قازاق قوعامىنىڭ بولشەكتەنۋى، ۇلتشىلدار مەن شوۆونيستەردىڭ، اسىرەدىنشىلدەر مەن ءداستۇرلى قاۋىمنىڭ، بيلىك پەن دەموكراتتاردىڭ اراسىنىڭ الشاقتاۋى ءبىر-بىرىنە قارسى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ كوبەيۋى كۇن وتكەن سايىن اسقىنىپ وتىر. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارماسى انىق. ويتكەنى ولارعا باسۋ ايتار اۋزى دۋالى كىسىلەردىڭ قاراسى ازايۋدا، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ بۇكىل حالىققا جول كورسەتەر جاس ليدەر ساياساتكەر دە بايقالمايدى. ونىڭ ۇستىنە وتكەنىمىزگە كوز جىبەرسەك تە ءار عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ اياعى ءبىز ءۇشىن اۋىر بولعانىن كورەمىز. وسىلايشا تاريح، تۇلعا جانە حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن ەسكەرە وتىرىپ، جاسالعان ساراپتاماعا سۇيەنىپ «الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا ۇلكەن وزگەرىستەر، اشىعىن ايتساق، حاوس ورىن الۋى مۇمكىن» ەكەندىگىن كورەمىز. ارينە، بۇل ۇدەرىس پوست نازارباەۆتىق كەزەڭگە سايكەس كەلەدى. مۇنداي تۇجىرىم جاساۋعا قوعامنىڭ قازىرگى بەتالىسى مەن تاريحتىڭ دامۋ ديناميكاسى دا نەگىز بولدى.

تاريح تاعىلىمى

ايرانداي ۇيىعان حالىق پەن بەيبىتشىلىك جانە سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى دامۋ نازارباەۆتىق قازاقستاننىڭ ەرەكشەلىگى سانالادى. ەگەر قازاق حالقى ءوز اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىققاننان بەرگى كەزەڭگە قارايتىن بولساق قاسىم حاننىڭ، تاۋكە حاننىڭ جانە ابىلاي حاننىڭ ء(ىشىنارا) زامانىندا ءدال وسىنداي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماننىڭ ورناعانىن كورەمىز. ال ولار بيلىكتەن كەتكەن سوڭ ۇلكەن الاساپىران ورناپ قازاق حالقىنىڭ توز-توزى شىقتى...

قازاق قوعامىنىڭ بولشەكتەنۋى، ۇلتشىلدار مەن شوۆونيستەردىڭ، اسىرەدىنشىلدەر مەن ءداستۇرلى قاۋىمنىڭ، بيلىك پەن دەموكراتتاردىڭ اراسىنىڭ الشاقتاۋى ءبىر-بىرىنە قارسى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ كوبەيۋى كۇن وتكەن سايىن اسقىنىپ وتىر. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارماسى انىق. ويتكەنى ولارعا باسۋ ايتار اۋزى دۋالى كىسىلەردىڭ قاراسى ازايۋدا، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ بۇكىل حالىققا جول كورسەتەر جاس ليدەر ساياساتكەر دە بايقالمايدى. ونىڭ ۇستىنە وتكەنىمىزگە كوز جىبەرسەك تە ءار عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ اياعى ءبىز ءۇشىن اۋىر بولعانىن كورەمىز. وسىلايشا تاريح، تۇلعا جانە حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن ەسكەرە وتىرىپ، جاسالعان ساراپتاماعا سۇيەنىپ «الداعى ۋاقىتتا قازاقستاندا ۇلكەن وزگەرىستەر، اشىعىن ايتساق، حاوس ورىن الۋى مۇمكىن» ەكەندىگىن كورەمىز. ارينە، بۇل ۇدەرىس پوست نازارباەۆتىق كەزەڭگە سايكەس كەلەدى. مۇنداي تۇجىرىم جاساۋعا قوعامنىڭ قازىرگى بەتالىسى مەن تاريحتىڭ دامۋ ديناميكاسى دا نەگىز بولدى.

تاريح تاعىلىمى

ايرانداي ۇيىعان حالىق پەن بەيبىتشىلىك جانە سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى دامۋ نازارباەۆتىق قازاقستاننىڭ ەرەكشەلىگى سانالادى. ەگەر قازاق حالقى ءوز اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىققاننان بەرگى كەزەڭگە قارايتىن بولساق قاسىم حاننىڭ، تاۋكە حاننىڭ جانە ابىلاي حاننىڭ ء(ىشىنارا) زامانىندا ءدال وسىنداي قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماننىڭ ورناعانىن كورەمىز. ال ولار بيلىكتەن كەتكەن سوڭ ۇلكەن الاساپىران ورناپ قازاق حالقىنىڭ توز-توزى شىقتى...

1598-1511 جىلدار اراسىندا بيلىك قۇرعان قاسىم حان جاڭادان قۇرىلعان حاندىقتىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، حالقىنىڭ سانىن ميلليونعا جەتكىزدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ شەكاراسى سول كەزەڭدە العاش رەت قالىپتاستى. الايدا قاسىم حان كوز جۇمعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىن باسار ءجونى ءتۇزۋ مۇراگەر شىقپاي، ىمىراسىز تاق تالاسىنىڭ كەسىرىنەن قازاق حاندىعى جوعارىداعى جەتىستىكتەردىڭ بارلىعىنان ايىرىلىپ، شوكىمدەي جەرگە عانا يەلىك ەتتى.

تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا التى الاش اتالىپ، قاراقالپاقتار مەن قىرعىزدارعا دا ءسوزى وتەتىن حاندىققا اينالدى. ەڭ بەيبىت كەزەڭىن باسىنان وتكەرگەن قازاقتاردى الدا تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قاندى كەزەڭ «اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلاما» كۇتىپ تۇردى. تاعى دا سول بىرلىكتىڭ جويىلىپ، ءار ايماقتا ءوز حاندارىنىڭ شىعۋى بۇل قىرعىننىڭ باستى سەبەبى سانالادى.

اراعا جارتى عاسىرداي ۋاقىت سالىپ ىدىراعان قازاقتىڭ باسىن ابىلاي حان بىرىكتىردى. الىپ ەكى يمپەريانىڭ ورتاسىندا قازاقتى قۇتقارامىن دەپ جان تالاسقان ايبارلى حاننىڭ ارقاسىندا ەلدىڭ ىرگەسى قايتا جيىلدى. اتتەڭ، ابىلاي حاننان كەيىن زامانىنا لايىق حان تاعى دا شىقپادى. بۇل جولى قازاق حالقى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ، بۇدان كەيىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسى تاۋەلسىز ەل رەتىندە ەكى عاسىر وتكەننەن كەيىن عانا قوسىلدى.

ەگەر جوعارىداعى ءۇش حان زامانىمەن قازىرگى كەزەڭدى سالىستىرساق، وندا «نازارباەۆتان كەيىن قازاقتاردى تاعى دا ءبىر اۋىر ۋاقىتتىڭ كۇتىپ تۇرۋى مۇمكىن ەكەنىن كورەمىز». بۇلاي بولجام جاساۋىمىزعا باسقا ءبىر تاريحي دالەل دە اسەر ەتىپ وتىر. ءار عاسىردىڭ 20-40 جىلدارى اراسىندا قازاقتار مەكەندەگەن تەرريتوريادا ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن الىپ وتىرعان. بۇل وزگەرىستەر كىشىگىرىم دۇمپۋلەرمەن جالعاسا وتىرىپ عاسىردىڭ ورتاسىنان كەيىن سايابىرسىپ باسىلعان.

1515-40 جىلدارى جوعارىدا ايتىپ كەتكەن قاسىم حاننان كەيىنگى قىرعىن، 1620-40 جىلدارى ەسىم حان مەن تۇرسىن حاننىڭ اراسىنداعى تارتىس، 1720-40 ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندى» مەن حان-سۇلتاندار اراسىنداعى تاق تالاستارى، 1825-45 حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋى مەن پاتشالى رەسەيگە قارسى كوتەرىلىستەر، 1916-40 ءتۇرلى سوعىستار مەن «قىزىلداردىڭ قىرعىنى» ورىن الدى. الدا ءححى عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى كەلە جاتىر...

جوعارىداعى قاتەلەر ءۇشىن كىمدى كىنالايمىز؟ وزدەرىنە لايىقتى مۇراگەر دايىنداي الماعان حانداردان كورەمىز با، الدە ىنجىق بولىپ، ەلدى يگەرە الماعان مۇراگەرلەردەن كورەمىز بە نەمەسە بيلىككە قىرقىسقان شونجارلاردان كورەمىز بە؟ مۇمكىن بىرلىكتى ۇمىتىپ حالىقتى ىدىراتقان، ءوز اقسۇيەكتەرىن حان كوتەرىپ شىققان بەدەلدى بيلەر مەن اقساقالداردى (يدەولوگتار), بولماسا ەرتەڭىن ويلاماي سولاردىڭ جەتەگىنە ەرگەن حالىقتى كىنالارمىز؟ كىمدى كىنالاساق تا وتكەن نارسە ءوتتى، بولار ءىس بولدى، ەندى بولاشاقتا ونىڭ قايتالانباۋى ماڭىزدى.

ءسوزى ءوتىمدى تۇلعانىڭ ازايۋى

ەگەر تۇلعالاردى قاراستىراتىن بولساق، بۇل جاعدايدا دا ءحالىمىزدىڭ ءماز ەمەس ەكەنىن كورەمىز. كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ دە حالىق اراسىندا بەدەلى جوعارى بولۋى ءتيىس. الايدا بۇگىنگى ىقتيمال كانديداتتاردىڭ اراسىندا ەلدىڭ بارلىعىنا (بولماعاندا 50 پايىزدان استامىنا) ءسوزى وتەتىن تۇلعا كورىنىپ تۇرعان جوق. ارينە، «نازارباەۆتىڭ ورنىن باسار ادام جوق» دەۋگە كەلمەس، ويتكەنى «ءبىردى تۋعان حالىق مىڭدى دا تۋادى». مۇنداعى پروبلەما - سول ورنىن باسار تۇلعالاردى حالىقتىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ جىلى قابىلداماۋىندا جاتىر. ياعني، نازارباەۆتىڭ ءسوزىن نەمەسە كوزقاراسىن زاڭنان دا جوعارى ساناعان حالىق، كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ دە پىكىرىن سولاي سانايدى دەۋگە يلانۋ قيىن.

ويتكەنى، قازاقستان حالقىنىڭ اراسىنداعى ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارعا جىكتەلۋ ۇدەرىسى كۇن وتكەن سايىن ارتۋدا. كسرو زامانىندا بەتى جابىلعان جۇزشىلدىك پەن رۋشىلدىق قايتا تۇلەدى. بۇل دەرت قوعامدىق بەلەڭ الىپ كەلەدى. وعان سوڭعى جىلدارى شىققان ۇلتتىق، ءدىني، ساياسي، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرگە بايلانىستى ۇيىمداسقان توپتاردى قوسىڭىز. بۇل توپتاردىڭ بارلىعى وزدەرىنە جاقىن، وزدەرى يدەال تۇتقان تۇلعانىڭ عانا ءسوزىن ورىندايدى، ال بوتەن تۇلعانىڭ تالانتى، اقىلى باسقا دا قاسيەتتەرى جوعارى بولسا دا ونىڭ ءسوزىنىڭ بۇلارعا ءوتۋى زور.

ونىڭ ۇستىنە بيلىككە دە حالىققا دا بەدەلى بار زيالىلار نەمەسە ءسوزى ءوتىمدى اقساقالدار سانى ازايىپ كەتتى. تاۋكەنىڭ زامانىندا بيلەر، ابىلاي زامانىندا بۇحار باستاعان جىراۋلار مەن باتىرلار حان بيلىگىن شەكتەپ وتىردى، ولاردىڭ قاتە شەشىم شىعارماۋىن قاداعالايتىن ەدى. حاندار دا ماڭىزدى ماسەلەلەردە ولاردىڭ كوزقاراسىن ءبىلىپ الىپ شەشىم شىعاراتىن. نازارباەۆ كەزەڭىندە دە مۇنداي يدەولوگ اقساقالدار مەن زيالىلاردىڭ بەدەلى جوعارى ەدى. ەلباسى ولاردىڭ كوڭىلىنە قاراي جۇمىس جاساۋدا، ولارمەن ساناسىپ وتىر، جاسى جەتپىستەن اسىپ جىعىلعان بۇل اقساقالداردىڭ بەس-التاۋى بىرىگىپ اشىق حات جازسا ەلدى ءبىر دۇرلىكتىرەتىنىن بيلىك باسىنداعىلار بىلەدى، سوندىقتان ماڭىزدى ماسەلەلەردە اقساقالدار قارسى بولسا اياعىن تارتادى، ياعني، اقساقالدار ينستيتۋتى حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى كوپىر نەمەسە بەيرەسمي پارلامەنت ءرولىن اتقاراتىن قازاق قوعامىندا. ال بۇگىن ايدوس سارىم مىرزانىڭ سوزىمەن ايتساق «بەلگىلى توپتارعا ەمەس، جالپى قازاققا بىردەي ءسوزى وتەتىن اقساقالدار قالماي بارادى. ونىڭ سىرتىندا جالپى قازاقستاندىقتارعا (قازاعى، ورىسى، باسقاسىنا) ءسوزى وتەر ادام جوقتىڭ قاسى.» كەلەسى پرەزيدەنتتىڭ تۇسىندا كوپىر ءرولىن اتقارۋى ءتيىس الدى الپىستى القىمداعان، سوڭى قىرىقتىڭ قىرقاسىنا شىققان زيالىلاردىڭ اراسىنان جالپاق حالىققا ءسوزى ءوتىمدى ادامدى تابۋ قيىن.

كىم بار؟ ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ، قادىر مىرزاليەۆتىڭ، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ، سوفى سماتاەۆتىڭ، مۇحتار شاحانوۆتىڭ، ءابىشتىڭ كەكىلباەۆتىڭ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ، سالىق زيمانوۆتىڭ، شەرحان مۇرتازانىڭ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ت.ب ورنىن باسار كىم بار؟! ولاردىڭ ورنىن باسار بۇگىنگى «قاراساقالداردى ساناساق» ون ساۋساعىمىز تولىق بۇگىلمەيتىنى انىق. ويتكەنى جوعارىداعى تۇلعالار 70-80 جىلدارى حالىققا كەڭىنەن تانىلدى، سول كەزدەگى جاستاردىڭ يدەالىنا اينالدى، ودان كەيىنگى زيالىلار بۋىنى يدەالعا اينالار كەزەڭگە كەلگەندە كسرو ىدىراپ جاستار جاڭا باعىت، جاڭا ارناعا اۋدى، سول سالانىڭ جەتەكشىلەرىنە ءتاۋ ەتە باستادى. ال «بۋىنى كسرو-دا قاتىپ قالعاندار» جاستاردىڭ جاڭا تالابىنا جاۋاپ بەرە المادى، زامان اعىمىنا بەيىمدەلەمەدى، ياعني، ولار وزدەرىن يدەال تۇتۋى ءتيىس جاستاردان ايرىلىپ قالدى. ناتيجەدە جوعارىدا ايتىپ وتىرعان پروبلەما قالىپتاسىپ، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جەتىلگەن، ەرتەڭ قوعامنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالعالى تۇرعان بۋىنعا ءسوزى وتەر، اراسىنداعى تەنتەگىن تيار، دۇرىس باعىت كورسەتەر، بيلىكتىڭ ءجونسىز قادامدارىن اۋىزدىقتار اقساقالداردىڭ كەلەسى شوعىرى كورىنبەيدى...  ال الدىڭعىلارىنىڭ سانى كۇن سايىن ازايىپ وتىر.

قوعامدىق پىكىردىڭ وزگەرۋى

مۇنداي تىنىشتىق كەزەڭنىڭ بولۋىن بيلىك باسىنداعى تۇلعانىڭ ليدەرلىك قاسيەتىمەن بايلانىستىرامىز، الايدا مۇنداعى ەڭ باستى سەبەپ قوعام تۇسىنىگىندە، پسيحولوگياسىندا جانە قۇرىلىمىندا جاتقاندىعى انىق. ويتكەنى قانداي دا ءبىر اۋىر كەزەڭدى باستان وتكەرگەن حالىق تىنىشتىقتى تىلەيتىنى بەلگىلى. ال ۇازاققا سوزىلعان تىنىشتىقتان كەيىن بولسا جاڭا «قىزىقتار» ىزدەي باستايدى. بۇل كەزدە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ جوعارىلىعى دا، بيلىكتەگى ادامنىڭ ليدەرلىك قاسيەتى دە تاعى باسقا ەرەكشەلىكتەر دە حالىققا اسەر ەتە قويمايدى. سوندىقتان تىنىشتىق پەن حاوس كەزەڭىنىڭ ورتاعا شىعۋىن ادام تابيعاتىمەن بايلانىستىرۋ كەرەك سياقتى.

قىسقاشا ايتقاندا، «ءبىراز ۋاقىت تىنىش زاماننان كەيىن حالىق ينتريگا ىزدەي باستايدى». 1940 جىلدارداعى قىرعىندى، ءسال ارىرەكتەگى زوبالاڭداردى، سوعىستان بەرىدەگى قيىندىقتاردى كوزىمەن كورگەن حالىق قۇرامى، ولاردىڭ شەت جاعاسىنا كۋا بولىپ وسكەن كىسىلەر، ۇدايى ەستىپ وسكەن ادامدار سانى جىل وتكەن سايىن ازايىپ كەلەدى. 1990 جىلدارداعى الەۋمەتتىك قيىندىق كەزەڭىندە «اش بولساق تا سوعىس بولماسىن، تىنىشتىق بولسىن» دەپ ۇيىندە وتىرعاندار، باسقالاردى وتىرعىزعاندار دا سولار ەدى. ەندى ۇرپاق اۋىسۋدا، سوعىستى قىرعىن دەپ ەمەس قىزىق دەپ بىلەتىن (تەلەديدارعا قاراپ) بۋىن قالىپتاسىپ وتىر.

حالىق تىنىشتىق كەزەڭنىڭ اياعىندا ينتريگا ىزدەي باستاعاندا ولاردى تىنىش ۇستاپ تۇرۋ قيىننىڭ قيىنى. بۇرىندارى ىشتەي بولىنسە دە قىرقىسپايتىن الەۋمەتتىك جىكتەر، ەندىگى جەردە داۋلى ماسەلەلەردى شەشەردە ءبىر-بىرىنە قارسى كەلە باستايدى. اراجىك ۇلعايا تۇسەدى. مۇنى شەشۋگە باعىتتالعان «كەز-كەلگەن ارەكەت قارسى ارەكەت تۋدىرادى» (نيۋتون زاڭى).

قازىرگى تاڭدا اۋىزعا الۋدى قويعان قازان توڭكەرىسىنىڭ كوسەمى ۆ.ي. لەنيننىڭ «توڭكەرىس - بيلەۋشىلەر بۇرىنعىداي بيلەۋدى جالعاستىرعان، ال حالىق بۇرىنعىداي باسقارۋدى قالاماعان جاعدايدا جۇزەگە اسادى» دەگەن قاناتتى ءسوزى بولۋشى ەدى. ءدال وسى جاعداي قازاقستاندا جانە كەيبىر تمد ەلدەرىندە كورىنىپ وتىر. بۇل ەلدەردە ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەرگە كۋاگەر، «اراب كوكتەمىنەن» قۇلاعدار، ءىشىن دەموكراتيانىڭ جەلى كەرنەگەن حالىق سانى كوبەيۋدە. بيلىكتەگىلەر بولسا بۇرىنعى قالپىن ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلۋدا، ارينە كوز قىلىپ كەيبىر رەفورمالار جاساۋدا. بىراق اقپاراتتىق داۋىردە حالىقتى بۇرىنعىداي باسقارۋ مۇمكىن ەمەس، كەز-كەلگەن اقپارات ءبىر ساتتە بۇكىل حالىققا تارايتىن، ءباسپاسوزدى باقىلاۋ كۇننەن-كۇنگە قيىنداپ بارا جاتقان بۇل عاسىردا ءىشىنارا رەفورمالارمەن حالىقتى الداۋ قيىن... ونىڭ ايقىن دالەلى پارلامەنت سايلاۋىنان كەيىن رەسەيدە بولىپ جاتقان وقيعالار. سوندىقتان بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى الشاقتىق تا حاوسقا اپارۋى مۇمكىن.

قازاق قوعامىندا قالىپتاسىپ تۇرعان، ءوربىپ بارا جاتقان، اسقىنىپ وتىرعان وسىنداي ەرەكشەلىكتەرگە قاراي وتىرىپ «حاوس كەلە جاتىر ما؟» دەگەن ويعا قالاسىڭ. ال ونىڭ بولىپ بولماۋىن ۇلى تورەشى ۋاقىت كورسەتەر، وتيكەنى قاتىپ قالعان، ءبىر عانا ىزبەن ىلگەرىلەيتىن ۇدەرىس جوق. زامان تالابى، ۋاقىت اعىنى بارلىعىن وزگەرتەدى. كەيدە ورىن الۋى شارتتى قۇبىلىستاردىڭ ءوزى اياقاستى وقيعالاردان كەيىن قۇبىلىپ جاتاتىندىقتان بولاشاقتى ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى تاريح تەگەرشەگىنىڭ قالاي اينالاتىنىن الدىن-الا ءبىلۋ قابىلەتى ادامزاتقا بەرىلمەپتى. كەيدە «تاريح قايتالانبايدى» دەپ جاتادى نەمەسە بولۋى شارتتى قۇبىلىستاردىڭ ءوزى وزگەرىپ وتىراتىنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. سوندىقتان ناقتى وسى قۇبىلىس بولادى دەپ ايتۋدان اۋلاقپىز. ايتقىمىز كەلگەنى قوعامنىڭ بولشەكتەنۋىن، ءوزى از حالىقتىڭ ءبىر-ءبىرىن جاۋ كورۋىنىڭ الدىن الماساق تاريحتاعى قاتەلىكتەردىڭ قايتالانۋى ىقتيمال ەكەندىگىن ەسكەرتۋ عانا ەدى. تاريح تا بىزگە وسى ءۇشىن كەرەك ەمەس پە؟ وتكەندەگى قاتەلەردەن ساباق الىپ، بولاشاقتا  ونىڭ قايتالانۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن.

«اباي-اقپارات»