پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ 1 قىركۇيەكتەگى حالىققا جولداۋىنىڭ: "قازىرگى مىندەت – حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، تۇتاس ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ" - دەگەن سوڭعى بولىگىندە ۇرپاقتىڭ تەرەڭ ءبىلىمدى بولۋى; ونى ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋگە بەيىمدەۋ; ءىستى كاسىبي داعدى ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ; تەمىردەي ءتارتىپ جانە جوعارى جاۋاپكەرشىلىك; ادىلدىكتەن اينىماۋ، ادالدىق ءتارىزدى التى كەرەكتى جاعدايلاردى اتاپ وتەدى. اتالعان وسى التى "كەرەكتىڭ" ءبارى كەرەك. وتە دۇرىس تۇجىرىمدار. ءتىپتى حالقىمىزدىڭ كەمەڭگەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا: «ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەگەن ەكەن.

بىراق وسى كەرەكتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى باسقا «كەرەكتەر» كەرەك. ولار –رۋحاني تۇرعىداعى كەرەكتەر. ءومىردىڭ نەگىزى رۋحاني بولمىس بولعاندىقتان، رۋحاني تۇرعىداعى كەرەكتەر الدىڭعى قاتاردا بولۋى كەرەك. ولارعا ەڭ اۋەلى ىنتا-جىگەر، قايرات، وي-ءورىس دەڭگەيى ءتارىزدى ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىن بىلدىرەتىن ادامي قۇندىلىقتار جاتادى. ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى ونىڭ بۇكىل ءومىرىنىڭ تىرەگى بولىپ تابىلادى. بۇل تىرەكسىز قانداي قۇندى كەرەك بولسا دا ورىندالماي، ول نە قيال، نە بولماسا ۇران دەڭگەيىندە عانا قالادى. كەرەكتى ءبىلىپ، ونى  كورسەتۋ وڭاي، ال ىسكە اسىرۋ قيىن. ماسەلە – ونى ىسكە اسىرۋدا. كەرەكتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ارنايى قۇرال، نە بولماسا ءادىس كەرەك. ياعني، كەرەكتى ىسكە اسىراتىن مەحانيزم كەرەك. 

ونى قايدان تابامىز؟ 

قۇرالدىڭ تۇرلەرى كوپ. 

بۇگىنگى كۇندەرى حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى بۇگىنگى اۋىر جاعدايدان ويداعىداي شىعۋ ءۇشىن بىزگە وزىمىزگە لايىقتى ۇلتتىق يدەيا كەرەگى داۋ تۋدىرمايتىن قاعيداعا اينالىپ وتىر. سوندىقتان بءىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن بۇل قۇرال -- ۇلتتىق يدەيا بولسا كەرەك.  ۇلتتىق يدەيانىڭ جاقسى ناتيجەسىن بۇكىل ادامزات ءومىرى كورسەتتى. ونى جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا ءتارىزدى الەمدەگى جەتىلگەن مەملەكەتتەر ومىرىنەن دە كورەمىز. ال ءبىز ءتارىزدى بوداندىقتان  ەندى عانا قۇتىلعان ەلگە ۇلتتىق يدەيانىڭ ماڭىزى قانداي زور ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

قازىرگى زاماندا ۇلتتىق يدەيا قابىلداۋ ءالى جۇرەككە جەتىپ، بويعا سىڭگەن جوق، سوندىقتان بۇل ۇلى ماقسات ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن ءالى تەك قانا ۇران ءتارىزدى. قانداي جاقسى ۇران بولسا دا، ول ادام ساناسىنا تەرەڭ ءسىڭىپ، بولمىسىنا اينالماسا، ىسكە اسپايدى، تەز ۇمىتىلادى. ول يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اۋەلى كوكىرەك كوزىن اشىپ، بويعا ءسىڭىرىپ، رۋحاني قۋاتقا اينالدىرۋ كەرەك. قوعامنىڭ ءاربىر مۇشەسى ۇلتتىق يدەيانىڭ ماڭىزىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، ءوزىنىڭ ىشكى تىرەگىنە اينالدىرسا عانا بۇل يدەيا رۋحاني جەتىلۋدىڭ قۇرالىنا اينالماق. وسىلاي ءاربىر قازاق بالاسى ادامي قاسيەتتەرىن ءوسىرىپ، اتا-باباسىنان كەلە جاتقان ۇلتتىق نامىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ىشكى دۇنيەسىن وزگەرتە السا، سوندا عانا بۇگىنگى جاپپاي جاھاندانۋ زامانىندا كورشى ءىرى حالىقتارعا ءسىڭىپ، جوعالىپ كەتپەي، ءوز بولمىسىمىزدى ساقتاي الامىز. وسىلاي عانا ۇلتتىق يدەيانىڭ ارقاسىندا ەگەمەندى بولىپ، باسقا ەلدەرمەن تەرەزەمىز تەڭ بولا الامىز. قازاق ءۇشىن قازاقستاننان باسقا وتان جوق، سوندىقتان بۇل يدەيا رەسپۋبليكامىزداعى باسقا ۇلتتاردىڭ اراسىندا ەڭ اۋەلى بىزگە، قازاق ۇلتىنا كەرەك.  

قازىرگى حالىقتىڭ رۋحاني دەڭگەيى السىرەپ، ەلىمىزدىڭ بىرلىگىنە ۇلكەن قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ءاربىر ويلى ازامات سەزەدى. رەسەي مەن قىتاي ءتارىزدى ەكى الىپ مەملەكەت اراسىندا بىردە اناعان، بىردە مىناعان جالتاقتايتىنىمىز جانە وسىنداي كەڭ جانە باي ولكەدە وتىرىپ تاماعىمىزعا دەيىن شەت ەلدەن ساتىپ الىپ، جەر قويناۋىنداعى مول بايلىقتى وزگەگە ساتىپ، ال ءوزىمىز ەڭ قاراپايىم قۇرال-سايماندى جاساي الماي وتىرعانىمىز وسىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟ بۇلاي ماڭگىلىك ەل بولا الامىز با؟ بۇعان انا ءتىلىمىزدىڭ مۇشكىل جاعدايى مەن دەموگرافيالىق توقىراۋدى قوساتىن بولساق، ءبارى تۇسىنىكتى بولادى. ۋاقىت كەلگەندە قوي مىنەزدى ءالسىز ەلدى قاسقىر مىنەزدى قۋاتتى ەلدىڭ جۇتىپ جىبەرۋى ەشقانداي كۇمان تۋدىرمايدى. بۇعان رەسەيدىڭ ۋكرايناعا جانە سيرياعا جاساعان ارەكەتتەرى، قىتايدىڭ بۇگىنگى كۇندەرى باسقا ەلدەرگە جاساپ وتىرعان ەكسپانسياسى جاقسى دالەل. ارينە، بۇل ءسوز «ءبىز دە قاسقىر بولۋىمىز كەرەك» دەگەندى بىلدىرمەيدى. قاسقىر حايۋانات الەمىنە جاتادى، ال ءبىز – ادامبىز. حايۋان جاقسى مەن جاماندى ايىرا بىلمەيدى، ال ادام ايىرا بىلەدى. سوندىقتان، ءبىز دە جاقسى مەن جاماندى ايىرا ءبىلىپ، ادامزات قوعامىنداعى وزىمىزگە ساي ورنىمىزدى تابا ءبىلۋىمىز كەرەك.   

ۇلتتىق يدەيانىڭ كەرەكتىگى بۇگىنگى ايتىلىپ جۇرگەن «ماڭگى ەل» يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن دە كەرەك. بۇل يدەيا ەجەلگى تۇركى زامانىنان كەلە جاتقان حالىق ارمانى. ۇلى ارماندى ىسكە اسىرۋ جولى دا ۇلى بولماق. «ماڭگى ەل» دەگەن ءسوز – ەلىمىزدىڭ ۇزاق ءومىر ءسۇرۋىن بىلدىرەتىن بولسا، وندا ءاربىر ادام، حالىق تا سوعان ساي جەتىلگەن بولۋى شارت. جەتىلگەن ادامدار عانا مىقتى مەملەكەت قۇرىپ، ەل ماڭگىلىكتى بولا الادى. ماڭگىلىك – تەك قانا جوعارى جەتىلگەن، قۋاتتى حالىقتىڭ عانا ۇلەسى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ءالسىز حالىق ماڭگىلىك ەل بولا المايدى. 

اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان بۇل «ماڭگى ەل» ۇلى ارمانىن باسقالارعا جالتاقتاۋمەن ەمەس، ەڭسەمىزدى كوتەرىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق نامىسىمىزدى نىعايتۋ ارقىلى عانا قۇرا الاتىنىمىز بەلگىلى. قازىرگى وتپەلى كەزەڭدە ەلىمىز ءۇشىن ۇلتتىق يدەيانىڭ ماڭىزى وسىنداي زور بولىپ وتىر. 

سونىمەن، ۇلتتىق يدەيا ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى وتپەلى كەزەڭنەن شىعۋى ءۇشىن عانا ەمەس، حالىقتىڭ ەجەلگى «ماڭگى ەل» ارمانىنا جەتۋى ءۇشىن دە كەرەك. 

بىراق بۇل ۇلتتىق يدەيانى قالاي قالىپتاستىرامىز؟ ونى قايدان الۋعا بولادى؟ بۇلار، ارينە، وتە ماڭىزدى سۇراقتار. 

ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى – ۇلتتىق نامىستى ءوسىرۋ.

ەگەر اباي مۇراسىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ودان بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن دە تابا الادى ەكەنبىز.    

 اباي ءوزىنىڭ وتىز توعىزىنشى سوزىندە بىلاي دەپ جازادى:

– راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. بىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن ءبىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق، – دەپ ءومىردىڭ ىشكى ءمانىن ۇمىتىپ، ونىڭ سىرتقى كورىنىسىنە بوي ۇرعان بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزدى سۋرەتتەگەندەي بولادى. جوعالتىپ العان ەكى مىنەزىمىزدى ول ءارى قاراي بىلاي دەپ كورسەتەدى.

ول ەكى مىنەزى قايسى دەسەڭ، اۋەلى — ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى كالاي قىلسا، كالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە جۇرگىزبەك بولمايدى ەكەن. «قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا بي بولسا، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ، تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟

بۇل سوزدەردەن ۇعاتىنىمىز – قازاق ەل باسى، توپ باسى سايلاپ، تولىق سەنىپ، ءارى قاراي ولاردىڭ ىستەرىنە ارالاسپاعان. كەرىسىنشە، ونىڭ «...جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن». وسىلاي حالىق باسشىعا تولىق سەنىم ارتقان. كوپشىلىك سەنىمىنە تولىق يە بولعان سوڭ، ولار دا ول سەنىمدى اقتاۋ ءۇشىن كۇش-قۋاتتارىن اياماعان. بۇل ولارعا حالىقتى جوعارى يدەياعا شابىتتاندىرىپ، سىناق كەزدەردە ەلدى بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. كەزىندە تاۋكە حان مەن سوپى ءمۇسىرالى وسىنداي ادامدار بولعان ەدى. ولار حالىقتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ، جوڭعارلارعا تويتارىس بەردى. 

بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىك قوعامداعى دەموكراتيانى نىعايتادى. ادامنىڭ ەركى مەن قوعامداعى ءتارتىپ نىعايىپ قانا قويماي، ولار ءوزارا ۇيلەسىمگە كەلەدى. وسىلاي دەموكراتيا نىعايىپ، قوعام قارقىندى وركەنيەت جولىنا تۇسەدى. 

ۇلتتىق سانا-سەزىم ءوسىپ، ەل تۇزەلسە ەل باسى، توپ باسى بولاتىن ادامداردىڭ سانى كوبەيىپ، ساپاسى دا ارتادى. قازىرگى زامان بويىنشا بۇل – ءتۇرلى پارتيالار قۇرىپ، ولارعا سوعان سايكەس ادامداردى باسشىلىققا قويۋ دەگەن ءسوز. ولار ادامداردى ۇلتتىق يدەيامەن شابىتتاندىرا الادى. جوعارى يدەيانى قابىلداعان حالىق قيىنشىلىقتارعا ءتوزىپ، ءوز ەركىمەن تالاپتانىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قوعام تەز ارادا وركەنيەتتىڭ العى شەبىنە شىعادى. ابايدىڭ ءوزى «ساۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە» دەگەن ولەڭىندە «كوپ شۋىلداق نە تابار، بيلەمەسە ءبىر كەمەل؟» دەپ، وتىز توعىزىنشى سوزىندە دە ەل بيلەۋشىنىڭ قوعام ومىرىندەگى جوعارى ءرولىن كورسەتەدى.  

وسى ارادا ماڭىزدى سۇراق تۋىندايدى. مۇنداي كەمەل ادامدى قايدان تابامىز، ول قالاي پايدا بولادى؟ اباي ۇلتتىق يدەيانىڭ بۇل ەكىنشى بولىگىن دە بەرەدى. ول قازاقتىڭ ۇمىتىلعان ەكىنشى مىنەزى. اباي بىلاي دەيدى:

ەكىنشى مىنەزى — نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن... كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى — پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى — كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق. 

بۇل ەكىنشى مىنەز قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

اباي وسىلاي بۇگىنگى ەكىنشى ۇمىتىلعان قازاقتىڭ ەڭ جاقسى مىنەزىن اتاپ وتىر. ول – نامىسقورلىق. نامىستى قورعايتىن جەردە قازاق بۇرىنعى ءبىر-بىرىنە دەگەن بارلىق وكپە-نازىن ۇمىتىپ، ءومىر قيىنشىلىقتارىنا قارسى بىرىگە بىلگەن. بۇل كوشپەلى ءداستۇر سالتى. وسىلاي ولار وزدەرىنىڭ رۋلارىنىڭ، ۇلتىنىڭ نامىسىن قورعاۋعا مۇمكىندىك الدى. سوندىقتان كوشپەندى ءومىر سالتى قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ بۇل بىرلىك مىنەزىن اباي «ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن» دەپ كورسەتەدى. مۇنداي مىنەز قازاقتى ار-نامىس ءۇشىن جانىن پيدا ەتەتىن ەر مىنەزدى، ءجاۋانمارت ەتىپ تاربيەلەدى. سوندىقتان، كوشپەندى ءومىر بەسىگىنەن شىققان حالىقتار بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولدى. كوشپەندى تۇركى حالىقتارىنىڭ ۇلى يمپەريالار قۇرۋدا ۇلكەن ورىن العانى دا وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك.   

نامىسقورلىق ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنان شىعادى. سوندىقتان اباي ولار تۋرالى «بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى» دەپ، جاننان شىعاتىن قاسيەتتەردى كورسەتەدى. جاننىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى – ەرىك پەن قالاۋ-نيەت. ونىڭ شەكسىز ەركى مەن شەكسىز قالاۋى بار. جان ءوزىنىڭ وسى شەكسىز قاسيەتتەرىن ىسكە اسىرا الماعان جاعدايدا ول كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. 

كۇيزەلىسكە ۇشىرعان جان ىزدەنىس جولىنا تۇسەدى. وسىلاي جۇرەك تازارىپ، اباي سوزىمەن ايتقاندا «حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى». جۇرەگى تازارعان ادامنىڭ ار-نامىسى ويانىپ، قايرات پايدا بولادى. ار-نامىس ادامعا جاقسى مەن جاماندى ايىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. نامىس دەگەنىمىز – جاننىڭ ادىلەتسىزدىككە قارسى قولداناتىن قۇرالى. جانعا ادىلەتتىلىك كەرەك. ادىلەت بولماعان جەردە وعان قارسى رۋحاني كۇش پايدا بولادى. بۇل رۋحاني كۇش – نامىس. نامىس ويانعاندا تاباندىلىق پايدا بولىپ، ءفاني الەمنىڭ قايشىلىقتارى قانداي قيىن بولسا دا، ونى جەڭىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 

ادامنىڭ رۋحاني بولمىسى تازارعان سايىن ونىڭ رۋحاني كۇشى دە ۇلعايىپ، نامىسى وسەدى. سوندىقتان وتان قورعاۋ جولىندا، نەمەسە ادىلەت اياققا باسىلعان جاعدايلاردا رۋحاني جەتىلگەن ادامدار الدىڭعى قاتاردا جۇرەدى. سول سەبەپتەن دەموكراتياسى ءالسىز توتاليتارلىق جۇيەلەر وزدەرىنىڭ ادىلەتسىز امالدارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارقاشاندا ءدىڭدى شەكتەۋگە، نە بولماسا ونى ءوزىنىڭ قولشوقپارىنا ايالدىرۋعا تىرىسادى. 

ادىلەت تە، نامىس تا رۋحاني قۋاتتان پايدا بولادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ نامىسقور بولاتىنى – ول كوشپەلى ومىردە تابيعات اياسىندا بولىپ، ءوزىنىڭ جان تازالىعىن ساقتاي ءبىلدى. جان تازا بولسا ونىڭ نامىسى دا ۇلكەن. وسىلاي كوشپەندىلەر ەر مىنەزدى بولىپ، بۇكىل بولمىس ادىلەتتىلىگىن قورعاپ، ادامزات قوعامىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى. نامىس – رۋحاني قۋات. رۋحاني قۋات ءومىردىڭ قانداي قيىنشىلىعى بولسا دا جەڭىپ شىعادى. سوندىقتان اباي قازاق حالقىنىڭ بۇل قاسيەتىن نەگىزگى قۇندىلىق رەتىندە كورسەتىپ وتىر. 

قازاقتىڭ ۇمىتىلعان بۇل ەكى مىنەزى – ەل باسىعا سەنىم مەن نامىسقورلىق ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى. حالىق سەنىپ سايلاعان ەل باسى، توپ باسىلار ەلگە تىنىشتىق ءومىر بەرىپ، ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىن، ياعني جان قۇمارىن قورعايدى. ەسەسىنە حالىق تا «ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن». وسىلاي حالىق پەن ەل باسىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعان. سونىمەن بىرگە، نامىسقور ادامنىڭ ارقاشان دا رۋحاني بولمىسى تازا بولادى. ونداي ادام قورلىققا، ادىلەتسىزدىككە كونبەيدى. مۇنداي ەلدى باسقارعان ەلباسىلار وزدەرى دە ادىلەتتى بولۋعا تىرىسىپ، ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا ۇمتىلادى. سەبەبى، ەرىكتى ەلدە حالىققا ۇناماعان ەلباسى جونگە سالىنادى، نە بولماسا ورنىنان قۋىلادى. نامىسقور حالىقتىڭ قاھارىنان قورىققان بيلىك ءوزىنىڭ مىندەتىن تولىق ورىنداۋعا تىرىسىپ، بۇرىس جولعا تۇسپەيدى. سونىمەن بىرگە، جاقسى ەلباسىنىڭ ارقاسىندا تىنىشتىق ورناعان ەلدە ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. حالىق پەن بيلىكتىڭ مۇنداي بايلانىسى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردەن شىعادى. بۇگىنگى كۇندەردەگى الدىڭعى قاتارلى دەموكراتيالىق ەلدەردە حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان پرەزيدەنتتەردىڭ ورنىنان الىنىپ، جازاعا تارتىلىپ جاتۋلارى وسىنىڭ كورىنىستەرى. اقش-تىڭ پرەزيدەنتى رەيگان ءوزىنىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتىن ساقتاي الماي، بوگدە جىنىس قاتىناسىنا تۇسكەنى ءۇشىن بۇكىل الەمگە ماسقارا بولىپ، قانداي ۇلكەن جازا العانى وسى ايتىلعان سوزدەردىڭ ءبىر دالەلى عانا.   

بۇگىنگى زاماندا قازاق ءوزىنىڭ جاۋانمارتتىگىن ساقتايتىن وسى جاقسى مىنەزدەرىنەن ايىرىلىپ قالدى. سوندىقتان دانىشپان اباي اتامىز ەلدىكتەن كەتۋ سەبەبىن «وسى كۇنگىلەر... سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك. سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى» دەپ انىقتاپ بەرەدى. 

اباي وسىلاي نامىستىڭ، ونى وياتۋدىڭ ماڭىزىن كورسەتەدى. نامىس ويانسا حالىق بۇرىنعى ەر مىنەزدىلىگىنە قايتا ورالادى. حالىقتىڭ نامىسىن وياتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بۇرىنعى قازاقتىڭ نامىسقور مىنەزىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. بۇل جول قازاققا كوشپەلى ءومىر سالتى قالىپتاستىرعان، سونىمەن بىرگە، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جانە ونىڭ تابيعي بولمىسىنا نەگىزدەلگەن باسقادان وزگەرەك  جول بولماق. وسىلاي قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان، ونىڭ تۇيسىگىنىڭ جەتۋ مەجەسى بولىپ تابىلاتىن «وزىندىك» ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى – ونىڭ وزىنە ءتان بۇرىنعى ەرلىك مىنەزدەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل يدەيا ماقساتى – حالىقتىڭ نامىسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرۋ. ال وعان جەتۋ جولى – ءار ازاماتتىڭ ۇلتتىق رۋحىن  كوتەرىپ نامىسىن وياتۋ جانە قوعامداعى دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى نىعايتۋ. وسىلاي اباي ءىلىمى ارقىلى قازاقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.

شىن مانىندە، رۋحاني جەتىلگەن ادامعا بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسىپ، وعان ارنايى كوڭىل ءبولۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ول تابيعاتىنان ەركىن ادام. ەركىن ادام ءوزىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن دا، بوستاندىعىن دا قورعاي الادى. ول  قايدا جۇرسە دە ەركىن. وعان قورشاعان ورتا اسەر ەتە المايدى، كەرىسىنشە، ول قورشاعان ورتانى باسقارىپ، وزگەرتىپ وتىرادى. ال ەركىنەن ايىرىلعان، «قوي مىنەزدى» ادامعا قانداي ۇلكەن بوستاندىق بەرىلسە دە، ونى دۇرىس پايدالانا المايدى. بۇل تۋرالى ابايدىڭ «توتى قۇس ءتۇستى كوبەلەك» ولەڭىندە «اركىمدى زامان سۇيرەمەك، زاماندى قاي جان بيلەمەك؟ زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەگەنى بەلگىلى. رۋحاني جەتىلگەن ەر مىنەزدى مەن «قوي مىنەزدى» اڭقاۋ ادامنىڭ ايىرماشىلىعى وسىنداي. سوندىقتان، ماقسات – رۋحاني جاڭعىرۋ ارقىلى ءاربىر ادامنىڭ ساناسىن ءوسىرۋ. رۋحاني جاڭعىرۋ – بوستاندىق كەپىلى. رۋحاني جەتىلگەن ادام نامىسى جەتىلىپ، نامىسقور بولادى. ونداي ادامدى زامانا يلەي المايدى. ناعىز بوستاندىققا وسىنداي نامىسقور ادام عانا جەتەدى. ونى دۇرىس باعالاپ، ساقتاي الادى. 

ءاربىر ۇلتتىق يدەيانى ىسكە اسىرۋدا ءوز ەرەكشەلىكتەرى بولادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن ىسكە اسىرۋ جولدارىن جۋىردا جارىق كورگەن «اباي مۇراسىن قولدانۋ جولدارى» اتتى كىتاپتا تەرەڭىرەك قاراستىرعانبىز.

دوسىم وماروۆ

Abai.kz