اۆتور ۇسىنعان تاقىرىپ: «ايقاپ» پەن «قازاقتىڭ» قۇلجاداعى ءتىلشىسى - مولداعالي بەكتۇرلىۇلى

ورالدان ويانعان ءۇمىت

حح عاسىر باسى قازاق تاريحى ءۇشىن ساياسي ورلەۋگە بەت العان ساپالىق ءوسۋ كەزەڭى بولدى. وسى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعىندا الاش يدەياسى وركەن جايىپ، جاديتتىك باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قوزعالىس بارىنشا ورىستەدى. ۇلتتىق ۇيىسۋعا ۇندەگەن ولەڭ-جىرلار ەل اراسىندا كەڭ تاراپ، ەلشىلدىك مۇددە جانداندى. ۇلتتىق ءباسپاسوز پايدا بولىپ، قالىپتاستى. سونداي-اق بىلىممەن ءشولىن باسقان قازاق جاستارى پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، قازان، ۋفا، ترويتسك، توم سياقتى ىرگەلى قالالاردىڭ وقۋ ورىندارىن تامامداپ، الاش جۇرتىنىڭ ءار پۇشپاعىنا شاشىراي تارادى. ابدۋلعازيز مۇساعاليەۆتەي ءبىر شوعىرى شەت ەل اسىپ، وركەنيەتتى ەلدىڭ ونەگەسىن تۋعان جەرىنە الا كەلدى. ءبىر كەزدەرى شوقىندى بولۋدان قورقىپ، وقۋ دەسە ۇركە قاشاتىن الاش بالاسى ەندىگى جەردە ءبىلىم دەسە باس قوياتىن جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەرىلدى. بۇل قاتاردا ەۋروپا اسىپ، وزىق جۇرتتىڭ تاعىلىمىن كورگەن مولداعالي بەكتۇرلين دە بار ەدى.

ورال وبلىسى جۇبانىشكول بولىسىنىڭ ءۇمىتتى جاسى مولداعالي تۇركياعا 1900 جىلى جول تارتتى. بۇل قازاق قوعامىنىڭ وزگەرىس تىلەسە دە، دەرلىكتەي سەرپىلە الماي ءالى دە بۇيىعىلاۋ جاتقان تۇسى-تىن. سول سەبەپتى الدىڭعى لەك رەتىندە مولداعالي وزىنە جاستار اراسىندا وقۋدى ناسيحاتتاۋ، وزىنەن كەيىنگى بۋىندى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋ مىندەتى جۇكتەلگەنىن سەزدى. شىنىندا دا، رەسەيدىڭ بۇعاۋىندا جاتقان قازاقتاي ەلدىڭ وزگەمەن تەرەزەسى تەڭ بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە جاس ساناسىنا ساۋلە تۇسىرۋدەن باسقا شىعار جول ول كەزدە جوق-تى. سوندىقتان وقۋىن بىتىرگەن بەكتۇرلىۇلى بىردەن مۇعالىمدىك، اعارتۋشىلىق جولعا دەن قويدى. وندا ەسكەرۋسىز، ەلەۋسىز جاتقان قازاق ەلىنىڭ الىس قيىر شەتىنە جول تارتتى. مولداعالي قىتايداعى قازاقتار اراسىندا  اعارتۋشىلىقپەن جۇمىستارمەن قاتار العاشقى ۇلتتىق باسىلىمدارعا ءتىلشى بولىپ، قىتايداعى قازاقتار اراسىندا الاش يدەياسىن تاراتۋعا بەلسەنە ۇلەس قوستى.

قۇلجا ساحاراسىندا جانعان شىراق

مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ەڭ العاش قىتايعا شەگارالاس زايسان، شاۋەشەك، قۇلجا قالالارىن ارالاپ مۇعالىمدىك ىستەيدى. 1909 جىلداردان باستاپ ىلە ۋالاياتىندا تۇراقتى تۇردە مۇعالىمدىكپەن اينالىسا باستايدى. بۇل تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلى 16 ماۋسىمداعى  №18 سانىندا «قىتاي قازاعى» ماقالاسىندا: «مەن.... زايسان، شاۋەشەك، قۇلجا شاھارلارىن ارالاپ، ونان سوڭ ەلگە، قىزايعا شىقتىم. ءبىر جەردە ورنىعىپ قىزاي باۋىرلارىمىزدىڭ بالالارىن وقىتا باستادىم. ءتورت جىل ىشىندە سەكسەن شامالى بالاعا يمان-ناماز، حات ۇيرەتىپ شىعاردىم. وسى كۇندە 45 شاكىرتىم بار» - دەپ، ىلەدەگى قىزايلار اراسىندا 4 جىلدان بەرى تۇراقتى تۇردە مۇعالىم بولعانىن، ىلە قازاقتارىنىڭ وقۋ-بىلىمگە قۇشتارلىعىن ايتادى. مولداعالي بەكتۇرلىۇلىنىڭ قۇلجا ساحاراسىندا مۇعالىم بولىپ كەلگەنى تۋرالى قىتايدا جارىق كورگەن بىرقاتار دەرەكتەردە مولداعاليدىڭ ەسىمى «قالي مولدا»، ىلە ۋالاياتىنا بارعان ۋاقىتى 1916 جىلى دەپ كورسەتىلگەن.

ىلە وقۋ اعارتۋىنىڭ كۋاگەرى، بەلگىلى پەداگوگ اسەيىن جاقسىلىۇلى ءوز ەستەلىگەندە: «1916 جىلى قالي مولدا دەگەن كىسى كۇنەستىك سوربۇلاق-ورىكتىارال دەگەن جەرىندەگى ساتىبالدى اقالاقشىنىڭ اۋىلىندا مەكتەپ اشىپ بالا وقىتتى (قالي مولدا رەسەيدە بولعان «الاش وردانىڭ» شىڭجاڭعا جىبەرگەن ءتىلشىسى دەگەن ءسوز بار). ول كەيىن ساتىبالدىنىڭ قارىنداسىمەن تۇرمىستانىپ تۇرىپ قالدى» (اسەيىن جاقسىلىۇلى. ءومىر ەستەلىكتەرى. كۇيتۋن: ىلە حالىق باسپاسى. 1990,  3 ب).

«وقىمىستى قالي مولدا دەگەن ادام ساتىبالدى زىۋاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كيىز ۇيدە بالا وقىتىپ، ءبىرتالاي جاستاردى ءبىلىمدى ەتىپ جەتىلدىرگەن. ءنۇسىپحان كونبايۇلى، داۋىتبەك، ابەۋ قۇدىشۇلى، قوجاحمەت، نۇراحمەت قاتارلىلار سولاردىڭ وكىلدەرى (ابدىقاسىم يزاتوۆ. «كۇنەس وقۋ-اعارتۋى مەن مادەنيەتىنىڭ العاشقى دامۋ تاريحى» //ىلە تاريحي ماتەريالدارى. №11. قۇلجا: ىلە گازەتى باسپاسى. 1995. 185 ب).

قابيموللا مانجىباەۆتىڭ 2009 جىلى 2 رەت باسىلعان «قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەكتەر» كىتابىندا دا  «قالي مولدا» دەپ كەزدەسەدى.  سونىمەن قاتار، «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» اتتى تاريحي-تانىمدىق قۇجاتتار جيناعىنىڭ 1999 جىلعى №15 تومىندا «ايگىلى اعارتۋشى قاليموللا بەكتورلين» اتتى ماقالا باسىلعان. ماقالاعا ماتەريال بەرگەن  - يماممۇحامەت نۇربەكوۆ، رەتتەپ جازعان - انداس وماراقىنۇلى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل ماقالادا اتالعان قاليموللا بەكتورلين ءبىز ايتىپ وتىرعان – مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ەدى. بۇل جازبادا، مولداعاليدىڭ العاش قالجات شەگاراسى ارقىلى قىتايعا ءوتىپ، تەمىر رۋىنا كەلىپ تۇراقتاعانىن، وسى جەردە بالا وقىتىپ جۇرگەن جەرىنەن ساتىبالدى نۇربەكۇلىمەن تانىسقانىن ايتادى. «ساتىبالدى ونىڭ كوپ وقىعان، ءبىلىمدى ازامات ەكەنىن اڭعارىپ، اقالاقشى دەمەۋ اۋىلىنان ات مىنگىزىپ، شاپان كيگىزىپ دەگەندەي، اۋىلىندا بالا وقىتتىرۋ ءۇشىن كۇنەسكە الىپ كەلەدى. ول ساتىبالدى اۋىلىنا كەلگەننەن كەيىن دەرەۋ ىسكە كىرىسىپ، ەڭ الدىمەن مەكتەپ قۇرۋ، وقۋ-اعارتۋ جوسپارىن جاساۋ ىستەرىن قولعا الادى. ءوزى قۇراستىرعان وقۋلىعى ارقىلى جۇيەلى وقىتۋدى باستاپ كەتەدى («ىلە تاريحي ماتەريالدارى». №15. 1999. قۇلجا. 173-174 ب). بۇل مەكتەپتەن ساتىبالدى نۇربەكۇلىنىڭ تۋىس بالالارى عانا ەمەس، كۇنەستىڭ باس-اياعىنداعى، تىپتەن باسقا بولىستارداعى تانىستارىنىڭ بالالارى كەلىپ وقيدى. جوعارىدا ايتىلعانداي 80 شامالى شاكىرت وقىتقانى سونىڭ دالەلى ەدى.

مولداعاليعا قامقور بولىپ، ارناۋلى كۇنەسكە مۇعالىم بولۋعا ۇسىنىس جاساپ اپارعان ساتىبالدى كىم ەدى؟

ساتىبالدى نۇربەكۇلى (1870-1941) جاستايىنان ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، ىلە ۋالاياتىندا قىزاي كۆولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى. تاتاردىڭ «شۋرا»، «ۋاقىت» باسىلىمدارىنا جازىلىپ تۇردى. «ۋاقىت» گازەتىندە جاريالانعان «قىتاي قازاقتارى جايىنان» ماقالاسىن 1911 جىلى «ايقاپ» جۋرنالى كوشىرىپ باسادى. ساتىبالدى 1909 جىلى مولداعاليدى كۇنەسكە بالا وقىتۋعا ۇسىنىس ەتىپ اپارىپ، ءوز قارىنداسىن قوسىپ وتاۋ تىگىپ بەرەدى. 1923 جىلى ساتىبالدى咨议委员 (Zi yi wei yuan) (ىلە قازاقتارى بيلەۋشىلەرىنىڭ اقىلشى، كەڭەسشىسى) دەيتىن مانساپ يەلەندى . 1936 جىلدارى كۇنەستە قۇرىلعان قازاق-قىرعىز وقۋ-اعارتۋ مادەنيەت ۇيىمىنىڭ باستىعى بولادى. 1941 جىلى ناۋقاستانىپ قايتىس بولادى.

مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ىلە ۋالاياتىنا تۇراقتاعان سوڭ، ەل اراسىندا بىلىكتى مۇعالىمدەرگە سۇرانىستىڭ بار ەكەنىن، حالىقتىڭ وقۋ-بىلىمگە ىقىلاستى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوزى سياقتى مۇعالىمدىك ىستەۋگە تالپىنعان جاستاردى قىتاي قازاقتارى اراسىنا جۇمىسقا دا شاقىردى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ العاشقى ساندارىندا مۇعالىمدىككە ۇسىنىس تۋرالى جارناما دا بەردى. مىسالى: «قۇلجا ماڭىنداعى قىتاي قول استىنا قاراعان قازاقلاردا مۇعالىم بولىپ تۇرعۇشى موللاعالي بەكتۇرلى ۇعىلى بىزگە جازادى: تالاپكەر مۇعالىمدار بولسا ءبىزدىڭ قىتايعا قاراعان التاي، شاۋەشەك، قۇلجا ماڭايىنداعى قازاقتاردى دا ەسكەرسىن. ءبىز مۇندا قىتايعا قاراعان 35 اقالاقشى (ياعني بولىس) ەل بارمىز دەيدى. بالا وقىتىپ كاسىپ ىستەپ قايتۋعا دىم قولايسىز بولماس» («ايقاپ». №10. 1911. 24 ب).

ىلەنى مەكەن ەتكەن قىزاي ەلىندە ول كەزدەرى رەسەيدەگى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ بارعان  مۇعالىمدەر كوپ بولماعان ەدى. سولاردىڭ ەڭ العاشقىسى جانە جول باستاۋشىسى مولداعالي بولدى. 1911 جىلى تسين يمپەرياسى قۇلاپ، جاڭاشا ۇكىمەت ورناعان سوڭ جەرگىلىكتى باسقارۋشى ۇكىمەت قازاقتاردىڭ جاڭاشا ۇلگىدەگى مەكتەپ اشىپ، بالالارىن وقىتۋ جونىندە كەڭەس اشىپ، ءماجىلىس قۇرادى. بۇل تۋرالى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتتەرىندە ءتۇرلى حابارلامالار باسىلدى. «بيىل قىتاي ۇكىمەتى قىزايدىڭ بامباڭ بولىستارىن شاقىرىپ، مىناۋ سوزدەردى ايتتى: «ءسىز قىزايلاردىڭ بۇل ۋاقىتقا دەيىن مەكتەپ-مەدىرەسەلەرىڭىز جوق. قىتاي ءتىلىن-جازۋىن ءبىلۋشى ادامىڭىز جوق، ءھار ۋاقىت مەحكەمەگە ءبىر جۇمىسىڭىز تۇسسە، قىتايدىڭ ءتىلماشىنا-جازۋشىسىنا دىلگەر بولاسىز. مۇنان سوڭ بىزدەرمەن قاتار وقۋ وقىپ، ھونەر ۇيرەنبەسەڭىز، كەلەشەكتە كۇن كورۋلەرىڭىز قيىن بولىپ كەتەر. ەندى ءبىر كىشىكپەي وقىڭىز، ھونەر ۇيرەنىڭىز، قىتايشا بىلىكتى، ىسمەر جىگىتتەر وزدەرىڭىزدەن شىقسىن، ءھار ءتۇرلى وقۋ، ھونەر ءھام ءتىل بىلەتىن ادامدارىڭىزعا ۇلكەن دارەجەلى ورىندار بەرەمىز.

ءھار بولىستا مەكتەپ سالىڭىز، قىتايشا ۇيرەتۋشى مولدانى ءبىز بەرەلىك، مۇسىلمانشا ءدىن ۇيرەتۋشى مولدانى ءوزىڭىز تابىڭىز، كورشىلەس ھونەرلى جۇرت ورىس. ونىڭ ءتىلىن ۇيرەنەم دەسەڭىزدەر، ورىس ۋشيتەلدەرىن الدىرساڭىز جاقسى!..». بولىستار ماقۇل دەپ تارقادى. قىزاي حابارلارىن تاعى جازىپ جىبەرەمىز. الىستاعى ءتىلشىڭىز: مولداعالي بەكتۇرالى» («قازاق». 1913. №18).

ۇكىمەتتىڭ حالىقتى جاڭاشا وقۋعا شاقىرعان سول جيلىسىنان سوڭ ىلە ۋالاياتىندا جاڭاشا مەكتەپتەردىڭ قۇرىلىسى باستالىپ، قاتارى كوبەيە ءتۇستى. ەلگە  قايتقان ەل اعالارى مەكتەپ قۇرىلىسىن باستاپ كەتكەنى تۋرالى «ايقاپ» جۋرنالىندا مىناداي حابارلاما بار: «سونان قايتىسى مەن قونىس ەلىنىڭ ۋۆولسنوي ۋپراۆيتەلى ەستەمەس اقالاقشى قوجاحمەتۇلى جاقسى ءبىر مەشىت، سەگىز بولمەلى ءبىر مەكتەپ سالدىرۋعا دايارلانىپ جاتىر. ءبىرىنشى مايدان سالا باستادى دەۋگە بولادى. ءتورت ءجۇز قاراعاي ءتۇسىرىپ ۇلگىرتتى. ينشاللا، ءبىرىنشى سەنتيابرگە دەيىن مەكتەپ سالىنىپ بولسا كەرەك» - دەپ، اعارتۋ ىسىنە بەلسەنە كىرىسكەنىن جازا كەلە، ورىسشا جانە مۇسىلمانشا ساباق بەرە الاتىن مۇعالىم ۇسىنىس ەتۋ ماسەلەسى تۋرالى دا ايتادى. «ۋفادان ورىسشا، مۇسىلمانشا جاقسى بىلەتۇعىن ءبىر قازاق شاكىرتىن الدىرامىن دەگەن وزىندە بار. بۇل كۇندە قىزايدا ءۇش مۇعالىم بار. ەكەۋى نوعاي، بىرەۋى قازاق. قازاق مۇعالىم مولداعالي (موللاعالي) بەكتۇرلين دەگەن جىگىت. كۇنەستە ساتىبالدى نۇربەك ۇلىنىڭ قولىندا تۇرعان. بۇل مىرزانىڭ تاربيەسىندە 4 جىلدان بەرلى ءابتدانى (باستاپقى) ءبولىمدى 80 بالا ءبىتىردى. تابىلسا دا قازىرگى كۇندە وقۋشى دا ءھام وقىتتىرۋشى دا شامالى. حۇكۇمەتتىڭ ءامىرى بويىنشا مەكتەپ مەدرەسەلەر سالىنعان سوڭ كوبەيەر دەپ ويلايمىز» («ايقاپ». № 11.  1913. 254-255 ب). وسىلايشا جوعارىدا مولداعالي بەكتۇرلىۇلىنىڭ قىزاي ەلىندەگى شەتتەن بارعان العاشقى قازاق مۇعالىم ەكەنىن جانە ساتىبالدى نۇربەكۇلىنىڭ اۋىلىندا 4 جىلدان بەرى تۇراقتى مۇعالىم بولىپ جۇرگەنى تۋرالى ايتىلعان دەرەكتەردى تولىقتاپ، 1909 جىلى باردى دەگەن دەرەكتى ناقتىلاپ، ەستەمەس اقالاقشى سالدىرعان العاشقى مەكتەبى ءجايلى دا تولىق مالىمەت بەرەدى.

مولداعالي، ساتىبالدى نۇربەكۇلىنان كەيىن ءبىر باسقوسۋدا نوعايبەك ەستەمەسۇلىمەن تانىسادى. باسىلىمعا جازعان ماتەريالىندا ول تۋرالى دا ۇنامدى پىكىردە بولعانىن بايقايمىز.«نوعايبەك مىرزا ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان دا حابارى بار ءتاۋىر عانا ءبىلىمدى جىگىت ەكەن. ورىسشانى التى جىل قۇلجادا وزىنە ارناپ «ۋچيتەل» ۇستاپ وقيدى. ءبۇتىن قىزايدا بىزدەن ارتىق كىسى جوق دەپ جۇرگەن بولىس ءھام بالالارىنىڭ «ناداندىعىمنان ايىرىلىپ قالامىن» دەگەندەي، وقى دەسە ات تونىن الا قاشاتىن ءبىر زاماندا بۇل مىرزانىڭ ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان بىردەي جەتتىك بولۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەدى»، –دەپ پايىم ايتادى. ءيا، نوعايبەك ەستەمەسۇلى (1888-1924) ىلەنى جايلاعان قىتاي قازاقتارى اراسىندا ات توبەلىندەي وقىعانداردىڭ ساقاسى ەدى. الماتىدا وقىپ، ودان تۇركيانىڭ ستامبۇل قالاسىنا جالعاستى ءبىلىم العان نوعايبەك 1916 جىلى ەلگە ورالعاننان كەيىن جاڭاشا ۇلگىدەگى مەكتەپ اشىپ، ىلە ۋالاياتىنداعى اعارتۋ جۇمىستارىنا سونى لەپ اكەلگەن قايراتكەر تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى-ءتىن.

وسىنداي ۇشقان ۇياسىنا ءبىلىم اكەلىپ، ونەر ساۋلەسىن تۇسىرگەن وقىعان ازاماتتاردىڭ ونەگەلى ىسىنە سۇيىنە ءبىلىپ، كەيبىر ولقى تۇستارعا وكىنىش تانىتادى. «قىزايدا وقۋشى ءھام وقىتۋشىلاردىڭ وتە از ەكەنى اركىمگە بەلگىلى عوي. ال ەندى وقۋ ىزدەپ شەتكە كەتۋشىلەر ءتىپتى جوق ەدى. بىلتىرعى جىلى وقيمىن دەپ شەتكە كەتكەن قىزايدىڭ بىرنەشە جىگىتىن الماتىعا بارعان جەرىندە ورىس ۇكىمەتى «شپيونسىڭ» دەپ قايتا قۋىپ جىبەردى»، – دەپ ناليدى تاعى ءبىر جازباسىندا مولداعالي. ەلدىڭ ىستىق-سۋىعىنا بىردەي ەلەڭدەپ، جاقسىسىنا جان سەمىرتىپ، تەرىسىنە قاپالانعان بۇل بەكتۇرلىۇلىنىڭ شىن جاناشىرلىعى، ازاماتتىعى ەدى.

مولداعالي بەكتۇرلىۇلى 1909 جىلدان 1926 جىلعا دەيىن كۇنەستە مۇعالىم بولدى. بۇل تۋرالى «كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى» جيناعىندا مىناداي دەرەكتەر بار: «موللاعالي بەكتۇرلين اتتى وقىمىستىنى ساتىبالدى نۇربەكۇلى ۇسىنىس ەتىپ اكەلىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرىپ كۇنەستىڭ المالى دەگەن جەرىندە 1926 جىلعا دەيىن بالا وقىتقان. نۇسىپقان كونبايۇلى، ابەۋ قۇدىشۇلى، قوجاحمەت ساتىبالدىۇلى، داۋىتبەك قاتارلىلار وسى مولداعاليدان وقىپ ساۋاتتاندى» (كۇنەس تاريحي ماتەريالدارى (ۇلتتىق وقۋ-اعارتۋ تاريحى جانە اعارتۋشىلارى) №12 توم. 2012. 2 ب). تالابىن ۇشتاپ، تۇلەتىپ ۇشىرعان شاكىرتتەرى كەيىن ايتۋلى تۇلعالارعا اينالادى. ايتالىق، شىڭجاڭداعى الاش يدەياسىنىڭ ءىزىن جالعاعان ساياسي ۇيىم – قازاق-قىرعىز ءۇيىشماسىن، ودان كەيىن ولكەلىك وقۋ-اعارتۋدى باسقارعان ابەۋ قۇدىشۇلى، ولكەلىك جاۋاپتى قىزمەتتەردە ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەن نۇسىپقان كوڭبايۇلى قاتارلىلار.

الاشتىڭ الىستاعى ءتىلشىسى

مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ءوز زامانىنىڭ العاباسار وكىلى رەتىندە اعارتۋشىلىقتان بولەك، گازەت-جۋرنالدارعا دا حات-حابار جازىپ، اۆتور رەتىندە قاتىسىپ وتىردى. جازبا سوڭىندا اتى-ءجونىن – «الىستاعى ءتىلشىڭىز» - دەپ، كورسەتەدى. مولداعاليدىڭ قىتاي جەرىندە ءجۇرىپ جازعاندارى «ايقاپ» (1911-1913) جۋرنالى، «قازاق» (1913-1918) گازەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى. بەلسەنە قالام تارتىپ، ءوز كورگەن-بىلگەندەرىمەن، وي-تولعامدارىمەن ءبولىستى. اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارى، قونىستانۋى،  شارۋاشىلىق رەتتەرى مەن تىرشىلىك جاي-كۇيلەرى تۋرالى مول ماعلۇمات قالدىردى. «قىتاي قازاعى»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى»، «قۇلجا ساحاراسىندا جۇت»، «قىتايشا وقۋ»، ت.ب. ماقالالارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، بۇگىنگى كۇن تالاپ-تىلەگى تۇرعىسىنان ەتنوگرافيالىق بوياۋىنىڭ سونىلىعى، دەرەكتىك قۇندىلىعىنىڭ جوعارىلىعىمەن ماڭىز الادى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىل 16 ماۋسىم №18 سان «تىلشىلەر ءسوزى» ايدارىندا «قىتاي قازاعى» ماقالاسى بەرىلەدى. بۇل ماقالادا: «باسقارمامىزعا قىتاي قول استىنا قاراعان قىزاي قازاعىنىڭ ىشىندە بالا وقىتىپ تۇرۋشى مولداعالي مىرزا بەكتۇرالىۇعىلى حات جازىپ، قىزاي قازاقتارىنىڭ ءحالىن بىلايشا كورسەتەدى» - دەپ، قىتايعا قاراعان قىزاي ەلىندەگى جاڭاشا وقى جاعدايىنا توقتالعان. سوڭىندا: «قىزاي حابارلارىن تاعى جازىپ جىبەرەمىز. الىستاعى ءتىلشىڭىز: مولداعالي بەكتۇرالى» دەپ، اياقتالادى.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىل 16 قاراشا №38 سانىندا مولداعالي بەكتۇرلىۇلىنىڭ قۇلجاداعى مەكەن-ءجايى كورسەتىلىپ، «باسقارمادان» ايدارىندا باسىلادى. «مولداعالي بەكتۇرالىۇعىلىنىڭ ادرەسى: كۋلدجا، كيتايسكيە ۆلاد. شارافۋتدينۋ ساگديەۆۋ، ياشش №7, پەر. مۋللاگاليۋ بەكتۋرلينۋ». وسىلايشا مولداعالي بەكتۇرلىۇلى «قازاق» گازىتىنە جازۋشى جانە جازىلۋشى بولىپ حابارلار جازا باستايدى. سونىمەن قاتار «قازاق» گازەتىنىڭ قىتاي اۋماعىنداعى تارالۋىنا دا ءوز ۇلەسىن قوسادى.

1913 جىلعى «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى» ماقالاسىندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ سالت-ءداستۇرى، باي-قۋاتتى ءومىر تىلشىلىگى تۋرالى ايتادى. قىزاي ەلىنىڭ قوناق كۇتۋىنىڭ ەرەكشەلىگى «قوناقاسى» تۋرالى جانە اس بەرۋ ءداستۇرى تۋرالى مالىمەت بەرەدى. ال، 1915 جىلعى «قۇلجا ساحاراسىندا جۇت» ماقالاسىندا ىلە ۋالاياتىنا قىزايلاردىڭ قونىس اۋدارۋى، مال شارۋاشىلىعى مەن ەگىنمەن اينالىسقانى جانە 1915 جىلى بولعان الاپات جۇت تۋرالى جازادى.

«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1913 جىل 30 ماۋسىم №12 سان 262-270 بەتتەرىندە باسىلعان  «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى» اتتى كولەمدى ماقالاسى جابىقباي زاڭگىنىڭ اكەسى بۇلعىنشى اقالاقشىعا (ۆولوستنوي وپراۆيتەلدىڭ) وپات بولعانىنا ءبىر جىل تولعاندا اس بەرگەنى تۋرالى ەدى. بۇل ماقالا 2000 جىلى «ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ №5 سانىندا جاريالانىپ، قىتاي قازاقتارى اراسىندا قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.

«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىل 31 ناۋرىز №6 سانىندا باسىلعان «قۇلجا ساحاراسىندا جۇت» ماقالاسىندا ىلە ۋالاياتىندا مەكەن ەتكەن قىتاي قازاقتارىنىڭ قونىستانۋى، تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى ماعۇلمات بەرەدى. ىلە ۋالاياتىنا قىزايلاردىڭ كۇنەس، تەكەس، قاس وزەندەرىنىڭ بويىنا قونىستانۋ تۋرالى ايتادى. «الگى ءۇش وزەننىڭ بويىن قونىس قىلىپ جاتقان ورتا ءجۇز قىزاي دەگەن قازاق بار. بۇلار بۇل ءۇش وزەنگە قونىس سالىپ يە بولعانىنا 35-40 جىلدار بولار; سونان بەرمەن قاراي ءتورت حۇكىمەتكە قارادى: ورىس، تارانشى، قىتاي. وسى كۇندە قىتاي قول استىندا تىرشىلىك ەتەدى». بۇل جەردە ورىس دەگەنى 1871-1881 جىلدار ارالىعىندا ىلە ۋالاياتىنىڭ رەسەي ءوز باقىلاۋىندا ۇستاعانى ايتىلادى. تارانشى دەگەنى دە سول كەزدەگى ۋاقىتشا ۇكىمەت ەدى.

قۇنارلى جەرگە قونىستانعان قىزاي ەلىنىڭ جان سانى دا، مال باسى دا وسە تۇسكەن ەدى. قىسى جۇمساق جازى ءجايلى ولكەدە جۇت بولماعان. مولداعالي بەكتۇرلىۇلى: «قىزاي ەلى ءۇش بولىس ەكەن. تىنىشدىق ورنالاسقان سوڭ قىزاي حالقىنا جاقسى داۋلەت بىتكەن. بۇل ەل وتىز جىلدان بەرى قاراي قىس كورمەگەن، جۇتاماعان. كەي ءبىر جىلداردا تىزەدەن قار بولسا دا قىسى جۇمساق بولعانسوڭ ءشوپ شابۋدى، جيناۋدى ونشا ەسكەرە قويماعان» دەيدى. قىزاي ەلىنىڭ وزەن بويلارىندا، سۋلى جەرلەردە ەگەن شارۋاشىلىعىمەن دە اينالىسا باستايدى. «ون بەس جىلدان بەرمەن قاراي ءۇي باسىنا ءبىر تاباقتان ەگىن سالا باستاعان. ءالى وسى كۇندە دە ءبىر تاباقتان ارتىق سالۋشىلار قول مەنەن عانا سانارلىق. ون جىلدان بەرمەن قاراي ءۇي باسىنا ءبىر مىڭ باۋ اسا كوپ العانى. ەكى مىڭ باۋ پىشەن بولۋشى ەدى» - دەپ، دەرەك بەرە كەتەدى.

1915 جىلعى جۇتتىڭ قالاي باستالعانى تۋرالى بىلاي سيپاتتايدى: «وتكەن 1914 ءنشى جىلدىڭ اقىرىندا دەكابر باستارىندا جەرگە ازداپ قار جاۋا باستاسا دا، ءتورت تۇلىك مال دالادا جايىلۋدان قالعان جوق ەدى. قامسىز قازاقتىڭ قوراسىنىڭ توبەسىنە جيناعان كوبىنىڭ ءبىر مىڭ، ەكى مىڭ باۋ، ازىنىڭ ءبىر ءجۇز، ەكى ءجۇز باۋ پىشەنى بار ەدى. مىنەتۇعىن ءبىر اتقا تۇنگە قاراي ءبىر ەكى باۋ پىشەن بەرىپ كۇندىز دالاعا ايداپ وتىرا بەرۋشى ەدى.

يانۆاردىڭ باسىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن قاتتى ۇسكىرىك بوران سوعىپ جەرگە ارشىن جارىم قار جاۋدى. دالادا مال جايىلارلىق جەر قالمادى. بۇرىن اتتىڭ تىزەسىنەن كەلگەن قاردى كوپسىنىپ جۇرگەن شارۋاعا بۇل قالىڭ قار مىسكىل جۇمىس بولدى. ءشوبى بارلار مالىنا ءشوپ بەرە باستادى. ءشوبى جوقتار تەرەكتى كەسىپ قۇلاتىپ، بۇتاعىن مالىنا جەگىزە باستادى. ءبىرىنشى فەبرالدا جۇرتتىڭ كوبىنىڭ اق پىشەنى تاۋسىلىپ ەدى. وسى كۇندە مالعا ءولىم كىردى.

تاۋدا قىستاۋشى ەلدەن ءۇش ءۇي سەگىز ادامى، ءۇش ءجۇز قويى، بىرنەشە سيرى مەنەن كوشكەگە كەتىپ قار استىندا قالدى (كوشكە دەپ تاۋدان لاپ بەرىپ قۇلايتۇعىن قالىڭ قاردى ايتادى).ءار جەردەن كوشكە زارارى ەستىلىپ تۇر. «قاس» بويىندا دا كوشكەگە كەتكەن ۇيلەر بار دەسەدى. ازىرگە انىعى بي ماعلۇم» - دەپ، اپاتتىڭ جۇرت بەيعامدىعىنان بولعانىن، اشارشىلىققا ۇشىراعان مال-جان تۋرالى جازادى.

قورىتىندى رەتىندە: «بىراق بيىل جاز قىمىزدىڭ بولۋىدا ەكى تالاي، ويتكەنى بيە بىتكەن ءىش تاستاپ بولدى. ەگەردە قار مارتقا نەمەسە اپرەلگە شەيىن جاتسا قىزايدا مالدىڭ قالۋىدا كۇمان» - دەپ، اياقتايدى. وسىلايشا قۇلجا ساحاراسىندا بولعان تابيعي اپات – جۇت تۋرالى تولىق اقپارات بەرۋمەن قاتار، قىزاي ەلىنىڭ وتكەن 30-40 جىلدىق تاريحىنا دا توقتالادى. سوڭىندا - موللاعالي بەكتۇرلى بالاسى دەپ جازادى.

تۋعان توپىراقتان جىراق، الاشتىڭ وردالى قالاسىنان شالعايدا جۇرسە دە مولداعالي ەلدەگى ءار وزگەرىسكە سەرگەك قاراپ، بارىنشا ءۇن قوسىپ، بەلسەندىلىك تانىتىپ، تىلەۋلەس بولىپ وتىردى. قارعا تامىرلى قازاقتى الاش تۋى استىنا بىرىگۋگە شاقىردى. ايتالىق، 1916 جىلى قىزاي ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارىمەن بىرگە «ازامات» سەرىكتىگىنە جارنا قوسىپ، گازەت ءىسىنىڭ اقساماۋىنا بارىنشا اتسالىسادى.  ماقسۇد ساسانوۆ، ساتىبالدى نۇربەكۇلى، قۇسبولات بايبولاتۇلى، جايىربەك ساسانۇلى، راكحيم اقىلبەكۇلى ءھام جيەنالى مەيىرمانۇلدارىمەن بىرگە مۇعالىم مولداعالي بەكتۇرلىۇلى دا 100 سوم جارنامەن مۇشەلىككە وتەدى. «ايقاپ» جۋرنالىندا مامانوۆتار اۋلەتى جاريالاعان رومان بايگەسىنە دە، ىلە گۋبەرنياسى اتىنان قاتىسىپ،  ءوزىنىڭ تۋىندىسىن توپقا قوسادى.

تۋعان جەرگە ورالۋ

ازامات سوعىسى اياقتالىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىنگى ساياسات الا سىزىقتىڭ ەكى ايىرىعىنداعى الاشتى تىپتەن الاڭداتتى. «ايقاپ» پەن «قازاقتاي» ۇلتتىق باسىلىمدار جابىلدى.بۇرىن قازاق جەرىنەن ەركىن كەلەتىن باسپاسوزگە قىتاي ۇكىمەتى ەندىگى قاتاڭ باقىلاۋ ورناتىپ، شەكتەيتىن بولدى. وسىنىڭ ءبارى دە م. بەكتۇرلىۇلىن بەيمازا كۇيگە ءتۇسىردى. تۋعان جەرگە ورالۋ ويىن ۇدەتىپ، ساعىنىشىن ودان ارى ۇلعايتا ءتۇستى.

ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنسەك، مولداعالي 1925-1926 جىلدار ارالىعىندا ورالعا بارعان.ارينە، شەكارا اسىپ، 3000 شاقىرىمدىق مەجەلى جەرگە جەتۋدىڭ قيىندىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بۇل شاق كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقتىڭ ەسكى وقىعاندارىنا جاۋلىق پيعىلىن بايقاتا باستاعان تۇسى. دەسە دە قيىندىقتاردىڭ ءبارىن ەڭسەرىپ، مولداعالي 1927 جىلى قۇلجاعا قايتا ورالادى.

ءتاڭىر تاڭعاجايىپ تاعدىر بۇيىرعان وسى اعارتۋشىنىڭ ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ، عۇمىرباياندىق دەرەگىن ىزدەستىرگەنىمىزدە ءبىز كۇتپەگەن ولجاعا جولىقتىق  بىزگە كەرەك دەرەك، «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ ەسكى تىگىندىلەرىنەن كەزدەستى. گازەتتىڭ  1926 جىل  اۆگۋست ايىنداعى №95, №96 نومىرلەرىندە «قىتاي قازاقتارى جايىنان» (مۇعالىم م. بەكتۇرلىۇلىمەن اڭگىمە)دەگەن كولەمدى جازبا جارىق كورەدى.  بۇل سۇحباتىندا مولداعالي بەكتۇرۇلى ءوزى جايلى ءبىرشاما ماڭىزدى اقپارات بەرەدى. سونىمەن بىرگە اتالعان دەرەك اۆتوردىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلعاندىقتان قۇنى جوعارى دەرەككوز رەتىندە كادەگە جاراتۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيمىز. ايتالىق، گازەت رەداكتسياسىنىڭ مولداعالي تۋرالى اڭداتپاسىندا بىلاي دەيدى: «جولداس مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ورال ۋيەزى جۇبانىشكول بولىسىنىڭ قازاعى. رۋى جاباعى كەردەرى. بۇل جولداس 1900 جىلداردا عىلىم ىزدەپ تۇركيەگە بارىپ، ودان بىرنەشە جىلداي ازيا، ەۋروپا قالالارىن كەزىپ ءجۇرىپ، 1909 جىلى قىتاي قازاقتارىنا بارىپ مۇعالىم بولعان. سودان بەرى بەكتۇرلىۇلى قىتاي جەرىندە. ەندىگى ماقساتى تۋعان جەرى ورال گۋبەرنەسىنە كەلمەك» (سۇحبات الۋشىنىڭ اتى «ق. ب» دەپ كورسەتىلگەن).

گازەتتىڭ كەيىنگى نومىرلەرىن تەكسەرگەنىمىزدە دە ت. ساپاۇلى مەن راقىم سۇگىرۇلى رەداكتورلىق ەتكەن تۇستا مولداعالي اتالعان گازەتپەن ءتىلشى رەتىندە شىعارماشىلىق بايلانىستا بولعانىن بايقادىق. تۋعان جەرى ورال گۋبەرنياسىنان قۇلجاعا قايتقان سوڭ باسىلىمنىڭ 1927 جىل ناۋرىزداعى №33 نومىرىندە «قىتايداعى تىلشىمىزدەن. (قۇلجا)» دەگەن حابارلاما جارىق كورەدى (سوڭىندا بەكتۇرلىۇلى دەپ قول قويىلعان). قۇلجاداعى ءساتسىز اسكەري توڭكەرىس تۋرالى ايتا كەلىپ، «وسى كۇنى قۇلجا قالاسىندا ءتارتىپ قاتتى. شەتتەن كەلگەن ادامداردى قاتتى باقىلاپ كىرگىزەدى. مۇعالىمدەردى ۇستاپ اباقتىعا جاۋىپ جاتىر. شەكاراعا تسەنزور قويىلدى. حات-قابارلاردى قاراپ جىبەرەدى»، – دەپ قايىرادى. ءبىر اتتەگەنايى، بىزدەگى ارحيۆ قورلارىندا «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ تۇتاس ءنومىرى ساقتالماعاندىقتان ودان كەيىنگى قاي نومىردە مولداعاليدىڭ قانداي ماتەريالدارى جارىق كوردى دەگەن ساۋالعا تولىققاندى جاۋاپ تابا الماي، قولداعى بار مالىمەتتەرمەن ىركىلىپ وتىرمىز. دەگەنمەن قالاي بولعاندا دا «ايقاپ» پەن «قازاقتان» كەيىن بەكتۇرلىۇلىنىڭ تىلشىلىك، جۋرناليستىك جولى  «قىزىل تۋ» گازەتىمەن تولىققانى انىق.

جارقىراپ سونگەن شوقجۇلدىز

الدىندا اتاپ وتكەنىمىزدەي، كۇنەستەگى ساتىبالدى اۋىلىنا كەلۋى ونىڭ تاعدىرىندا تۇبەگەيلى بەتبۇرىس اكەلدى. ساحاراداعى قازاقتىڭ مادەني وسۋىنە مۇرىندىق بولۋىمەن بىرگە ءوزى وتباسىن قۇرىپ، شاڭىراق كوتەرەدى. بۇل تۋرالى «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جيناعىندا ءبىر دەرەك بىلاي دەپ سىر شەرتەدى: «ساتىبالدى قاليموللانىڭ اقكوڭىل، ادامگەرشىلىكتى، اشىق-جارقىن مىنەزدى، تالانتتى ازامات ەكەندىگىن تانىپ، ونىڭ وسى جەردە، ءتىپتى وسى اۋىلدا ماڭگى تۇراقتاپ قالۋىن ويلايدى ءارى قۇلاققاعىس ەتەدى. وسىعان وراي قاليموللا دا ويىنا ورالىپ جۇرگەن سىرىن ايتادى. ول: «مەنى ماڭگى تۇراقتاپ قالسىن دەسەڭىز – وزىڭىزگە ءىنى، اكەڭە بالا بولايىن، كەنجە قارىنداسىڭ اۋەجاندى قوس»، – دەيدى. ساتىبالدى ويلانىس جاسايدى. قارىنداسى اۋەجان زەرەك، ون ساۋساعىنان ونەر تامعان، شەبەرلىگىمەن ەل كوزىنە ءتۇسىپ جۇرسە دە، ونىڭ 7 جاسىندا قاراجەل اۋرۋىمەن اۋىرىپ، ءتىل-قۇلاعى كەمتار بولىپ قالعان جايى بار ەدى. بۇل جاعدايدى قاليموللاعا ايتىپ كەڭەس سالادى. قاليموللا ونىڭ زەرەكتىگىن ويلاپ، تاربيەلەپ كەتە الاتىن سەنىمىن بىلدىرەدى. سونىمەن ساتىبالدى قاليماوللاعا اسىقتى جىلىك ۇستاتىپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، باۋىرىنا قازان اسىپ، قارىنداسىن قالىڭسىز قوسىپ، نۇربەكتىڭ ءبىر سەمياسى ەتىپ ورنالاستىرادى. قاليموللا اۋەجانعا ساڭىراۋ-سوقىرلار الىپپەسىن قۇراستىرىپ بەرىپ، ونى وقىتىپ ساۋاتتاندىرادى» («ىلە تاريحي ماتەريالدارى».- №15.- 1999. 176 ب.). اۋەجان نۇربەكقىزىن كوزى كورگەن يماممۇحامەد اقساقالدىڭ ايتۋىنشا كەيۋانا 70 جىلدان اسا عۇمىر كەشىپتى. دۇنيەدەن وزعانعا دەيىن قۇران وقىپ، حات جازعان ساۋاتتى كىسى ەدى دەگەندى ايتادى.

مولداعالي بەكتۇرلىنىڭ كىندىگىنەن ىسكەندىر،  سالاقي، جامالي، ىرزاھيل، پاراۋىق اتتى 5 ۇل، زۋھرا، ءسانيا اتتى 2 قىز تارايدى. وسى جەتى بالانىڭ ىشىندەگى تەك ءۇش ۇلى: ىسكەندىر، جامالي،  سالاقي جانە ەكى ەكى قىزىنان ۇرپاق جالعاسىپ، باسقا ەكى ۇلىنىڭ الدى جيىرماعا جەتەر جەتپەستەن قايتىس بولىپ، ولاردان ۇرپاق قالماعان. سالاقي بالاسىنان جەتكەن اۋىزشا دەرەككە سۇيەنسەك مولداعالي بەكتۇرۇلى ۇرپاقتارىن وركەنيەتتى ەلدىڭ وقۋ جۇرتتارىنان وقىتۋدى ارمانداپتى. ول ۇنەمى «بالالارىمنىڭ بىرەۋىن گەرمانيادان، بەرەۋىن تۇركيادان، بىرەۋىن رەسەيدەن، قالعان بالالارىمدى ءوزىمنىڭ اتا جۇرتىمنان وقىتامىن»، – دەپ ايتىپ وتىرادى ەكەن.

امال نەشىك، ءتاڭىرىنىڭ تاڭداۋىمەن قيىرداعى قازاقتىڭ كوزىن اشىپ، كوڭىلىنە ساۋلە تۇسىرۋگە، الاش يدەياسىنىڭ قىتاي اۋماعىندا تاراتۋعا بار كۇش-جىگەرىن ارناۋعا نەسىبە بۇيىرعان ارىس 1932 جىلى كۇنەستىڭ المالى ەلدىمەكەنىندە پانيدەن باقيعا كوشتى. باتىستاعى جايىق جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن الاش ازاماتىنا، شىعىستاعى ىلە بويىنان توپىراق بۇيىردى.  اتتانار الدىندا ۇرپاقتارىمەن بىلاي دەپ باقۇلداسىپتى: «سەندەردىڭ اتا مەكەندەرىڭ قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى ورال، ورىنبور وڭىرىندە. كەيىن تۋىستارىڭدى ىزدەمەك بولساڭدار، سول وڭىردەن ىزدەڭدەر، رۋلارىڭ كىشى جۇزدەگى الشىن-جاپپاس! كوزىمنىڭ تىرىسىندە امال جوقتىقتان تۋىستارىڭمەن قاۋىشتىرا الماي، وقىتا الماي ارماندا كەتەتىن بولدىم!». مارقۇمنىڭ دەنەسى كۇنەس، المالى اۋىلىنداعى سوقىر-تانىك رۋىنىڭ زيراتىنا جەرلەنەدى. قازىردە مولداعالي بەكتۇرلىۇلىنىڭ ۇل-قىزدارىنان تاراعان 20-عا جۋىق وتباسى ىلە ۋالاياتىندا مەكەن ەتۋدە. ۇرپاقتارىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى – اتا مەكەنى ورالدى كورۋ، كىشى ءجۇز ىشىندە،  اتالارى مولداعالي بەكتۇرلىۇلىنىڭ جاقىن تۋىستارى بولسا، تانىسىپ – قاۋىشۋ ەدى...

ءتۇيىن: مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ۇستانعان الاش يدەياسىنىڭ ءىزىن جالعاپ، ولكەدە قازاق-قىرعىز مادەني ۇيىشمالارى پايدا بولدى. جاڭاشا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر كوپتەپ بوي كوتەردى. ۇيىمدى باسقارعان ازاماتتار اراسىندا مولداعاليدىڭ شاكىرتتەرى دە بولدى. دەمەك، بارشا قازاقتىڭ «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيمىز!» يدەياسى قىتاي اۋماعىنداعى قازاقتارعا دا ءوز اسەرىن تيگىزىپ، جەمىسىن بەرىپ، جالعاسىن تاپتى.

اباي مىرزاعالي 

Abai.kz