«جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە (28.10.2011) كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولۋىنا وراي مارال بولاتقىزىنىڭ «ۇلى دالا الىبى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتور: «تۇركياعا بارعان ساپارىندا مۇقان حالىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، اتاقتى تۇرىك پالۋانى نۋرۋللاحتى جەڭەدى. ستامبۋل باسشىسى شاكير پاتشا ونىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ونى وزىمەن مەككە، مادينە قالالارىنا قاجىلىق ساپارعا بارىپ قايتۋعا شاقىرادى. مىنە، وسى ساپاردان ەلگە ورالعاننان كەيىن مۇقان «قاجىمۇقان» دەگەن اتقا يە بولادى» - دەپ جازادى.

«جاس الاش» گازەتىندە دە قاجىمۇقاننىڭ قاجى اتانۋى تۇركياعا بارعان ساپارىنا بايلانىستى، سول ساپاردا تۋىسقان تۇرىك جۇرتى وعان قاجى اتاعىن بەرگەن ەكەن دەگەن سەكىلدى اڭگىمە ايتىلىپتى.

جۋرناليست ەركىن قىدىر دا «فوليانت» باسپاسىنان (استانا، 2009 ج.) جارىق كورگەن «وتىرار» اتتى كىتابىندا: «1911 جىلى ستامبۋلدا تۇرىكتىڭ  اتاقتى پالۋانى نۇرلىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزگەنى ءۇشىن قاجى اتاعى بەرىلىپ، قاجىمۇقان اتانادى» (194 بەت) - دەپ جازادى.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە (28.10.2011) كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ تۋعانىنا 140 جىل تولۋىنا وراي مارال بولاتقىزىنىڭ «ۇلى دالا الىبى» اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. اۆتور: «تۇركياعا بارعان ساپارىندا مۇقان حالىقتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ، اتاقتى تۇرىك پالۋانى نۋرۋللاحتى جەڭەدى. ستامبۋل باسشىسى شاكير پاتشا ونىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ونى وزىمەن مەككە، مادينە قالالارىنا قاجىلىق ساپارعا بارىپ قايتۋعا شاقىرادى. مىنە، وسى ساپاردان ەلگە ورالعاننان كەيىن مۇقان «قاجىمۇقان» دەگەن اتقا يە بولادى» - دەپ جازادى.

«جاس الاش» گازەتىندە دە قاجىمۇقاننىڭ قاجى اتانۋى تۇركياعا بارعان ساپارىنا بايلانىستى، سول ساپاردا تۋىسقان تۇرىك جۇرتى وعان قاجى اتاعىن بەرگەن ەكەن دەگەن سەكىلدى اڭگىمە ايتىلىپتى.

جۋرناليست ەركىن قىدىر دا «فوليانت» باسپاسىنان (استانا، 2009 ج.) جارىق كورگەن «وتىرار» اتتى كىتابىندا: «1911 جىلى ستامبۋلدا تۇرىكتىڭ  اتاقتى پالۋانى نۇرلىنىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزگەنى ءۇشىن قاجى اتاعى بەرىلىپ، قاجىمۇقان اتانادى» (194 بەت) - دەپ جازادى.

وسىنداي كۇماندى دەرەكتەر ەندى ينتەرنەتتەگى تولىپ جاتقان سايتتاردان دا ورىن الىپ وتىر. وسىنداي دەرەكتەرگە كىسى سەنە مە؟! قاجى بەرىلەتىن اتاق ەمەس، مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەسىنشى پارىزىن وتەپ كەلگەندەرگە ايتىلاتىن قوسىمشا ات قانا. وسىعان وراي تاعى ءبىر ويعا ورالعان ويىمدى بولىسە كەتەيىن. قازىرگى ۋاقىتتا قاجىلار كوبەيدى. ول دا جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى شىعار. الايدا، سولاردىڭ كەيبىرەۋى قاجىلىققا بەس رەت، جەتى رەت بارىپ، سونى ماقتان كورەدى. گازەتكە ماقالا جازا قالسا، ەسىمىنە قاجى دەگەن ءسوزدى جالعايدى. قاجى دەپ ادامنىڭ ءوزى ەمەس، ماڭايىنداعى كىسىلەر ايتسا قۇبا-قۇپ.

قاجىمۇقان تۋرالى ءبىز كەزىندە قوستاناي وڭىرىندە اتى جايىلعان قارت اقىن وتەمىس قالاباەۆتان ءبىراز اڭگىمە ەستىگەن ەدىك.

قاجىمۇقان قاراوتكەلدە تۋدى دەپ جازعان ءسابيت مۇقانوۆ «حالىق مۇراسى» كىتابىندا (س.مۇقانوۆ. 15 توم.): «كەيبىر باي قازاقتار ەگىنشىلىكپەن دە شۇعىلدانىپ، جۇزدەگەن دەسياتينا ەگىن ەككەن. مىسالى، قوستاناي ۋەزىندە سمايىل جامانشالوۆ دەگەن پومەششيك بولدى. پاتشا ۇكىمەتىنە جاققان كەي قازاق بايلارىنا دۆوريان اتاعى، كەڭ جانە قۇنارلى ەگىستىك جەرلەر بەرىلگەن» - دەپ جازعان ەدى.

وسى سمايىل بولىستىڭ جانىندا كوپ جۇرگەن حالىققا قادىرلى كىسىلەردىڭ ءبىرى اتاقتى سۇيىرقۇل مولدا. بۇل كىسىنىڭ «قارا داپتەرىنە» تۇسكەن سەرالى ەرۋالىۇلىنىڭ «سۇلۋاعاش»، «جامانقارا جانتىلەس بالالارىنىڭ اتا قونىسىن جوقتاۋى» وتكەن كۇندەردى كەز الدىمىزعا اينىتپاي الىپ كەلسە، ونىڭ جامانشال بالاسى سمايىلعا ولەڭمەن جازعان حاتى دا تاريحتىڭ بىزگە قالدىرعان اماناتى.

وسىناۋ تاريحي جادىگەردى وسى كۇنگە جەتكىزىپ، ەت جەلىنگەن جەردە جىرتىلىپ، قولعا ءسۇرتىلىپ كەتە جازداعاندا امان الىپ قالىپ، امان الىپ قانا قويماي، اراب ارپىنەن قازىرگى ءالىپ-بيىمىزگە تۇسىرگەن وتەمىس اقساقال ەسكى اڭگىمەلەر مەن بي-شەشەندەردىڭ سوزدەرىن جيناستىرىپ جۇرەتىن. سول اڭگىمەلەرىنىڭ بىرىندە كۇش اتاسى قاجىمۇقاننىڭ قالاي قاجى اتانعانىن دا ايتىپ بەرگەن.

قوستاناي جەرىندە، قالىڭ قىپشاق ەلىندە قارابالىق وڭىرىندە سمايىل جامانشالوۆ دەگەن بولىس بولعان. اتاقتى ادۆوكات پلەۆاكونىڭ وزىمەن تامىر، دوس بولعان سمايىل بولىس رومانوۆتاردىڭ 300 جىلدىق تويىنا قاتىسقان ساناۋلى بايلاردىڭ ءبىرى. سمايىل بولىس تا مەككەگە قاجىلىققا بارىپ كەلگەن. سول كەزدەرى مۇقان بالۋان ىرگەدەگى ترويتسك قالاسىنا كەلىپ، پالۋاندار كۇرەسىنە قاتىسىپ جۇرەدى ەكەن. سمايىل بولىس پالۋاندى ۇيىنە ەرتىپ اكەلىپ، قوناق قىلىپ، ءوزىنىڭ تۋعان شەشەسىن مۇقان پالۋانعا قوسىپ، قاجىلىققا جىبەرگەن. بۇل ساپاردىڭ الدىندا ەكەۋىن نەكەلەپ، يماندىلىق جولىنا اتتاندىرعان. ولار امان-ەسەن اۋىلدارىنا ورالعاننان كەيىن بىرەۋى قاجى انا، ەكىنشىسى قاجىمۇقان اتانعان.

سۇيىرقۇل مولدانىڭ سمايىلدىڭ شەشەسى قاجى  اناعا ارنالعان جىرى مەنىڭ كىتابىمدا (ا.شاياحمەت.«كوزىمدى اشىپ-كورگەنىم». 2001 ج. قوستاناي:«پوليگرافيا») جارىق كورگەن جانە «كەسەنە، پلەۆاكو جانە حات» دەپ اتالعان  ماقالامدا («اقيقات» جۋرنالى، 2008, №11) ايتىلعان.

بۇل دەرەكتەر تاريحي قۇجاتتارمەن دە سايكەس كەلەدى. ويتكەنى، قاجىمۇقاننىڭ ترويتسك جارمەڭكەسىنە كەلگەنى، وندا پالۋاندار سايىسىنا قاتىسقانى دا انىق. سمايىل بولىستىڭ مەكەنى وسى ترويتسك قالاسىنىڭ ىرگەسىندە، قالاعا ون-ون بەس كيلومەتردەي جەردە ورنالاسقان.

جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرلين «كوشپەندىلەر» تريلوگياسىندا قارا قىپشاق قوبىلاندىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى باقان بويلى، شوقپار قولدى قىپشاق قوبىلاندىنى بەينەلەپ، «بۇل اتاقتى قاجىمۇقان بالۋاننىڭ ون ەكىنشى اتاسى. قازاق پەن نوعاي بولىنگەندە ايتىلعان «جىلاۋ، جىلاۋ، جىلاۋ كۇي» جىرىنداعى «قارا ورمانىنان ايىرىلعان»، تورعاي مەن ور بويىنا قاراتاۋ ماڭىنان، ارىس پەن بادام وزەندەرىنىڭ توعىسقان جەرىندەگى قاراسپان تاۋىنان كوشىپ كەلگەن، قازاقتىڭ اتان جىلىك، ارقار ءمۇيىز باتىرلارىنىڭ ءبىرى» دەگەن باعا بەرەدى.

ال كۇش اتاسىنىڭ قىپشاقتىڭ ۇزىن تايپاسى، سونىڭ ىشىندە التىباستان تارايتىنى شەجىرەلەردە انىق ايتىلعان. ال التىباس قىپشاقتاردىڭ اتاقوڭىسى ارقا جەرى بولعانىنا دا كۇمان كەلتىرۋ قيىن. ارقانىڭ اقيىق اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلى (ول دا التىباس قىپشاق) كەزىندە :

«جانىنا ولشەپ بالاعان،

بەس قىپشاققا قاراعان

ءۇي، توعىزاق ، ايەت پەن

ورمان، اعاش، نەشە كول

توبىلمەنەن ارادا

جۇرتتى جامان بولدىردى

يت ابالاپ قاباعان.

قارا قازان، سار بالانىڭ

ەش ادام جوق بۇل جۇرتتا

قامىن ويلاپ جىلاعان

ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!..» - دەپ جىرلاعان. ونىڭ ايتىپ وتىرعان بەس قىپشاعى - ۇزىن، بۇلتىڭ، تورى، كولدەنەڭ، قارابالىق قىپشاقتارى ۇرپاقتارى وسى كۇنى دە نەگىزىنەن ارقا جەرىن مەكەندەيدى.وسى ورايدا اتاقتى بالقوجا، قانقوجا بيلەر، ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين، قوستاناي وڭىرىندە تۋعان، بىراق، اتا-اناسى جەر اۋدارىلعاننان كەيىن شۋ وڭىرىندە وسكەن كومپوزيتور ءابلاحات ەسباەۆتىڭ دا وسى التىباس رۋىنان ەكەنىن ەسكە سالا كەتۋ ارتىق ەتپەس.

سوندىقتان قاجىمۇقاندى وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ تۋماسى دەۋ نەمەسە الىپقاشپا اڭگىمەلەرگە سۇيەنىپ، ونى ءبىر جەرگە تەلۋ دۇرىس ەمەس. قاجىمۇقان بارلىق قازاقتىڭ قاس باتىرى، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن پالۋان. ەندەشە بارلىق قازاقتىڭ ماقتانىشى بولۋعا لايىقتى تۇلعا.

تاعى ءبىر ورتاعا سالاتىن جاي، كەيىنگى كەزدە كەز كەلگەن اتا-تەككە قاجى اتاعىن قوسىپ جازۋ بەلەڭ الىپ بارادى. قاجى كىسى ەسىمىنە قوسىلىپ ايتىلاتىن لاۋازىم نەمەسە اتاق ەمەس، اۋىزەكى تىلدە ايتىلاتىن ءسوز ەكەنىن ۇمىتىپ كەتە بەرەمىز.

«اباي-اقپارات»