانۋ باتتالقىزى باتتالوۆانى ەسكە الماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ساكەڭمەن ەلۋ جىلدان استام وتاسىپ، مەرۋەرت، مۇحتار، گۇلجامال ەسىمدى ۇل-قىزدارىن ۇيادان ۇشىرعان، نەمەرەلەرىن كورىپ، ءسۇيىپ وتكەن شاربانۋ باتتالقىزى مىنەزگە باي، ويعا العىر، سوزگە جۇيرىك قازاقتىڭ ازامات قىزدارىنىڭ ءبىرى ەدى. جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە جانى قاس بولىپ، ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تۇعىردان بەرىك ورىن الۋىنا ايانباي اتسالىسقان شاربانۋ اپامىز ساكەڭنىڭ ادال جارى عانا ەمەس، ومىردەگى اينىماس سەرىگى دە بولا ءبىلدى.
سالىق زيمانوۆ سوعىس كەزىندە العان 1-دارەجەلى «وتان سوعىسى» /2 رەت العان/ جانە «قىزىل جۇلدىز» وردەندەرىمەن قوسا، «حالىقتار دوستىعى» /1987ج./, «پاراسات» /2001ج./ وردەندەرىمەن ماراپاتتالدى. ال، 1993 جىلى پرەزيدەنتتىڭ بەيبىتشىلىك پەن رۋحاني كەلىسىم سىيلىعىنا يە بولسا، 2001 جىلى رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولدى، 2011 جىلى «قۇرمەت» وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
قايتىس بولارىنان 2 اپتا بۇرىن ساكەڭە اۋرۋحاناعا كىرىپ شىقتىم. ەكى بولمەلى جەكە پالاتادا جاتىر ەكەن. اياعى ءىسىپ، ءجۇرىپ - تۇرۋى قيىنداپ قالعان ەكەن. كۇتۋشى قىزدارى ادام قابىلداماي جاتقانىن ايتتى. مەن بارعاسىن كوڭىلى كوتەرىلىپ، كەرۋەتتە از - كەم وتىردى دا، سوسىن جاستىعىن بيىگىرەك كوتەرگىزىپ، شالقاسىنان جاتتى. كوڭىل - كۇيىنىڭ كوتەرىلگەنىن سەزىپ، «ساكە، اناۋ ەسىڭىزدە مە، مىناۋ ەسىڭىزدە مە؟» دەپ وزىمىزگە عانا بەلگىلى، قىزىعى تاۋسىلماس، قايتا ايتقان سايىن قىزىق تۇستارى ءورشي تۇسەر ءبىر - ەكى وقيعانى ەسىنە ءتۇسىرىپ، كۇلدىرىپ الدىم. ءوزى دە كوڭىلدى ءبىر - ەكى اڭگىمە ايتتى. اۋرۋ ءحالىن ۇمىتقانداي جايعا ءتۇسىپ، ادەمى اسەرلەنىپ، جاقسى جايلانا باستادى. سونى پايدالانىپ مەن دە ازىلگە كوشتىم: «ساكە، جامبىل بابامىز 90 - نان اسقاندا 15 جاسار قىزعا عاشىق بولىپ، ۇيلەنەم دەپ اعايىن - تۋعانىن ابىگەرگە سالىپتى. ال، ءسىز 90-عا جاڭا كەلدىڭىز. ويىڭىزدا جۇرگەن «ويماق اۋىز» بولسا ايتىڭىز، ەرتەڭ، اللا بۇيىرسا، مىنا توسەكتەن تۇرگەلەرسىز، سول كەزدە ءبىز دە - ىزىڭىزدەگى ءىنى - شاكىرتتەرىڭىز - قامسىز قالمايىق، توي جابدىعىن جاسايىق، دايىندالايىق» - دەدىم. ساكەڭ باسىن شايقاپ، بەتىنە قان جۇگىرىپ، ءماز بولىپ كۇلدى. سوسىن «زايلاعي، كۇلدىرە بەرمە، كۇلۋگە دە كۇش كەرەك قوي» - دەدى. ءسال ويلانىپ: «شاكىرتتەرىمە ريزامىن، ءبارىڭ جاقسى ازامات بولدىڭدار، وسىدان تايماڭدار» - دەدى. سوسىن «وسى سەندەر كازگۋ - ءدى «يسسلەدوۆاتەلسكي ۋنيۆەرسيتەت» جاسايىن دەپ جاتىر ەكەنسىڭدەر. ول ءۇشىن مىنانداي نارسەلەردى ىستەۋ كەرەك» - دەپ، سىلكىنىپ الدى دا ءبىراز ويلارىن ورتاعا سالدى. ءجۇزى جۇدەۋ، توسەكتە جاتىر دەمەسەڭ - باياعى ساكەڭ، اتاقتى اكادەميك زيمانوۆ قايتا ورنىنا كەلگەندەي بولدى. «يسلەدوۆاتەلسكي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ» الەمدىك ءبىر -نەشە ۇلگىلەرىنە توقتالىپ، ولاردىڭ شەتەلدىك اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەپ سايرادى دا كەتتى. ءبىر - ەكى چينوۆنيكتى «سىناپ» تا الدى. ويى - ايقىن، جادىنداعىسىن جاتقا سوعار جويقىن ەستىلىك، ءسوزى - تۇگەل دە ءبۇتىن. سىرتتان ءدارى الىپ كۇتۋشى قىزدار كىرمەگەندە ورنىنان تۇرگەلىپ ءجۇرىپ كەتەتىندەي. كۇلىپ، جاقسى كوڭىل - كۇيمەن قوشتاستىق. ساكەڭدى سوڭعى كورۋىم ەكەن بۇل...
سالىق اعامىزدىڭ ەڭ سوڭعى كىتابى «پارلامەنت كازاحستانا ۆ ترۋدنىە گودى پروۆوزگلاشەنيا نەزاۆيسيموستي» ءوزى ومىردەن وزاردان 10 كۇن بۇرىن باسپادان شىقتى. جاقسى كورگەن ادامدارىنا كىتاپتارىن ارنايى ءسوز جازىپ تاراتۋدى ۇناتاتىن اكادەميك بۇل كىتاپتىڭ 3-4 داناسىنا عانا ءوز قولىمەن ارنايى سوزدەر جازۋعا شاماسى جەتتى، قالعان دانالارىنا قولتاڭبا قويۋعا ءالى كەلمەي قالدى.
قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريح قالتارىسىندا قالىپ قويماي، قايتا جاڭعىرىپ الەمدىك ارەناعا ەگەمەن ەل دەڭگەيىندە كوتەرىلگەنىن ءوز كوزىمەن كورىپ، وي ەلەگىنەن تاعى ءبىر وتكىزگەن ساكەڭ بۇل كىتابىندا، ادەتتە اشىق ايتا بەرمەيتىن ءبىر ويىنا ورىن بەرىپتى. 1990 جىلى 25 قازاندا «قازاق سسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكالاراتسيانى» قابىلداعاننان كەيىن كەشكىسىن 20-30 دەپۋتات - قازاق زيالىلارى كابينەتتە جينالىپ «شاي ءىشۋ» وتكىزەدى، وزدەرىن بيلەگەن وي-تولعاۋلارىن ءوزارا ورتاعا سالادى. سوندا اكادەميك سالىق زيمانوۆ باستاعان ولاردىڭ ايتقان پىكىرلەرىنىڭ ىشىندە مىنانداي ءسوز بار: «كازاحي دولجنى بلاگوداريت ۆناچالە بوگا.... زا پروۆوزگلاشەنيە اۆتونومي، ا سەگودنيا سۋۆەرەننوي كازاحسكوي رەسپۋبليكي». (اتالمىش كىتاپ، 5 بەت).
كەڭەستىك داۋىردە ءوز ويىن «تۇمشالانعان»، ەزوپتىق تاسىلمەن جەتكىزۋگە ابدەن ماشىقتانعان سالىق زيمانۇلى ءوزىنىڭ اللاعا دەگەن كامىل سەنىمىن، بەرىك يمانىن، شەكسىز شۇكىرلىگىن بىزگە ءوزىنىڭ سوڭعى كىتابىندا ءدال وسىلاي جەتكىزىپ كەتىپتى.
جاراتقان يەمىز ۇلاعاتتى ۇستازىمىزعا ءجاناتتان ورىن بەرگەي!
كەنجاليەۆ زايلاعي جانتۋعانۇلى
زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور
«اباي-اقپارات»
